ابعاد جدید همکاری‌های دفاعی ازبکستان و قزاقستان با غرب
داده‌ها نشان از ارتقاء سطح همکاری‌های نظامی و دفاعی قزاقستان و ازبکستان با غرب، به‌ویژه ایالات متحدۀ آمریکا دارد. این ارتقاء فراتر از انتشار داده‌های رسمی و همچنین آنچه در سطح رسمی گفته می‌شود، است. این رویکرد به دلیل محرکه‌های مختلفی انجام گرفته است. نخست، پس از آغاز جنگ اوکراین با افزایش سطح تهدیدهای روسیه، این کشورها با یک عدم قطعیت در حوزۀ دفاعی و نظامی مواجه شدند. دوم، با اعمال تحریم‌های سنگین علیه روسیه و اعمال حساسیت‌های شدید حتی بر تعامل‌های اقتصادی، طبیعتاً توسعۀ همکاری‌های نظامی و دفاعی با روسیه با هزینه‌های بسیار بیشتری همراه بوده است. غرب تلاش کرده است تا هر سطحی از این همکاری‌ها را اقدامی در حمایت از روسیه و علیه اوکراین تعریف کند و نوعی واگرایی در این زمینه به وجود بیاورد.
مقدمه
افزایش سطح
همکاری‌های دفاعی و نظامی کشورهای آسیای مرکزی با غرب یکی از روندهای قابل مشاهده
پس از فوریۀ ۲۰۲۲
بوده است. این تعامل‌ها عموماً در سطوح محدود آموزشی و ارائۀ تجهیزات خرد و با
ماهیت غیرراهبردی بوده است، به نحوی که صرفاً سطحی از موازنه و تنوع‌بخشی به
سیاست‌های همکاری دفاعی را برای کشورهای آسیای مرکزی فراهم بیاورد. با وجود این،
انتشار برخی داده‌های جدید نشان می‌دهد که در سطوح عمیق‌تر و در لایه‌های غیرقابل
مشاهده، برخی نشانه‌ها از تعمیق و توسعۀ همکاری‌های دفاعی و نظامی کشورهای منطقه با
غرب وجود دارد. به نظر می‌رسد داده‌ها و اسناد موجود مرتبط با این همکاری‌ها نیز
توسط منابع روس و با هدف اعمال محدودیت‌های سیاسی بر توسعۀ بیشتر این روابط به صورت
علنی منتشر شده است. با این حال واقعیت‌های موجود نشان می‌دهد کماکان این روند وجود
داشته و توسعه می‌یابد. در این گزارش تلاش می‌شود تا ضمن بررسی ابعاد جدید تعاملات
نظامی و دفاعی کشورهای ازبکستان و قزاقستان با غرب، پیامدها و چشم‌انداز آن مورد
بررسی قرار بگیرد.
تعاملات نظامی و دفاعی
با ازبکستان
طی ماه‌های
اخیر، برخی اسناد و داده‌های مربوط به همکاری‌های دفاعی بین ازبکستان و غرب منتشر
شده که در خلال آن سطوح جدیدی از همکاری‌ها ذکر شده است. در یکی از این اسناد یک
شرکت آمریکایی به نام یونیورسام تکنولوژیز
(Universam Technologies)
درخواستی را به وزارت
دفاع ازبکستان برای خرید سامانه‌های پدافندی دست دوم روسی از ازبکستان ارائه کرده
است. در این نامه، سامانه‌هایی نظیر بوک، اس-۳۰۰،
بی‌ام-۲۷
و هر سامانۀ مشابه آنها و حتی موشک‌های مورد استفاده در آنها ذکر شده است. این شرکت
شرط اصلی خرید این تجهیزات را وضعیت خوب عملیاتی این تجهیزات، تعیین کرده و شرایط
پرداخت منعطفی را با
۱۰۰
درصد پیش پرداخت مطرح کرده است. در این نامه، مشتری محصولات فوق که توسط این شرکت
خریداری می‌شوند، دولت ایالات متحدۀ آمریکا عنوان شده است و تأکید کرده به محض
اعلام موجود بودن آنها در ازبکستان، با دولت در خصوص تأمین بودجه مذاکره خواهد شد.
به نظر می‌رسد خرید این تجهیزات دفاعی و تسلیحات با هدف انتقال به اوکراین، توسط
شرکت‌های واسطه انجام می‌گیرد و ذکر شرط عملیاتی بودن، به همین دلیل بوده است.
در سندی دیگر
که برنامۀ همکاری بین سنتکام و وزارت دفاع ازبکستان است، لیست برنامه‌های همکاری
دفاعی و نظامی دوجانبه در فاصلۀ اول اکتبر
۲۰۲۲
تا ۳۰
سپتامبر ۲۰۲۳
ذکر شده است. رویدادهای مشترک دو کشور در حوزۀ نظامی در این بازۀ یک ساله،
۶۳
مورد عنوان شده که میانگین هر هفته یک رویداد مشترک دفاعی-نظامی را تشکیل می‌دهد.
بخشی از این رویدادها مربوط به کنفرانس‌های مختلف سنتکام در نقاط مختلف دنیا بوده
که از مقام‌های وزارت دفاع ازبکستان نیز برای شرکت در آنها دعوت شده است. در عین
حال بازدیدها و رویدادهای دوجانبه نظیر بازدیدهای رسمی مقام‌های آمریکایی از
ازبکستان نیز در آن ذکر شده است. سفر مقام‌های نظامی آمریکایی همچون فرماندۀ گارد
ملی می‌سی‌سی‌پی، فرماندۀ سنتکام و فرماندۀ «یو اس اِی افسنت»
(USAFCENT) به
تاشکند، برگزاری دوره‌های آموزشی مختلف در آمریکا و ازبکستان، مشارکت در رزمایش‌های
مشترک نظیر همکاری منطقه‌ای
۲۰۲۳
(Regional Cooperation 2023)
و حملۀ جنوبی
۲۳
(Southern Strike 23)
از جمله مهم‌ترین
محورهای این رویدادها محسوب می‌شوند. این همکاری‌ها جدای از مسائل نظامی و دفاعی،
شامل یک بخش امنیتی نیز بوده است.
در سند
همکاری‌های امنیتی-دفاعی که در همان زمان بین ازبکستان و سنتکام امضا شده است نیز
در مجموع ۳۷
برنامه به طور کلی ذکر شده است. این برنامه‌ها متناسب با مراکز مختلف امنیتی در
آمریکا همچون مرکز توسعۀ آموزش نظامی بین‌المللی
(E-IMET)،
برنامه‌های مرکز آسیای جنوبی شرق نزدیک
(NESA)، و
برنامه‌های مرکز مارشال برای مطالعات امنیتی
(GCMC) طراحی و
اجرا شده‌اند. برخی برنامه‌های جانبی دیگر نیز با مشارکت سایر نهادها و مراکز
امنیتی آمریکا در تاشکند در چارچوب این برنامه‌ها تعیین شده‌اند که از جملۀ آنها
می‌توان به نشست نظرات کارشناسی دربارۀ مقابله با قاچاق مواد مخدر، تاکتیک‌های
عملیات نظامی پلیس، دورۀ عملیات ویژۀ مقابله با تروریسم، تاکتیک‌های واحدهای کوچک
نظامی، مدیریت آموزش و منابع انسانی و مواردی از این دست اشاره کرد. این نشست‌های
امنیتی گستردگی بیشتری را به همکاری‌های امنیتی- نظامی آمریکا و ازبکستان اعطا کرده
است که تا پیش از این، کمتر قابل مشاهده بود.
در نامۀ دیگری
که از سوی ژنرال “کایل سالتزمن”، رئیس دفتر همکاری نظامی سنتکام به “دلشاد حسن‌اف”،
رئیس دپارتمان همکاری‌های نظامی بین‌المللی نوشته و در تاریخ
۲۵
جولای ۲۰۲۳
منتشر شده، در خصوص حضور تیم آموزشی و تجهیزات مربوط به پهپادهای پوما سری
RQ-20B اطلاع
داده شده است. محمولۀ ارسالی که از فرودگاه تاشکند می‌بایست عبور می‌کرد شامل دو
سامانۀ پهپادی به ارزش
۱٫۸۸۸
میلیون دلار عنوان شده است. شایان ذکر است صادرات پهپادهای سبک و شناسایی پوما به
ازبکستان از مسائل پرحاشیۀ بین دو کشور بود که ابتدا تکذیب شد اما بعدتر به صورت
رسمی خبر تحویل ۱۶
سامانه از آن منتشر شد. نکتۀ دیگری که در تعامل‌های اخیر نظامی و دفاعی آمریکا با
ازبکستان مطرح شده، افزایش تصاعدی کمک‌های نظامی آمریکا است. درحالی که این کمک‌ها
در سال‌های ۲۰۱۸
تا ۲۰۱۹
و در نخستین سال‌های دولت میرضیایف تنها
۲۱۸
هزار دلار بود، در سال مالی
۲۰۲۳
به بیش از ۱۶٫۵
میلیون دلار رسیده است. این حجم از کمک‌ها اگرچه می‌تواند بسیار بیشتر باشد،
نشان‌گر ارتقاء این تعاملات به سطحی جدید است.
در عین حال
باید به این نکته نیز اشاره داشت که همکاری‌های دفاعی و نظامی ازبکستان صرفاً با
آمریکا نبوده است و تعاملات با بریتانیا را نیز در بر می‌گیرد. سفارت بریتانیا در
تاشکند در سند دیگری که در تاریخ
۱۷
جولای ۲۰۲۳
تنظیم شده، از مقام‌های دفاعی ازبکستان از جمله
۳
نماینده از وزارت دفاع و
۳
نماینده از گارد ملی برای برگزاری نشست‌های رایزنی دفاعی و نظامی دعوت کرده است.
تمام هزینه‌های این نشست از جمله پرواز، هتل و سایر هزینه‌های ترانسپورت توسط دولت
بریتانیا تقبل شده است. موضوع‌هایی همچون گزارش‌های اطلاعاتی-دفاعی از افغانستان و
اوکراین و مسائل مربوط به امنیت سایبری از جمله محورهای این نشست محرمانه ذکر شده
است.
انتشار چنین
داده‌هایی و حواشی مرتبط با آن منجر به آن شد که ازبکستان و آمریکا در خصوص حفاظت
از اطلاعات همکاری‌های خود نیز به توافق‌هایی دست یابند. آمریکا و ازبکستان اخیراً
سندی برای حفاظت از اطلاعات محرمانۀ نظامی امضا کرده‌اند که این سند اخیراً به
تصویب سنای ازبکستان رسید. بر اساس این سند از این پس، بسیاری از تعاملات نظامی و
دفاعی آمریکا و ازبکستان حتی دوره‌های آموزشی به عنوان اطلاعات محرمانه تلقی
می‌شود. این موضوع واکنش‌ها و سؤال‌های زیادی را در ازبکستان و روسیه برانگیخت و به
نظر می‌رسد واکنشی به درز اطلاعات اخیر و نیز حساسیت‌های روسیه نسبت به این
همکاری‌ها است. حفظ و ارتقاء سطح محرمانگی داده‌ها، در عین حال می‌تواند نشانه‌ای
از تمایل این کشور برای ارتقاء تعاملات نظامی و دفاعی با غرب و آمریکا باشد.
ابعاد جدید همکاری‌های
دفاعی با قزاقستان
قزاقستان تا
پیش از این سطح آشکارتری را از تعاملات نظامی و دفاعی با آمریکا و کشورهای غربی شکل
داده بود و از این حیث ابعاد پنهان و ناشناختۀ آن کمتر به نظر می‌رسد. با این حال
برخی اسناد و داده‌های جدید در ارتباط با قزاقستان نیز منتشر شده‌اند. در خصوص این
جمهوری مهم‌ترین اخبار به خرید
۸۰
یا ۸۱
فروند جنگنده‌های قدیمی دورۀ شوروی در یک مناقصه مرتبط است. این موضوع پس از آن
مطرح شد که قزاقستان اعلام کرد با هدف نوسازی ناوگان هوایی خود اقدام به فروش حدود
۱۱۷
فروند از هواپیماهای قدیمی دهۀ
۱۹۷۰
و ۱۹۸۰
می‌کند. این هواپیماهای نظامی شامل رهگیرهای میگ۳۱،
جنگنده‌های میگ۲۷،
میگ ۲۹
و بمب‌افکن‌های سوخوی۲۴
می‌شود. بر اساس اسناد منتشر شده کل این مناقصه با قیمتی حدود یک میلیارد تنگه
معادل ۲٫۲۶
میلیون دلار انجام شده است یعنی قیمت هر هواپیما به طور میانگین کمتر از
۲۰
هزار دلار تعیین شده است. به گزارش برخی منابع اوکراینی
۸۱
فروند از این هواپیماها توسط شرکت‌هایی وابسته به ایالات متحدۀ آمریکا خریداری
شده‌اند. هدف از این اقدام بازسازی و تعمیر این هواپیماها برای الحاق به نیروی
هوایی اوکراین عنوان شده است زیرا قوای نظامی اوکراین با استفاده از این هواپیماها
آشنا است و موضوع‌های پیچیده‌ای از قبیل آموزش و تعمیر و نگهداری مطرح نیست. البته
در برخی نظریات استفاده از این هواپیماها به عنوان منبع لوازم یدکی و قطعات برای
نیروی هوایی کنونی اوکراین نیز مطرح شده است.
این اخبار در
حالی منتشر شد که شرکت «کاز اسپتز اکسپورت» که شرکت دولتی واردات و صادرات تجهیزات
نظامی در قزاقستان است این اخبار را تکذیب کرد. این شرکت در بیانیۀ خود تأکید
می‌کند که شرکت‌های خارجی امکان شرکت در مناقصات داخل قزاقستان را ندارند و
هواپیماها و تجهیزات نظامی با طی فرایندهای استاندارد نظیر برش و خرد کردن که
بازگرداندن آنها به حالت اولیه را منتفی می‌کند به فروش می‌رسند. این شرکت تأکید
می‌کند که این تجهیزات فقط در قالب ضایعات فلزی امکان خروج از قزاقستان را خواهند
داشت. با این حال این نظریه نیز با توجه به ساختار غیرشفاف در فرایند مناقصات
قزاقستان با تردیدهایی همراه شده است. البته شایان ذکر است برخی منابع در داخل و
خارج از قزاقستان نیز انتشار این اخبار را ناشی از وجود یک کمپین انتشار اطلاعات
نادرست از سمت روسیه با هدف ایجاد فاصلۀ بیشتر بین قزاقستان و غرب عنوان کرده‌اند.
اخبار مرتبط با
همکاری‌های قزاقستان با اوکراین با استفاده از واسطه‌های غربی بخش دیگر این تعاملات
بوده است. اخیراً اسناد و مدارکی از همکاری نظامی و فنی قزاقستان با اوکراین توسط
یک گروه هکری به نام “برگینی” منتشر شده است. این اسناد در آستانۀ سفر “دنیس
شمیگال”، نخست‌وزیر اوکراین به قزاقستان منتشر شده است و تصریح می‌کند که یک هیئت
از متخصصین از جمله در حوزه‌های انرژی، فلزکاری، معادن و تعمیرات هواپیما با وی به
قزاقستان سفر خواهند کرد. در این اسناد همچنین وجوهی از همکاری‌های فنی و نظامی بین
دو کشور از طریق واسطه‌هایی در انگلستان دیده می‌شود. انتشار این اسناد که احتمالاً
از طرف روسیه بوده است، فشار مضاعفی بر قزاقستان به عنوان اولین کشور پذیرندۀ هیئت
عالی‌رتبۀ اوکراین محسوب می‌شود. چنین تعامل‌هایی باعث شد تا حتی بعد از حملۀ
پهپادی اوکراین به پالایشگاه نفت تانکو در تاتارستان برخی منابع خبری ادعاهایی را
مبنی بر پرتاب این پهپادها از قزاقستان و نه اوکراین مطرح کنند که البته با تکذیب
مقام‌های قزاقستانی همراه شد. انتشار این اسناد در حالی است که پیش از این در
نوامبر ۲۰۲۲
نیز اسنادی از یک همکاری چندجانبه بین قزاقستان، رژیم صهیونیستی، ترکیه و آذربایجان
در خصوص خرید و ارسال برخی تجهیزات نظامی و دفاعی برای اوکراین منتشر شده بود. در
این اسناد برخی مکاتبات در خصوص خرید و تأمین تجهیزاتی همچون موتور تانک و ادوات
زرهی دیگر وجود داشت که گمانه‌زنی‌های زیادی را برانگیخت. پس از انتشار این اخبار
غیررسمی بود که در کنار شایعات صادرات تسلیحات به روسیه، دولت توکایف قانون ممنوعیت
صادرات تسلیحات را تصویب کرد.
موضوع دیگری که
در همکاری‌های حوزۀ دفاعی قزاقستان و ایالات متحده وجود دارد موضوع آزمایشگاه‌های
بیولوژیک آمریکا است. این آزمایشگاه‌ها ذیل همکاری‌های گستردۀ قزاقستان با آژانس
کاهش تهدیدهای دفاعی آمریکا انجام گرفته و باوجود اعتراض‌های روسیه کماکان به
فعالیت خود در قزاقستان ادامه می‌دهند. در عین حال اخیراً اخباری نیز در ارتباط با
انتقال برخی آزمایشگاه‌های بیولوژیک آمریکا از اوکراین به قزاقستان منتشر شد که
مقام‌های قزاق آن را تکذیب کردند.
محرکه‌ها و پیامدها
داده‌ها نشان
از ارتقاء سطح همکاری‌های نظامی و دفاعی قزاقستان و ازبکستان با غرب، به‌ویژه
ایالات متحدۀ آمریکا دارد. این ارتقاء فراتر از انتشار داده‌های رسمی و همچنین آنچه
در سطح رسمی گفته می‌شود، است. این رویکرد به دلیل محرکه‌های مختلفی انجام گرفته
است. نخست، پس از آغاز جنگ اوکراین با افزایش سطح تهدیدهای روسیه، این کشورها با یک
عدم قطعیت در حوزۀ دفاعی و نظامی مواجه شدند. ادعاهای ارضی جریان‌های پان‌اسلاو
نسبت به شمال قزاقستان این موضوع را برای این کشور بحرانی‌تر کرده است. در واکنش به
این عدم قطعیت، توسعۀ زیرساخت‌های بومی دفاعی و به طور هم‌زمان کاهش وابستگی‌ها به
روسیه در این حوزه، در اولویت این کشورها قرار گرفته است. دوم، با اعمال تحریم‌های
سنگین علیه روسیه و اعمال حساسیت‌های شدید حتی بر تعامل‌های اقتصادی، طبیعتاً توسعۀ
همکاری‌های نظامی و دفاعی با روسیه با هزینه‌های بسیار بیشتری همراه بوده است. غرب
تلاش کرده است تا هر سطحی از این همکاری‌ها را اقدامی در حمایت از روسیه و علیه
اوکراین تعریف کند و نوعی واگرایی در این زمینه به وجود بیاورد. این موضوع سبب شده
است تا کشورهای منطقه حداقل در حوزۀ دفاعی و نظامی به دنبال گزینه‌های جایگزین
بروند. سومین عامل نیز به ارائۀ امتیازها و تمایلات موجود برای نزدیکی به غرب مرتبط
است. واقعیت آن است که آسیای مرکزی اکنون با پیشنهادها و محرکه‌های همکاری در
حوزه‌های دفاعی و نظامی از سوی غرب مواجه است و امتناع از پذیرش این همکاری‌ها جدای
از این که می‌تواند این کشورها را از امتیازهای دریافتی محروم کند، ممکن است
هزینه‌های جدیدی را نیز بر آنها تحمیل کند. بر این اساس می‌توان پذیرش این طرح‌های
همکاری از سوی آسیای مرکزی را اجتناب‌ناپذیر در نظر گرفت.
در اینجا این
سؤال کلیدی مطرح می‌شود که این روند چگونه و تا چه زمانی ادامه می‌یابد؟ پاسخ به
این سؤال به طور ویژه‌ای در تحولات اوکراین نهفته است. با وجود این، ذکر این نکته
ضروری است که هم غرب و هم آسیای مرکزی به خوبی از آستانۀ تحمل روسیه در این حوزه
آگاه‌اند. روسیه به طور ویژه بر هرگونه تحرک‌های دفاعی-نظامی با ماهیت تهاجمی حساس
است و در عین حال تغییر در سطح راهبردی در این تعامل‌ها را بر نمی‌تابد. مطالعۀ
رفتارشناسی روسیه در حوزۀ آزمایشگاه‌های بیولوژیک آمریکا در منطقه و یا تلاش‌های
واشنگتن برای استقرار نظامی – حتی با ماموریت نظارتی- در آسیای مرکزی به‌وضوح این
موضوع را اثبات می‌کند. در چنین شرایطی غرب یک روند فرسایشی فزاینده را آغاز کرده
است و به نظر می‌رسد قصد تحریک شدید روسیه را حداقل در بازه کنونی ندارد. البته این
به معنای آن نیست که اقدام به تحریک روسیه نمی‌کند و تلاشی برای تنش‌زایی در روابط
مسکو با کشورهای آسیای مرکزی انجام نمی‌دهد. انتشار بخش‌هایی از همکاری‌های محرمانۀ
آسیای مرکزی و آمریکا احتمالاً از جانب آمریکا بوده و واشنگتن در تلاش است از طریق
انتشار داده‌های غیرحساس، به انحاء مختلف واکنش‌های سخت مسکو را برای ایجاد یک روند
از واگرائی فزاینده تحریک کند. در عین حال روسیه نیز در رویکردی مشابه به نظر
می‌رسد در حال بزرگ‌نمائی بخشی از این همکاری‌های دفاعی-نظامی است تا در خلال آن یک
عقب‌نشینی تاکتیکی به غرب تحمیل شود.
این روند از
رقابت مهم‌ترین ویژگی شرایط کنونی است که باعث می‌شود تا وضعیت بدون تغییر باقی
مانده و البته به‌تدریج به سمت غرب حرکت کند. تمایل کشورهای آسیای مرکزی به
محرمانگی اطلاعات مرتبط با همکاری‌های نظامی و دفاعی با غرب و ارتقاء احتمالی و
تدریجی آن در حوزه‌های غیرراهبردی، روندی است که در طول سه الی پنج سال می‌تواند
نتایجی راهبردی را در بر داشته باشد. افزایش فعالیت‌های نیروهای وابسته به ناتو در
منطقه، نفوذ شبکۀ اطلاعاتی غرب در بدنۀ نیروهای نظامی کشورهای منطقه، مداخلات غرب
در انتصاب‌های جدید نظامی و روی کار آمدن گزینه‌های همسو، تغییر برخی استانداردهای
رزمی روسیه در کشورهای منطقه و گذار به استانداردهای ناتو که وابستگی‌های متقابل
جدید را ایجاد می‌کند و احتمالاً مشارکت برخی نیروهای نظامی آسیای مرکزی در عملیات
تحت هدایت غرب و ناتو در چارچوب‌های دوجانبه و یا بین‌المللی از جمله کنش‌های قابل
پیش‌بینی در این حوزه محسوب می‌شود.
جمع‌بندی
توازن
چندجانبه، گزینۀ مطلوب جمهوری اسلامی ایران در عرصۀ دفاعی-نظامی در آسیای مرکزی
محسوب می‌شود. هژمونی روسیه تاکنون پیامدهای مثبتی برای ایران نداشته است و البته
افول این هژمونی دفاعی در آسیای مرکزی می‌تواند همراه با بی‌ثباتی باشد. در چنین
شرایطی گذار به چندجانبه‌گرایی در عرصۀ نظامی و دفاعی به نحوی که استقلال کشورهای
منطقه ارتقاء یابد، یک وضعیت مطلوب محسوب می‌شود. در فاز کنونی غرب چنین هدفی را
اجرا می‌کند. با وجود این، غایت و سرانجام رویکردهای نظامی و دفاعی غرب که همراه با
تنش‌زایی و ظهور مداخلات نظامی به بهانه‌های مختلف است؛ وضعیتی است که یک تهدید
راهبردی برای ایران محسوب می‌شود و از این منظر محدودسازی کنش‌های کنونی غرب در
چارچوب منافع ملی جمهوری اسلامی ایران قرار می‌گیرد. این محدودسازی در چارچوب
مکانیزم‌های مختلفی قابل اجرا است که تقویت چندجانبه‌گرایی بخش مهمی از آن است. در
شرایطی که علاوه بر روسیه و غرب، بازیگرانی همچون ترکیه، رژیم صهیونیستی، کشورهای
عربی، بازیگران مستقل اروپایی و حتی کشورهایی از جنوب شرق و جنوب آسیا در آسیای
مرکزی حضور دارند، مشارکت پررنگ و عمل‌گرایانۀ ایران نیز می‌تواند به تقویت این
روند کمک کند. تحریک محافظه‌کاری دولت‌های منطقه و ترغیب برای حرکت از دوگانۀ
غرب‌گرایی- روس‌گرایی، به سمت چندجانبه‌گرایی، یک مسیر راهبردی در این زمینه محسوب
می‌شود.
لینک کوتاه : https://www.iras.ir/?p=10761