باز شناسی افغانستان

 

 

بخش نود و چهارم

بحث چهارم

وضع عمومی زبان  وادب  پارسی در سده های  هفتم و  هشتم و نهم

vتاریخ  نویسان به ادامه  :

 

93-13-2. سعدی

مشرف الدین مصلح بن عبدالله شیرازی شاعر و نویسندهٔ بزرگ قرن هفتم هجری قمری است. تخلص او “سعدی” است که از نام اتابک مظفرالدین سعد پسر ابوبکر پسر سعد پسر زنگی گرفته شده است. وی احتمالاً بین سالهای ۶۰۰ تا ۶۱۵ هجری قمری زاده شده است. در جوانی به مدرسهٔ نظامیهٔ بغداد رفت و به تحصیل ادب و تفسیر و فقه و کلام و حکمت پرداخت. سپس به شام و مراکش و حبشه و حجاز سفر کرد و پس از بازگشت به شیراز، به تألیف شاهکارهای خود دست یازید. وی در سال ۶۵۵ سعدی‌نامه یا بوستان را به نظم درآورد و در سال بعد (۶۵۶) گلستان را تألیف کرد. علاوه بر اینها قصاید، غزلیات، قطعات، ترجیع بند، رباعیات و مقالات و قصاید عربی نیز دارد که همه را در کلیات وی جمع کرده‌اند. وی بین سالهای ۶۹۰ تا ۶۹۴ هجری در شیراز درگذشت و در همانجا به خاک سپرده شد.

1.   غزلیات سعدی

در آن نفس که بمیرم در آرزوی تـو بـاشم                                  بدان امید دهم جان که خاک کوی تو باشم

به وقت صبح قیامت که سر ز خاک برآرم               به گفتگوی توخیزم به جستوجوی تو باشم

بــه مـجمعی کـه درآیند شاهــدان دو عالم                  نـظر بـه سوی تـو دارم غلام روی تـو باشم

بـه خوابـگاه عـدم گـر هزار سال بخسبم                   ز خواب عاقبت آگه بـه بوی موی تو باشم

حدیث روضه نگویم گل بهشت نـبویــم                    جـمال حور نـجویم دوان به سوی تو باشم

می بهشت ننوشم ز دست ساقی رضوان      مرابه باده چه حاجت که مست روی تو باشم

هــزار بـادیـه سهلست بـا وجود تو رفتن                   و گـر خـلاف کـنم سعدیا به سوی تو باشم

2.   ترجیعبند:

ای سرو بلند قامت دوست                                     وه وه که شمایـلت چــه نیکوست

در پــای لـطافـت تـو میراد                                    هر سرو سهی که بر لب جوست

نـازک بـدنی که می‌نگنجد                                     در زیر قبا چو غنچه   در پوست

مــه پــاره بــه بــام اگــــر بــرآیـد                                                         کـه فـرق کـند کـه ماه یـا اوست؟

آن خرمن گل نه گل که باغست                                                           نـــه بـــاغ ارم کـــه بــاغ مینوست

آن گــوی مـعنبرست در جـیب                                                             یـــا بــوی دهـــان عنبرین بوست

در حـلقـهٔ صـولجــان زلــــفش                                                            بیچاره دل اوفتاده چون گوست

مـی‌سوزد و هـمـچنان هوادار                                                              مـی‌مـــیرد و همچنان دعاگوست

خـون دل عــاشقان مشتــــاق                                                              در گــردن دیـــدهٔ بـــلاجــوست

مـن بــنــدهٔ لــعبتــــان سیمین                                                               کاخـر دل آدمــی نــه از روست

بسیـــار مــلامتـــم بــکــردند                                                               کاندر پی او مرو که بدخوست

ای سخت دلان سست پیمان                                                                این شرط وفا بود که بی‌دوست

بنشینم و صبر پیش گیرم

دنــبالهٔ کار خویش گیرم

در عــهــد تــو ای نــگـــار دلبنـــد                                       بس عهد که بشکنند و سوگند

دیگر نــرود بـــه هیــچ مـطــلوب                                       خاطر که گرفت با تو پـــیونـد

از پــیــش تــو راه رفــتنم نــیست                                        هـمـچون مـگس از بـرابر قند

عشق آمد و رسم عقل برداشت                                                            شوق آمـــد و بیخ صبر برکند

در هــیـچ زمــانــه‌ای نـــزادست                                                                                 مادر بـه جـمال چــون تو فــرزنــد

بـــاد است نـصیحـت رفــــیقان                                                                                   و  انـــدوه  فــــراق  کــوه الـونـــد

من نیستم ار کسی دگـر هست                                                                                     از دوست به یاد دوست خرسند

این جور که می‌بریم تا کی؟                                                                                       ویــن صـبر کـه می‌کنیم تا چند؟

چون مرغ به طمع دانه در دام                                                                                    چــون گـرگ به بوی دنبه در بند

افتادم و مصلحت چنین بــود                                                                                      بـــی‌بـــنـــد نـــگـــیرد آدمـی پـند

مستوجب این و بیش ازینم                                                                                         بـاشــد کــه چــو مــردم خردمند

بنشینم و صبر پیش گیرم

دنـبـالهٔ کـار خویش گیرم

امـروز جـفـا نـمی‌کـنـد کس                                                                      در شهر مگر تو می‌کنی بس

در دام تــو عاشقان گرفتــار                                                                                                        در بــنـد تــو دوستـان محبس

صبحی که مشام جان عشاق                                                                                      خــوشبــوی کـند اذا تنفس

استـقبــله  و ان  تـــولــــــــی                                                                                      استـــأنــــسه و ان تــعـــبس

اندام تو خود حریر چینست                                                                      دیگر چه کنی قبای اطلس؟

من در همه قولها فصیحــــم                                                                                                        در وصف شمایل تـو اخس

جــان در قــدمــت کــنم ولیکن                                     ترسم ننهی  تو پای بر خس

ای صاحب حسن در وفا کوش                                     کاین حسن وفا نکرد با کس

آخــر بــه زکــات تــنــــدرستی                                     فـریـــاد دل شکستگان رس

من بعد مکن چنان کزین پیش                                      ورنه به خدا که من ازین پس

بنشینم و صبر پیش گیرم

دنـبـالـهٔ کار خویش گیرم

گفتار خوش و لبان باریک                                                           ما أطیب فــاک جـل بـاریک

از روی تـــو مـاه آسمان را                                                           شرم آمد و شد هلال باریک

یــا قــاتـلـــتی بسیف لحظ                                                             والله   قــــتــلتـــنی بــهــاتیک

از بهر خدا، که مالکان، جور                                      چنــدیــن   نــکنند بر ممالیک

شایــد که بـــه پادشه بگویند                                         ترک تو بریخت خون تاجیک

دانی که چه شب گذشت بر من؟                  لایــــــأت بــمثلها اعـــادیک

بــا ایــنــهمــه گـر حــیات بـاشد                                    هـــم روز شود شبان تاریک

فــی‌الجمله نمانــــد صــبر و آرام                                                    کـم تــزجـرنی و کم اداریک

دردا که به خیره عمر بگذشت                                     ی دل تــو مرا نمی‌گذاریک

بنشینم و صبر پیش گیرم

دنـــبالهٔ کار خویش گیرم

بــربـــود جمــالــــت ای مـــه نو                                               از ماه شب چــــــــهارده ضو

چون می‌گذری بگو به طاوس                                                  گر جلوه‌کنان روی چنین رو

گر لاف زنی که من صبورم                                                   بعد از تو، حکایتست و مشنو

دستی ز غمت نهاده بر دل                                                      چــــشمی ز پیت فتاده در گو

یا از در عاشقان درون آی                                                      یــا از دل طــالبــان بــرون شو

زین جور و تحکمت غرض چیست؟                       بـــــنیاد وجــــود مـا کن و رو

یا متلف مهجتی و نفسی                                                         الله یـــقیــــــــــک محضر السو

با من چو جوی ندید معشوق                                                    نگرفت حدیث من به یک جو

گفتم کهنم مبین که روزی                                                       بـــینی کـــه شود به خلعتی نو

در سایـــــهٔ شاه آسمان قدر                                                      مــــه طلعت آفــتاب پــــــــرتو

وز لطف من این حدیث شیرین                                                گر می‌نرسد به گوش خسرو

بنشینم و صبر پیش گیرم

دنبالهٔ کار خویش گیرم

(این  تر جیع خلاصه  شده است  برای  مطالعه مکمل آن  به  دیوان  سعدی مراجعه  فرکائید)

3.   رباعیات:

ای چشم تو مست خواب و سرمست شراب

صاحبنظران تشنه و وصل تو سراب

مانند تو آدمی در آباد و خراب

باشد که در آیینه توان دید و در آب

 

چون دل ز هوای دوست نتوان پرداخت

درمانش تحملست و سر پیش انداخت

یا ترک گل لعل همی باید گفت

یا با الم خار همی باید ساخت

 

4.    نمونه  ای  از بوستان سعدی:

در نیایش خداوند

 

به نام خدایی که جان آفرید

سخن گفتن اندر زبان آفرید

خداوند بخشندهٔ دستگیر

کریم خطا بخش پوزش پذیر

عزیزی که هر کز درش سر بتافت

به هر در که شد هیچ عزت نیافت

سر پادشاهان گردن فراز

به درگاه او بر زمین نیاز

نه گردن کشان را بگیرد بفور

نه عذرآوران را براند بجور

وگر خشم گیرد به کردار زشت

چو بازآمدی ماجرا در نوشت

دو کونش یکی قطره در بحر علم

گنه بیند و پرده پوشد بحلم

اگر با پدر جنگ جوید کسی

پدر بی گمان خشم گیرد بسی

وگر خویش راضی نباشد ز خویش

چو بیگانگانش براند ز پیش

وگر بنده چابک نیاید به کار

عزیزش ندارد خداوندگار

وگر بر رفیقان نباشی شفیق

بفرسنگ بگریزد از تو رفیق

وگر ترک خدمت کند لشکری

شود شاه لشکرکش از وی بری

ولیکن خداوند بالا و پست

به عصیان در زرق بر کس نبست

ادیم زمین، سفرهٔ عام اوست

چه دشمن بر این خوان یغما، چه دوست

وگر بر جفا پیشه بشتافتی

که از دست قهرش امان یافتی؟

بری، ذاتش از تهمت ضد و جنس

غنی، ملکش از طاعت جن و انس

پرستار امرش همه چیز و کس

بنی آدم و مرغ و مور و مگس

چنان پهن‌خوان کرم گسترد

که سیمرغ در قاف قسمت خورد

مر او را رسد کبریا و منی

که ملکش قدیم است و ذاتش غنی

یکی را به سر برنهد تاج بخت

یکی را به خاک اندر آرد ز تخت

کلاه سعادت یکی بر سرش

گلیم شقاوت یکی در برش

گلستان کند آتشی بر خلیل

گروهی بر آتش برد ز آب نیل

گر آن است، منشور احسان اوست

وراین است، توقیع فرمان اوست

پس پرده بیند عملهای بد

همو پرده پوشد به آلای خود

بتهدید اگر برکشد تیغ حکم

بمانند کروبیان صم و بکم

وگر در دهد یک صلای کرم

عزازیل گوید نصیبی برم

به درگاه لطف و بزرگیش بر

بزرگان نهاده بزرگی ز سر

فروماندگان را به رحمت قریب

تضرع کنان را به دعوت مجیب

بر احوال نابوده، علمش بصیر

بر اسرار ناگفته، لطفش خبیر

به قدرت، نگهدار بالا و شیب

خداوند دیوان روز حسیب

نه مستغنی از طاعتش پشت کس

نه بر حرف او جای انگشت کس

قدیمی نکوکار نیکی پسند

به کلک قضا در رحم نقش بند

ز مشرق به مغرب مه و آفتاب

روان کرد و گسترد گیتی بر آب

زمین از تب لرزه آمد ستوه

فرو کوفت بر دامنش میخ کوه

دهد نطفه را صورتی چون پری

که کرده‌ست بر آب صورتگری؟

نهد لعل و فیروزه در صلب سنگ

گل لعل در شاخ پیروزه رنگ

ز ابر افگند قطره‌ای سوی یم

ز صلب اوفتد نطفه‌ای در شکم

از آن قطره لولوی لالا کند

وز این، صورتی سرو بالا کند

بر او علم یک ذره پوشیده نیست

که پیدا و پنهان به نزدش یکیست

مهیا کن روزی مار و مور

وگر چند بی‌دست و پایند و زور

به امرش وجود از عدم نقش بست

که داند جز او کردن از نیست، هست؟

دگر ره به کتم عدم در برد

وزان جا به صحرای محشر برد

جهان متفق بر الهیتش

فرومانده از کنه ماهیتش

بشر ماورای جلالش نیافت

بصر منتهای جمالش نیافت

نه بر اوج ذاتش پرد مرغ وهم

نه در ذیل وصفش رسد دست فهم

در این ورطه کشتی فروشد هزار

که پیدا نشد تخته‌ای بر کنار

چه شبها نشستم در این سیر، گم

که دهشت گرفت آستینم که قم

محیط است علم ملک بر بسیط

قیاس تو بر وی نگردد محیط

نه ادراک در کنه ذاتش رسد

نه فکرت به غور صفاتش رسد

توان در بلاغت به سحبان رسید

نه در کنه بی چون سبحان رسید

که خاصان در این ره فرس رانده‌اند

به لااحصی از تگ فرومانده‌اند

نه هر جای مرکب توان تاختن

که جاها سپر باید انداختن

وگر سالکی محرم راز گشت

ببندند بر وی در بازگشت

کسی را در این بزم ساغر دهند

که داروی بیهوشیش در دهند

یکی باز را دیده بردوخته‌ست

یکی دیده‌ها باز و پر سوخته‌ست

کسی ره سوی گنج قارون نبرد

وگر برد، ره باز بیرون نبرد

بمردم در این موج دریای خون

کز او کس نبرده‌ست کشتی برون

اگر طالبی کاین زمین طی کنی

نخست اسب باز آمدن پی کنی

تأمل در آیینهٔ دل کنی

صفائی بتدریج حاصل کنی

مگر بویی از عشق مستت کند

طلبکار عهد الستت کند

به پای طلب ره بدان جا بری

وزان جا به بال محبت پری

بدرد یقین پرده‌های خیال

نماند سراپرده الا جلال

دگر مرکب عقل را پویه نیست

عنانش بگیرد تحیر که بیست

در این بحر جز مرد داعی نرفت

گم آن شد که دنبال راعی نرفت

کسانی کز این راه برگشته‌اند

برفتند بسیار و سرگشته‌اند

خلاف پیمبر کسی ره گزید

که هرگز به منزل نخواهد رسید

محال است سعدی که راه صفا

توان رفت جز بر پی مصطفی

نمونه ای  از  گلستان

حکایت یکی را از وزرا پسری کودن بود پیش یکی از دانشمندان فرستاد که مرین را تربیتی میکن مگر که عاقل شود. روزگاری تعلیم کردش و مؤثر نبود، پیش پدرش کس فرستاد که این عاقل نمیشود و مرا دیوانه کرد

حکایت دوم: حکیمی پسران را پند همی‌داد که جانان پدر هنر آموزید که ملک و دولت دنیا اعتماد را نشاید و سیم و زر در سفر بر محل خطرست یا دزد به یک بار ببرد یا خواجه به تفاریق بخورد اما هنر چشمه زاینده است و دولت پاینده و گر هنرمند از دولت بیفتد غم نباشد که هنر در نفس خود دولتست هر کجا که رود قدر بیند و در صدر نشیند و بی هنر لقمه چیند و سختی بیند

حکایت شماره2. یکی از فضلا تعلیم ملک زاده‌ای همی‌داد و ضرب بی محابا زدی و زجر بی قیاس کردی. باری پسر از بی طاقتی شکایت پیش پدر برد و جامه از تن دردمند بر داشت پدر را دل به هم بر آمد. استاد را گفت که پسران آحاد رعیت را چندین جفا و توبیخ روا نمیداری که فرزند مرا، سبب چیست؟ گفت سبب آن که سخن اندیشیده باید گفت و حرکت پسندیده کردن همه خلق را علی العموم و پادشاهان را علی الخصوص به موجب آن که بر دست و زبان ایشان هر چه رفته شود هر آینه به افواه بگویند و قول و فعل عوام الناس را چندان اعتباری نباشد

حکایت 4. معلم کُتّابی دیدم در دیار مغرب ترشروی تلخ گفتار بدخوی مردم آزار گدا طبع ناپرهیزگار که عیش مسلمانان به دیدن او تبه گشتی و خواندن قرآنش دل مردم سیه کردی. جمعی پسران پاکیزه و دختران دوشیزه به دست جفای او گرفتار نه زهره خنده و نه یارای گفتار گه عارض سیمین یکی را طپنچه زدی و گه ساق بلورین دیگری شکنجه کردی. القصه شنیدم که طرفی از خباثت نفس او معلوم کردند و بزدند و براندند و مکتب او را به مصلحی دادند پارسای سلیم نیک مرد حلیم که سخن جز به حکم ضرورت نگفتی و موجب آزار کس بر زبانش نرفتی

 

93-13-1. حافظ:

خواجه شمس‌الدین محمد شیرازی متخلص به “حافظ”، غزلسرای بزرگ و از خداوندان شعر و ادب پارسی است. وی حدود سال ۷۲۶ هجری قمری در شیراز متولد شد. علوم و فنون را در محفل درس استادان زمان فراگرفت و در علوم ادبی عصر پایه‌ای رفیع یافت. خاصه در علوم فقهی و الهی تأمل بسیار کرد و قرآن را با چهارده روایت مختلف از بر داشت. “گوته” دانشمند بزرگ و شاعر و سخنور مشهور آلمانی دیوان شرقی خود را به نام او و با کسب الهام از افکار وی تدوین کرد. دیوان اشعار او شامل غزلیات، چند قصیده، چند مثنوی، قطعات و رباعیات است. وی به سال ۷۹۲ هجری قمری در شیراز درگذشت. آرامگاه او در حافظیهٔ شیراز زیارتگاه صاحبنظران و عاشقان شعر و ادب پارسی است.

نمونه غزل حافظ:

                  

ساقیا برخیز و درده جام را

خاک بر سر کن غم ایام را

ساغر می بر کفم نه تا ز بر

برکشم این دلق ازرق فام را

گر چه بدنامیست نزد عاقلان

ما نمی‌خواهیم ننگ و نام را

باده درده چند از این باد غرور

خاک بر سر نفس نافرجام را

دود آه سینهٔ نالان من

سوخت این افسردگان خام را

محرم راز دل شیدای خود

کس نمی‌بینم ز خاص و عام را

با دلارامی مرا خاطر خوش است

کز دلم یک باره برد آرام را

ننگرد دیگر به سرو اندر چمن

هر که دید آن سرو سیم اندام را

صبر کن حافظ به سختی روز و شب

عاقبت روزی بیابی کام را

نمونه مثنویات حافظ:

 

الا ای آهوی وحشی کجایی

مرا با توست چندین آشنایی

دو تنها و دو سرگردان دو بیکس

دد و دامت کمین از پیش و از پس

بیا تا حال یکدیگر بدانیم

مراد هم بجوییم ار توانیم

که می‌بینم که این دشت مشوش

چراگاهی ندارد خرم و خوش

که خواهد شد بگویید ای رفیقان

رفیق بیکسان یار غریبان

مگر خضر مبارک پی درآید

ز یمن همتش کاری گشاید

مگر وقت وفا پروردن آمد

که فالم لا تذرنی فردا آمد

چنینم هست یاد از پیر دانا

فراموشم نشد، هرگز همانا

که روزی رهروی در سرزمینی

به لطفش گفت رندی ره‌نشینی

که ای سالک چه در انبانه داری

بیا دامی بنه گر دانه داری

جوابش داد گفتا دام دارم

ولی سیمرغ می‌باید شکارم

بگفتا چون به دست آری نشانش

که از ما بی‌نشان است آشیانش

چو آن سرو روان شد کاروانی

چو شاخ سرو می‌کن دیده‌بانی

مده جام می و پای گل از دست

ولی غافل مباش از دهر سرمست

لب سر چشمه‌ای و طرف جویی

نم اشکی و با خود گفت و گویی

نیاز من چه وزن آرد بدین ساز

که خورشید غنی شد کیسه پرداز

به یاد رفتگان و دوستداران

موافق گرد با ابر بهاران

چنان بیرحم زد تیغ جدایی

که گویی خود نبوده‌ست آشنایی

چو نالان آمدت آب روان پیش

مدد بخشش از آب دیدهٔ خویش

نکرد آن همدم دیرین مدارا

مسلمانان مسلمانان خدا را

مگر خضر مبارک‌پی تواند

که این تنها بدان تنها رساند

تو گوهر بین و از خر مهره بگذر

ز طرزی کن نگردد شهره بگذر

چو من ماهی کلک آرم به تحریر

تو از نون والقلم می‌پرس تفسیر

روان را با خرد درهم سرشتم

وز آن تخمی که حاصل بود کشتم

فرحبخشی در این ترکیب پیداست

که نغز شعر و مغز جان اجزاست

بیا وز نکهت این طیب امید

مشام جان معطر ساز جاوید

که این نافه ز چین جیب حور است

نه آن آهو که از مردم نفور است

رفیقان قدر یکدیگر بدانید

چو معلوم است شرح از بر مخوانید

مقالات نصیحت گو همین است

که سنگ‌انداز هجران در کمین است

نمونه مقطعات:

سرای مدرسه و بحث علم و طاق و رواق

چه سود چون دل دانا و چشم بینا نیست

سرای قاضی یزد ارچه منبع فضل است

خلاف نیست که علم نظر در آنجا نیست

ساقینامه:

بیا ساقی آن می که حال آورد

کرامت فزاید کمال آورد

به من ده که بس بی‌دل افتاده‌ام

وز این هر دو بی‌حاصل افتاده‌ام

بیا ساقی آن می که عکسش ز جام

به کیخسرو و جم فرستد پیام

بده تا بگویم به آواز نی

که جمشید کی بود و کاووس کی

بیا ساقی آن کیمیای فتوح

که با گنج قارون دهد عمر نوح

بده تا به رویت گشایند باز

در کامرانی و عمر دراز

بده ساقی آن می کز او جام جم

زند لاف بینایی اندر عدم

به من ده که گردم به تایید جام

چو جم آگه از سر عالم تمام

دم از سیر این دیر دیرینه زن

صلایی به شاهان پیشینه زن

همان منزل است این جهان خراب

که دیده‌ست ایوان افراسیاب

کجا رای پیران لشکرکشش

کجا شیده آن ترک خنجرکشش

نه تنها شد ایوان و قصرش به باد

که کس دخمه نیزش ندارد به یاد

همان مرحله‌ست این بیابان دور

که گم شد در او لشکر سلم و تور

بده ساقی آن می که عکسش ز جام

به کیخسرو و جم فرستد پیام

چه خوش گفت جمشید با تاج و گنج

که یک جو نیرزد سرای سپنج

بیا ساقی آن آتش تابناک

که زردشت می‌جویدش زیر خاک

به من ده که در کیش رندان مست

چه آتش‌پرست و چه دنیاپرست

بیا ساقی آن بکر مستور مست

که اندر خرابات دارد نشست

به من ده که بدنام خواهم شدن

خراب می و جام خواهم شدن

بیا ساقی آن آب اندیشه‌سوز

که گر شیر نوشد شود بیشه‌سوز

بده تا روم بر فلک شیر گیر

به هم بر زنم دام این گرگ پیر

بیا ساقی آن می که حور بهشت

عبیر ملایک در آن می سرشت

بده تا بخوری در آتش کنم

مشام خرد تا ابد خوش کنم

بده ساقی آن می که شاهی دهد

به پاکی او دل گواهی دهد

می‌ام ده مگر گردم از عیب پاک

بر آرم به عشرت سری زین مغاک

چو شد باغ روحانیان مسکنم

در اینجا چرا تخته‌بند تنم

شرابم ده و روی دولت ببین

خرابم کن و گنج حکمت ببین

من آنم که چون جام گیرم به دست

ببینم در آن آینه هر چه هست

به مستی دم پادشاهی زنم

دم خسروی در گدایی زنم

به مستی توان در اسرار سفت

که در بیخودی راز نتوان نهفت

که حافظ چو مستانه سازد سرود

ز چرخش دهد زهره آواز رود

مغنی کجایی به گلبانگ رود

به یاد آور آن خسروانی سرود

که تا وجد را کارسازی کنم

به رقص آیم و خرقه‌بازی کنم

به اقبال دارای دیهیم و تخت

بهین میوهٔ خسروانی درخت

خدیو زمین پادشاه زمان

مه برج دولت شه کامران

که تمکین اورنگ شاهی از اوست

تن آسایش مرغ و ماهی از اوست

فروغ دل و دیدهٔ مقبلان

ولی نعمت جان صاحبدلان

الا ای همای همایون نظر

خجسته سروش مبارک خبر

فلک را گهر در صدف چون تو نیست

فریدون و جم را خلف چون تو نیست

به جای سکندر بمان سالها

به دانادلی کشف کن حالها

سر فتنه دارد دگر روزگار

من و مستی و فتنهٔ چشم یار

یکی تیغ داند زدن روز کار

یکی را قلمزن کند روزگار

مغنی بزن آن نوآیین سرود

بگو با حریفان به آواز رود

مرا با عدو عاقبت فرصت است

که از آسمان مژدهٔ نصرت است

مغنی نوای طرب ساز کن

به قول وغزل قصه آغاز کن

که بار غمم بر زمین دوخت پای

به ضرب اصولم برآور ز جای

مغنی نوایی به گلبانگ رود

بگوی و بزن خسروانی سرود

روان بزرگان ز خود شاد کن

ز پرویز و از باربد یاد کن

مغنی از آن پرده نقشی بیار

ببین تا چه گفت از درون پرده‌دار

چنان برکش آواز خنیاگری

که ناهید چنگی به رقص آوری

رهی زن که صوفی به حالت رود

به مستی وصلش حوالت رود

مغنی دف و چنگ را ساز ده

به آیین خوش نغمه آواز ده

فریب جهان قصهٔ روشن است

ببین تا چه زاید شب آبستن است

مغنی ملولم دوتایی بزن

به یکتایی او که تایی بزن

همی‌بینم از دور گردون شگفت

ندانم که را خاک خواهد گرفت

دگر رند مغ آتشی میزند

ندانم چراغ که بر می‌کند

در این خونفشان عرصهٔ رستخیز

تو خون صراحی و ساغر بریز

به مستان نوید سرودی فرست

به یاران رفته درودی فرست

 رباعی:

 

با شاهد شوخ شنگ و با بربط و نی

کنجی و فراغتی و یک شیشهٔ می

چون گرم شود ز باده ما را رگ و پی

منت نبریم یک جو از حاتم طی

 

قصیده:

شد عرصه زمین چو بساط ارم جوان

از پرتو سعادت شاه جهان ستان

خاقان شرق و غرب که در شرق و غرب اوست

صاحب قران خسرو و شاه خدایگان

خورشید ملک پرور و سلطان دادگر

دارای دادگستر و کسرای کی نشان

سلطان نشان عرصه اقلیم سلطنت

بالانشین مسند ایوان لامکان

اعظم جلال دولت و دین آنکه رفعتش

دارد همیشه توسن ایام زیر ران

دارای دهر شاه شجاع آفتاب ملک

خاقان کامگار و شهنشاه نوجوان

ماهی که شد به طلعتش افروخته زمین

شاهی که شد به همتش افراخته زمان

سیمرغ وهم را نبود قوت عروج

آنجا که باز همت او سازد آشیان

گر در خیال چرخ فتد عکس تیغ او

از یکدگر جدا شود اجزای توأمان

حکمش روان چو باد در اطراف بر و بحر

مهرش نهان چو روح در اعضای انس و جان

ای صورت تو ملک جمال و جمال ملک

وی طلعت تو جان جهان و جهان جان

تخت تو رشک مسند جمشید و کیقباد

تاج تو غبن افسر دارا و اردوان

تو آفتاب ملکی و هر جا که می روی

چون سایه از قفای تو دولت بود دوان

ارکان نپرورد چو تو گوهر به هیچ قرن

گردون نیاورد چو تو اختر به صد

قران بی طلعت تو جان نگراید به کالبد

بی نعمت تو مغز نبندد در استخوان

هر دانشی که در دل دفتر نیامده ست

دارد چو آب خامه تو بر سر زبان

دست تو را به ابر که یارد شبیه کرد

چون بدره بدره این دهد و قطره قطره آن

با پایه جلال تو افلاک پایمال

وز دست بحر جود در دهر داستان

بر چرخ علم ماهی و بر فرق ملک تاج

شرع از تو در حمایت و دین از تو در امان

ای خسرو منیع جناب رفیع قدر

وی داور عظیم مثال رفیع شان

علم از تو در حمایت و عقل از تو با شکوه

در چشم فضل نوری و در جسم ملک جان

ای آفتاب ملک که در جنب همتت

چون ذره حقیر بود گنج شایگان

در جنب بحر جود تو از ذره کمتر است

صد گنج شایگان که ببخشی به رایگان

عصمت نهفته رخ به سراپرده ات مقیم

دولت گشاده رخت بقا زیر کندلان

گردون برای خیمه خورشید فلکه ات

از کوه و ابر ساخته نازیر و سایه بان

وین اطلس مقرنس زرد و ز زرنگار

چتری بلند بر سر خرگاه خویش دان

بعد از کیان به ملک سلیمان نداد کس

این ساز و این خزینه و این لشکر گران

بودی درون گلشن و از پردلان تو

در هند بود غلغل و در زنگ بد فغان

در دشت روم خیمه زدی و غریو کوس

از دشت روم رفت به صحرای سیستان

تا قصر زرد تاختی و لرزه اوفتاد

در قصرهای قیصر و در خانه های خان

آن کیست کاو به ملک کند باتو همسری

از مصر تا به روم و ز چین تا به قیروان

سال دگر ز قیصرت از روم باج سر

وز چینت آورند به درگه خراج جان

تو شاکری ز خالق و خلق از تو شاکرند

تو شادمان به دولت و ملک از تو شادمان

اینک به طرف گلشن و بستان همی روی

با بندگان سمند سعادت به زیر ران

ای ملهکی که در صف کروبیان قدس

فیضی رسد به خاطر پاکت زمان زمان

ای آشکار پیش دلت هرچه کردگار

دارد همی به پرده غیب اندرون نهان

داده فلک عنان ارادت به دست تو

یعنی که مرکبم به مراد خودم بران

گر کوششیت افتد پر داده ام به تیر

ور بخششیت باید زر داده ام به کان

خصمت کجاست در کف پای خودش فکن

یار تو کیست بر سر چشم منش نشان هم کام

من به خدمت تو گشته منتظم

هم نام من به مدحت تو گشته جاودان

 

زیر گردآوری شده است:

 

93-13-1. سعدی: اشخاصی چون حافظ  و سعدی بطور استثنا در زمره شعراي درجه اول ايران و از نوابغ بزرگ شعر هستند كه در آخر اين عهد مي‏زيست.

و بر  علاوه  اینها خاندانهای  دیگری  چون بهاءالدین محمد  صاحب دیوان  جوینی  که  نسب  این  خاندان  به فضل بن  ربیع میرسد.این  شخص  خرد  مند  توانست در631  خودش را جنتمور به صاحب  دیوانی رسید که  جنتمور او را به  همراه  «گرگوز» به رسالت  نزد  «اوکتای قاآن» فرستاد

 

 

 

 

 

´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´

 

بخش نود و چهارم

بحث اول

وضع عمومی زبان  وادب  پارسی در سده های  هفتم و  هشتم و نهم

94-1-1.. وضع عمومي خراسانیان در رابطه به  نفوذ ،قدرت ،دانش و ادب فارسی در قرن هفتم تا نهم

پیش گفتار:

در اوايل قرن هفتم خراسان و  ایران ،عراق و باختر(بلخ) تخارستان با  سمرقند و بخارا، جرجانیه واکثری سرزمین  های  اسلامی، با يكي از بزرگترين مصائب تاريخي يعني حمله چنگیز و احفاد او مواجه شد (616هجري)که باعث  سقوط دولت  گسترده  خوارزمشاهیان و خلافت عباسی گردید. اين حمله به سرداري چنگيز تا سال 619 ادامه يافت و بعد از او همچنان ايلغارهاي پياپي مغول و تاتار به ممالك مختلف و از آنجمله خراسان  وفارس امتداد داشت تا در ميان سالهاي 651ـ 656 حملات هولاكو نواده چنگيز آخرين مراكز قدرت را در فارس و عراق از ميان برداشت و سلسله امراي ايلخاني را در آذربایجان و  تبریزو سراسر ایران به  جغرافیای فعلی به وجود آورد.

در گير ودار اين حملات سخت قسمت بزرگي از شهرها و مراكز ادبي علمي  خراسان قدیم از ميان رفت و جز چند پناهگاه كوچك و بزرگ در داخل خراسان و  سند و آسياي صغير محلي براي حفظ بازمانده حوزه‏هاي علمي و ادبي و پاره‏يي از كتب باقي نماند، كه مهمتر از همه آنها غوریان در آنسوي رود سند و سرزمين حكمفرمايي سلاجقه آسياي صغير و فارس بوده است.

 

در اواخر عهد ايلخانان مغول، بر اثر اسلام آوردن  زعمای ايشان عنادي كه آنان و كارگزاران بت پرست و عيسوي و يهود ی ايشان با  مسلمان داشتند با  مسلمان شدن  مغولان ،از ميان رفت و اين خود فرصتي براي خراسانیان  پیدا شد تا  در  احیای ارزشهای فرهنگی وسنن ديرينه خود که باز  مانده  از  سامانیان ،  غزنویان و  غوریان  بود و چون بعد از ايشان همه امرا و ملوك طوايف که همه مسلمان و هم غالباً نژاد خراسانی داشتند  به ادامه اين سنن ياوري كردند.

ولی باوجود آن  خراسان   مخصوصآ  بلخ  و  هرات بیشترین  صدمه را  در  این  یورش  هادیدند که  آثار شوم آن مخصوصاً در (بلخ)آشكارتر شد قوت علم و رونق بازار ادب بيشتر طريق نيستي سپرد و بازار جهل بيشتر رواج يافت. چنانچه محمد رضا تجدد در  طلیعه کتاب مشهور  الفهرست ابن ندیم  مینگارد:«وای چه  بسا  علومیکه برای تهاجم  وزور آزمائی قدرت طلبان  در  سینه  صاحبانش ، در جنگها و  کشتار ها در خاک  نهان  گردید،وای چه بسا  کتابها  که به  تاراج  رفته ،ویا  شعله آتش  را فروزانتر نمود. شرق (و  در مرکز آن  خراسان و ایران )در  زیر  ضربات مستمرتتار  میسوخت وبا  خود تمام  مظاهر تمدنی آن دوران را بخاکستر  مبدل   مینمود و  این  آتش  تا  دامنه  های  غرب را نیزسوزاند.»   [1]

اودر مورد  اهمیت  کتاب  الفهرست ابن  ندیم که در  این  بخش که به فجایع بر خاسته  از  نایره جنگ اشاره  کرد:«این  کتاب آیینه قسمتی از  علوم  پیشینیان و سیر تکامل بشر استکه  نهضت  های  علمی  وبالالخص نهضت  های  تمدنی اسلامی رامعرفی نموده»

کاریکه از  خراسانیان ساخته بود این بود که  بازمامداران تاتاری که  از باز مانده  های اولاده  جنگیز بودند خود را نزدیک  سازندو  نخستین  نفریکه  خود را در دایره  حکو مت مغولان نزدیک ساخت ،  بهاء  الدین محمد صاحب دیوان  جوینی  بود .

بهاء  الدین  محمد  صاحب  دیوان بعد از زوال دولت  خوارزمشاهی در خدمت  حاکمان  مغولی در  آمد . وی نخستین بار  در  سال  631 در زمان  حکومت  جنتمورصاحب دیوانی  خراسان و  مازندران یافت و  چندی بعد  جنتمور  اورا همراه  گرگوز برسالت  نزد اکتای قاآن (خان بزرگ مغول) فرستاد . خان  مغول  بهاءالدین محمد را مورد اکرام و انعام قراردادو صاحب دیوانی بدو  ارزانی داشت. 

پسران معروف بهاءالدین یعنی  شمس  الدین  محمد صاحب  دیوان   و  عطا ملک  صاحب دیوان بعد  از  پدر بمراتب  عالی رسیدند.

این  خانواده  های دانشمند و دانشورز بجای  یاسای  چنگیزی قوانین مدنی  آنزمان را که  توسط دانشمندان ایرانی خراسانی که آمیخته با قوانین  اسلامی مسلط بود با وجود مخالفتهای شدید نافذ گردانید و یک  حرکت  سرتاسری برای مسلمان  سازی ،سرداران سپاه  وامیران  غیر  مسلمان   شروع شده بود که  بمدت  کمی آنها اسلام را در  حالی قبول کردند  که  عادات  مغولی  را  که  در  رگ رگ  وجود شان  جای  گیر شده بود  به سختی  رها  میکردند.

این  حاکمان  تحت  نفوذ تربیتی متعلقات دو  خانواده بزرگ  خراسانی  رشید  الدین  فضل  الله  و  عطا ملک  جوینی صاحب دیوان در ادامه  فرهنگ  و سنن  ایرانی  خراسانی و بزرگداشت  علماو  تشویق شاعران و  مؤلفان  بسیار مهم بوده  است .زمانیکه  بهاءالدین صاحب دیوان  جوینی بعد  از انعام و احترام اوکتا قاآن صاحب  دیوانی به او  ارزانی  داشته شد   این  شخصیت  بزرگوار در خدمت  حاکمان  مغولی با احترام  و  اعتبار با مرتبه ی صاحب دیوانی ممالک  تابع  مغول در  خراسان  بسر  می  برد  که در سال651 در  اصفهان در گذشت.

94-1-2. خانواده  جوینی:نصب این  خاندان  بفضل بن  ربیع میرسد  که حاجب  منصور دوانقی ،  مهدی و  هادی  ورشید بوده از  کبار خراسان (محلی  که  در  باد  غیس  جغرافیای کنونی  افغانستان ) منسوب بودند،  اعقاب فضل  بن ربیع در  «جوین» سکونت گزیدندو در آنجا   اعتباری یافتند؛ دائی  بهاءالدین محمد یعنی منتجب الدین بدیع  کاتب جوینی صاحب  عتبة الکتبه دبیری  سلطان سنجر را به  عهده  داشت و پدر بهاءالدین  یعنی  شمس  الدین محمّد بن  محمد  صاحب دیوان استیفای سلطان محمد  خوارزمشاه و  پسرش  جلال  الدین  منکبرتی  بود.

چنانچه که گفته  آمدیم : بهاءالدین  محمد صاحب دیوان بعد  اززوال  دولت  خوارزمشاهی در  خدمت حاکمان مغولی که  مامور  خراسان  میشدنددر آمد .نخستین بار در حدود 631در زمان  حکومت  جنتمورصاحب دیوانی  خراسان  و مازندران را  یافت

پسران  معروف  بهاءالدین یعنی  شمس الدین  محمد  صاحب  دیوان و عطاملک صاحب دیوان  بعد  از  پدر  بمراتب  عالی سیاسی  رسیدند . عطا ملک  جوینی مؤلف «تاریخ  جهان  کشای  جوینی »که شرح  حال  او  را  جداگانه  خواهیم  آورد بمدت 24 سال  حکومت بغداد میکرد.او  در  عهد  هلاکو و اباقا و سلطان احمد  تگودار از سال 661تا  683بوزارت  و  حل و  عقد  امور  ممالک  تابع  ایلخانان یعنی  ایران  وروم وقسمتی از هندو شام و  در  مجموع کل  خراسان کبیر اشتغال  داشت  و  ثروت فراوانی  نصیب او شده بود  چنان  که  هر  روز  یک  تومان(ده هزار دینار) حاصل  امملاک  او  بود  و فرزندانش  بهاء  الدین  محمد 678 و شرف  الدین  هارون «مقتول685»و  یحیی وفرج الله و  مسعود  و اتابک،  هر چار  بعد  از قتل  پدر شان بسال683 کشته شدند ؛ غالباً  متعّهدامور مهم  کشوری  بودند.

اهمیت  شمس  الدین  محمد از سال 657که هولاکو  حکومت  بغداد را باو  واگذارکرده بود شروع شد.در سال 661که  هولاکو  وزیر خود سیف الدین  بیتکچی  خوارزمی را  کشت  وزارت را  به  شمس  الدین  محمد  داد  و بجای  او برادرش  عطا ملک رابه  حکومت  بغداد  نامزد  نمود .  در  عهد  اباقا(663-680) شمس  الدین  با  قدرت  فراوان بکار  وزارت اشتغال  داشت و  بعد  از  ایلخان دومین  شخص  کشور پهناور او  محسوب  میگردیدو  از  قدرت  و  نفوذ  خویش برای ترمیم  خرابیهای مملکت  استفاده  میکرد . در  این  دوره  دشمنی  ها  و سعایت های مجدالملک  یزدی رئیس  دیوان  اشراف اگر چه  مدتی  باعث  زحمت  شمس  الدین محمد  و خاندان  او  گردید  لیکن  اثر  قطعی در شکست او  نداشت ، چنانچه  بعد  از  مرگ  آباقان  سلطان احمد  تنگودار (681-683)وزارت  خویش  را  و  حکومت  طوس و مازندران،  عراق و اران و آذربایجان را مستقلاً وبلادروم را بمشارکت سلاطین  آل  سلجوقی آن سامان  بخواجه  شمس  الدین ، و  حکومت  دیار بکر  و موصل و  اربل را بخواجه هارون  پسر او ، و  حکومت  بغداد و عراق  را کماکان به  عطا ملک  وا  گذاشت و در سال  681مجدالملک رقیب مزاهم  خاندان  جوینی  را   کشت و در عهد سلطنت  ارغون خان (683-690)که  دشمن  خاندان  جوینی بود ، به سعایت امیر بوقا و نایبش خواجه  فخر الدین  محمد  مستوفی قزوینی پسر  عم  حمد  الله  مستوفی ،  آن  وزیر را  بعد  از  مصادره اموال وی در چهارم  شعبان 682در  نزدیکی  اهر  کشتند و چهار  پسر  او یحیی   و فرج  الله  و  مسعود و  اتابک در همان سال  نواده او علی  پسر  خواجه بهاءالدین (حاکم  اصفهان  که  پیش  از  قتل پدرش گذشته بود)برادرزاده  اش منصور بن  عطا  ملک را  در  سال 688 و خواجه  هارون را  در  سال 685 بقتل  رسانید ند . خاندان مشهور  جوینی رابدین  وضع  فجیع از میان بردند.[2]

قتل  شمس  الدین  محمد  و احفاد او  و برهمزدن خاندان  وی بفرمان  یک  پادشاه  خونخوار  قتل  ابو مسلم  خراسانی  بدست  منصور  عباسی و  هارون  عباسی با خاندان برمکی  که  هر سه  خانواده  اهل  خراسان  بودند بیاد زنده  میسازد.

سبب شرح  خاندان  جوینی  از  این  سبب  بود  که  همه اعضای  این  خانواده هنر  پرور، در احیاِ  زبان  فارسی  در برابر  جنگاوران   فاتح  مغولی زبان فارسی را  همچون زبان  مغولی در دربار  هاشان  نصب  کردند یعنی زبان  های تاتاری  را  در  زبان  بزرگ فارسی حل نمودند.

1.    سبب  کشته  شدن  شخصیت  های  بر  جسته جوینی این بود  که  خرابی های ناشی از  جنگهایی تباه  کن مغولها را  مرمت  نمودند.

2.    اهل  قلم  و  دوات مخصوصاً  نویسندگان  و  شعررا  که باعث استحکام و ماندگاری  زبان فارسی میشد حمایت سیاسی مینودند

3.    ذهبی در  نج الاسلام  نگاشته  است هر  کسی  کتابی بنام  ایشان تالیف  میکرد او را  هزار  دینار سکه زر جایزه میدادند.[3]

4.    این  خانواده  شخصیت  های تاریخی  خراسان  مخصوصاً عالمان  دین  ،حکیمان ، طبیبان اهل  حرفه را  تقویت  و حمایت  میکردند و  از  همین سبب  است  که  خواجه  نصیر  الدین  طوسی  که  خود  وزیر  هلاکو  و یکی  از  شخصیت  های  انگشت  شمار  خراسان  است  که کتاب «اوصاف الاشراف  »را بنام شمس الدین  محمد جوینی و قمر بطلیموس رابنام بهاءالدین  محمد حاکم  اصفهان مُصدر  کرد.

5.    او(این خاندان) موسیقیدانان و  هنر پروران را  بضاعت  مالی  مینمود و  بهمین  مناسبت  بود  که صفی  الدین ارموی استاد بزرگ  موسیقی که دانشمند  معروف بود که رسالۀ  شرقیه که در مورد(موسیقی) رابنام شرف  الدین هارون در  آورد. شاعران سده  های  هشتم همه  این  خانواده  خراسانی  را  در  اشعار شان  می  ستودند  که بطور نمونه  یکی  از  اشعار  همام  تبریزی را که  مرثیه  ایست  ترجیع بند می اوریم  که  ذکری  است  از  وزیر و دبیر  عالی  مقام شمس  الدین  محمد آنجا  که  مردم  میگویند  تاریخ  در برابر  حاکمان  نیک  وبد قضاوت  میکند پس قضاوت  تاریخ را  از  طبع هُمام  مطالعه فرمایید:

 

فــلـــک جــام  جــم  اقبــال  بشکست                           

زمـان شاهباز مــا را  بـــال بشکـــست

عــروس مــلــک را  زیـــور  کشودنــد

سپهرش  باره و خــــلــخـال بشکست

سعادت  ملک را چون کاسه میداشت

قدح  چون  گشت  مـالامال بشکست

شغال  ظلم  مستولـــی  چنــــان شـــد

کـه شــــیر عدل  را  چنگال  بشکست

بـــشکـــل دال  دولـت  پــیش  اقبـــال

فراق«شمس الدین» امسال  بشکست

چنانک  از سنــــگ جــام  آبـــگـــینــه

دل  خلق  جهان  زین  حال  بشکست

جــــهان  از امن بـــازوی قوی داشت

درخـت  مــیوه ی افـــضال  بشکست

                                                                                                                                     دریغا صاحب دیوان  دریغا

                                                                                                                                     دریغا  آصف دوران  دریغـا

نــظــام المـلک  وآصف  چون بمردند

وزارت   را   بــدســــت او سپــردنــد

چــو صــیــت  نــام او  در  عـــالم افتاد

دگــــر نــــــام  وزیـــــران را نـــبردنـد

بــعـــهــد  او   هـنـر مـنـدان  ز تـــاریخ

هــمـه  نــام    وزیــران   را ســــتردنــد

سـعـادت بـین کـه  از بـسیـاری خـــــیر

از  و  هـر سـاعـتـی  عـمـری  شـمـردنـد

از   او    مـحــبـوبتر  حـــاکـم  نـیـامـــــد

 درین  عبرت  چه بد خواهان که  مردند

چـنـان  از  اشـک  پـر  شد  جامۀ  خلق

که خون  میریـخـت ازو چون فشردنــد

بـد انـدشان کـه بـعـد  از  وی  بـمانـدنــد

پـس  از  گل  خار و بعد  از باده  دُردند

بــپـردازد   ز  ایـــشــان   نــیـــز     ایـــام

نه صاحب  رفت و  ایشان جان ببردنـد

                                                                                                                                     دریغا صاحب دیوان  دریغا

                                                                                                                                     دریغا  آصف  دوران  دریغا

چو  آدم  صورتــی بـــــاشد  هیولی

بصورت  چون  گـراید  اهل  معنی

نصیحت  بـشنو  ای  مــرد  خردمند

مــکن  پیونـــد بــا دینی  چو  عیسی

بـخاک صـاحـب  دیـوان  نـظـر کـن

کــه او را  مــیسر شــد  مـلـک  دنـیا

ز  نـورش نور  حکمت  گشت لایح

چـنـان  کــز  وادی  ایِــمَــن  تَجـَــلّــی

ز علم  وحلم ولطف و ذوق بخشید

نـــصــیــبی  وافــرش  ایـــزد  تــعالی

بــــجـــای لــفــظ آب زنـــدگـــانـــی

ز  کلکش  می چکیـدی وقـت اِنسـی

اجـــل  بــر بــود  نــاگــاه  از  میـانـش

کـفن  پـیراهــنش  شـد گــور  مــاوی

عروسان  دست  خود  در  نیل  بستند

دریـن  مـاتــم  بــجــای  بــرگ  حَـنّیَ

                                                                                                                                     دریغا صاحب  دیوان  دریغا

                                                                                                                                     دریغا آصفِ  دوران  دریغا

زمین  در  ماتم  است  وآسمان هـم

بموت  شمس  دین  دستور  اعظم

جهان یکبارگی  تاریک شد چون

فــرو شـد  افــتــاب  مَــلـک عـالـم

کـیـرا زیـبـد  کـه بـنـویــسند صاحب

که  گـیرد  جــایِ  مَخــدومِ  مـعـظّـم

نـتابد  نور خورشید  از چــــراغــی

نــیایــد بـخــشش  دریــا  ز شبـــنـم

بگل بلبل  هـمی  گویــد  سحرگـاه

زمــانِ خــوشــدلــی شـد لا  تـبسـم

دریـغــا  خـواجـه  کز تـدبــیر او بـود

اساسِ  مُلک و  دین معمور و محکم

زهی  بــیرحــم تــیــغ  آهـنیــــن  دل

که زد زخـمی بــر  آن روح مـجـسم

دوات و کـلـک  خـصـم  تـیغ گشتند

هـمـی  گـویـند  گریـان هر دو با هم

                                                                                                                               دریغا صاحب  دیوان  دریغا

                                                                                                                               دریغا آصف  دوران  دریغا

 

94-1-3. مؤرخین و  کتابهای تاریخ بین سالهای 600تا900در خراسان برشته تحریر در آمده  است:

1.  تاریخ  جهان  کشای جوینی

این  تاریخ  در سنه 658 هجری توسط علاء  الدین عطا ملک  بن بهاءالدین  محمد  الجوینی  در سه  جلد  تألیف  گردیده   و بار اول در سال  1355هجری /1937مسیحی به سعی و اهتمام و تصحیح اقل  عباد محمد بن  عبدالوهاب قزوینی با انضمام  حواشی و فهارست در  مطبعه  بریل  لیدن از بلاد  هلاند بطبع رسید  که بعداً تا سال1370  هجری  خورشیدی  در  چهار  نوبت توسط  انتشارات ارغوان  با شمارگان 3000 جلد در هر  مرتبه به طبع  و  نشر رسیده  است .

این  کتاب در جلد اول  با  مقدمه علامه  قزوینی بخاطر بزرگداشت از شخصیت علامه مذکور بتوسط استاد دانشمند آقای  مرتضور ی مدرسی  چهار دهی که  از دوستان نزدیک  آن  مرحوم بوده مزین  گردیده است.

در  جلد اول  این  تاریخ از چنگیز خان  و اعقاب او  تا  کیوک خان با تحشیه و تصحیح متن بسعی شان در  مطبعه بریل  کشور  هالند چاپ  گردیدمتن مقدمه  علامه  قزنوینی:«مهم  ترین  واقعه  که بعد  از  اسلام تا  کنون  رویداد ه... فتنه  هولناک تاخت  و  تاز مغول  است که  در  اوایل  قرن هفتم  هجری از  اقاصی  مشرق  طلوع  نمود ه در  عرض  مدت  سی چهل سال از سواحل دریای  چین  الی  حدود شام و  مصر را طولاً و  از  اقاصی دشت  قبچاق و روسیه  پولونی(لهستان) و  هنگری الی  خلیج فارس و بحر عمان را  عرضاًدر  تحت  تصرف  آورده  وسیعترین مملکتی را که  تا  کنون تاریخ  نشان  میدهد  تشکیل دادند ....» چون  گزارشات  چنگیز  درجلد ششم  همین  اثر  کلاً شرح وبسط  وسیع  دارد  از ادامه  مقدمه قزوینی طرف  نظر  نموده  وراجع به  اهمیت  این  کتاب و  اصالت  موضوعی  کتاب که مؤرخ خود   در بعضی  از  آنها وظیفه  صدارت  ویا صاحب دیوانی  را به  عهده  داشته  است تاریخی است  در نوع  خود بی  بدیل و همپایه  با  تاریخ  رشید  الدین فضل  الله    وبلکه بالاترو بلند  تر  از  آن  میباشد که اکثر مورخین وقایع  این دوران را از  همین  مراجع بدست  می آورند. یک  چیزی که  فوق  العاده مهم است  این  میباشد که  در عهد  مغول فن  تاریخ  نگاری رواج  تمام  گرفت و  ترقی   عظیم  نمود  . کتب  نفیسه  از بهترین  کتب  تاریخی  ایکه  تا کنون  بزبان فارسی  نوشته شده است در  آن دوران  تألیف گردید  از قبیل  همین  کتاب تاریخ جهانکشای علاءالدین  عطا  ملک  جوینی که  در  حدود  685 هجری تالیف  شده  و تاریخ  کبیر  عدیم  النظیر  موسوم به  جامع  التواریخ رشید الدین فضل الله وزیر  غازان  خان  واولجایتو که در حدود سنه 710هجری تألیف  شده  است ،  و  کتاب تجزیة المصار و نزجیةالاعصار  معروف  بتاریخ  وصاف عبدالله بن فضل  الله شیرازی که در  حدود 728 هجری تالیف  شده ؛

1.  تاریخ گُزیده:«این  کتاب توسط حمد  الله بن احد بن نصر مشهور به  مستوفی قزوینی در سنه 780 هجری  که  در سنه 857 هجری استنساخ و به سعی و اهتمام اقل عباد ادوارد برون انگلیسی معلم زبان فارسی  در دارالفنون (دانشگاه)کمبرج دارالسلطنه لندن در سنه 1328 هجری مطابق  سنه 1910مسیحی سمت انطباع  پذیرفت  که به  عقیده  قزوینی خلاصه و  تقلید مانندی  است  از جامع التواریخ که در سنه 735تالیف  شده است.ادوارد برون  در  مقدمه  تاریخ گُزیده می  آورد:تاخت و  تاز  مغول  در قرن هفتم  هجری چنانکه  همه  کس  میداند بزرگترین  ضربت و شدید  ترین  لطمه بود  که  بر  سر  ممالک  اسلامیه ،تمدن و ادبیات  ایشان  واردآمد،شهر های  پر  جمعیت مبدل  به  خرابه  های  اموات  گردید،  مساجد و  مدارس و  کتابخانه  ها بکلّی نیست و نابود  شد ،  سرتاسر بلاد  و قری زیر و زبر  گشت و سکنۀ آنها جمعاً «عرضه» شمشیر گردیدند،هر  کس  که  به  کتب و  علوم و ادبیات فارسی  یا   عربی مأنوس  باشد البته  ملاحظه  کرده  است که  ما بین  کتب و  مؤلفاتی که قبل  از فتح  بغداد و انقراض  خلافت  عباسی تصنیف  شده و  کتبی  که بعد  از  آن به  عرصه ظهور  آمده تفاوت رتبه  و اختلاف درجه  تا  چه اندازه  است ،  ولی  یک  شعبه مخصوصی  از دبیات  زبان فارسی  را از  این قاعده کلیۀ   باید استثنا نمود و  ان  کتب تاریخ  است ،  در  هیچ  عصری  ظهور این  همه  کتب تاریخیه در زبان فارسی به این  درجه ازکمال و تحقیق نبود و تنقیح سراغ  نداریم  از  قبیل  تاریخ  جهان  کشای   عطا ملک  جوینی که  در  سنه  658هجری  تالیف شده و  کتاب  جامع  التواریخ  تألیف رشید  الدین  فضل  الله وزیر که  در سنه  710تألیف شده و  کتاب تجزیته  الامصار و نزجیة الاعصار معروف  به  تاریخ  وصاف تألیف  عبد الله ابن فضل  الله  الشیرازی  معروف  به  وصاف الحضرة که در  سنه  728 تالیف  شده ،  و  تاریخ  وصاف  در  حقیقت   ذیل تاریخ جهانکشای  است و هر دو  بالاصاله  از  تاریخ  مغول  بحث  میکند و بالتّبع از  تاریخ  پا دشاهان  معاصر مغول جامع التواریخ بر  علاوه  تاریخ  مخصوص  مغول از  تاریخ  عام  عالم و بالخصوص از  تاریخ  خلفا و طبقات ملوک و سلاطین بعد از  اسلام نیز  سخن  میراند ؛ مع الاسف تا کنون  از  این  سه  کتاب   نفیس  مذکورفقط تاریخ وصاف  در  سنه  1269 در مطبعه سنگی بمبئی بطبع رسیده و  در محل  دسترس  عموم  میباشد .

2.  ظفرمامه منظومدیگر  از  تاریخهای  معتبر   عصر  مغولی  کتاب  پر حجم  ظفر نامه  منظوم  است  که  منظومه ایست  عظیم  که  در بحر تقارب  بطرز و اسلوب  فردوسی نوشته  شده  است که مشتمل به  تاریخ  عرب و  ایران و مغول  از اول  اسلام  تا عهد  مؤلف  735 هجری  میباشد (که  نسخه  الکترونی  آن  نزد  مؤلف موجود  میباشد)این  کتاب  در  مدت  پانزده  سال توسط  حمد الله   مستوفی  بنظم  در  آمده  است این شاعر مؤلف 50000بیت  کتاب خود را در  حین  نوشتن، ظاهراً توقف داده و شروع به  نوشتن  تاریخ گزیده  نموده است و  در سال 730 کتاب ظفرنامه75000 بیتی  خود را  خاتمه  میدهد .  همین  نویسنده  نزهت القلوب را  نیز در سال 740هجری تحریر نموده است....»[4]

ادامه دارد

 

 

 

 

 

+++++++++++++++++++++++++++

 

بخش  نود  وسوم

                                      وضع  اجتماعی  فرهنگی  خراسان در  عهد تیموری

بحث دوا زدهم

شرح دو بیت  مثنوی معنوی

 در  تعابیرو اندیشه های جامی

 

 عشق جز نائی و ما جز نی نئیم                            او دمی  بی ماو ما بی وی  نئیم

 نــــی که  هردم  نغمه آرائی کند                           در  حقیقت  از دم  نائـــی کـــند

93-12.(1) آفرینش های ادبی و فرهنگی  جامی

برخی پژوهشگران او را بزرگترین استاد سخن و آخرین  گویندۀ سبک  کلاسیک ادبیات و گویش فارسی  میدانند.  هیچ   کسی  نتوانسته  است  یا  نخواسته  است  خط  های آندیشه  مکتب وحدت الوجودی  ابن  عربی را بخواند ولی جامی  آنرا خواند .تشریح و  تفصیل آثار ابن  عربی و  ابن  فارض نه  تنها  از  حیثیت ادبی  جامی در ادبیات و روحانیت  وی  در  عرفان و  در طریقه  نقشبندیه نکاست بلکه  او  را  در بلند  ترین  پله  های از  تبتل تا فنا  قرار داد.(رضاقلی خان  هدایت ، تذکره ریاض العرفان ص،66و پله  پله  تا ملاقات خدا ، زرین کوب).

«این  چند سطری بعضی منظوم و بعضی منثوراز جانب  نور  الدین  عبدالرحمن جامی بزرگ  ترین سخن گوی  سده  نهم  است که  در باره  دو بیت  مولانا جلال الدین  محمد  خداوندگار  بلخ  از  مثنوی  معنوی وی مرقوم گردیده  است  که  در  پایانه  این   پژوهش به  آن  اشاراتی مینمائیم:

92-12-2.حضرت  جامی در مورد تفکر خداوندگار  بلخ  میگوید:

آنکه چون  در مدحش  اندیشم  مقال                                 نـــاطقـه  حـیران  بمانــد  عقــل لال

کــی  مــیسر  گردد  این  سر  شگرف                                                جلوه دادن درلباس صوت وحرف

هیچ زان به نیست که این امر خطــیر                                                واگـــذارم هم به  آن  صافی  ضمیر           

تاکند  از  فـضل و  احسان  و  کــــرم                                                مدح خود هم درعرب  هم درعجم

مدح  خورشیـد  ار نگوید  هوشمنـد                                                   فـیض  نــور او  بــود  مـدحش  بسند

ور بـوصف مشگ  نـکشایــد  نـفس                                                   مشـگ را  اوصاف  بوی  مشگ بس

چـون بـمدح  کس  نـدارد افـتـقـــــار                                                  بـــر دعــا اولا  نــمایـــد  اخــتصــــار

93-12-3.تمهید در مناسبت بیت  نخست  از  مثنوی مولوی

نی را  با  واصلان کامل و کاملان  واصل  که  از  خود  و  خلق    فانی  شده  اند  و بحق  باقی  گشته  مناسبت  تام  است ،  اما  از  روی  اسم ، زیرا که  این  کلمه  در بعضی  مواقع  بمعنی نفی   استعمال  می  یابدو  ایشان  نفی  عارضی  وجود  خود  کرده  اند  و به  عدمیت  اصلی  خود باز  گشته اند ، واما  از  روی  ذات  زیرا  که همچنانکه  نی از  خود  تهی  شده  است و  هر چه  صورتاً  بدان  مضاف  است  از  نغمات  و الحانات  فی  الحقیقه  صادر  از  صاحب  وی  است  نه  از  وی ،  همچنین  این  طایفه  علیه بالکلیه از  وجود  خود فانی  شده اند  و  هرچه بدیشان  ظاهراً  منسوب  است   از اوصاف و اخلاق و افعال  و کمالات ،  از  حضرت  حق  است سبحانه  وتعالی  که  در  ایشان  ظاهر  شده  است  و  ایشان را مرتبۀ  مظهریت  بیش  نیست و.....»[1] 

 

بشنو از  نی  چون  حکایت  میکند                                                           وز جدائی ها  شکایت  میکند

 

 

93-12-4.شـــرح بـیـت:

کیست  نی  آنکس  کــه  گوید دمبدم                                                  من نیم  جز موج  دریــــای  عـــــدم

از وجـود  خود  چو  نــی  گشتم تهی                                                  نـــیست  از  غــیر خـدایـــم آگهــــی

فانی  از  خویشم  من  و بــاقی  بحق                                                  شــد لبــاس  هـستیـم یـــــکبـاره شق

آرمــیدم   بـا  حـق  و  از خـود رمــید                                                آن دهم بیـــــرون که حق درمن دمید

با لب    دمساز خویشم گشته  جفت                                                    مـــی  نیـــارم بـرلب الی  آنچه  گفت

یـابـــد  از بانگـــم  کلام  حق  ظهور                                                  خــواه قـــــــرآن  خواه انجیل و زبور

رقص چرخ و انجم  از ساز  منست                                                   قــدسیـــان را سبـحــه ز آواز مــنست

هـر کـه دور  افـتاده  از بـانگ  نژنـد                                                 مـن کـنــم  اگـاهــش  از بــانــگ بـلند

وانکه اندر صف  نزدیکان  نشست                                                    راز  میـگویم  بگوشش  پست   پست

گاه  آرم  مــژدۀ  قـُــــرب  و صـــــال                                                 بخشم اهل  ذوق را صد وجد وحال

هــم شرایــع  را  بـیــان  مـن میـکنم                                                  هــم  حــقایق   را عیان  مـن   میکـنم

                                   هر چه باشد  نظم  ونثر  انـدر زمـین                                           نـیست  الـی  نـغمــه  هــای  لحـن من

هست  از این خوش لحنهای جانفزا                                                   مـثنــوی در شش  مجلـد یــک  نـــــوا

فـرصتی  خوش  بـاید  و  عمر  دراز                                                 تــا  بگویم  حال  خود  یک  شمه باز

چون بـپایـان  می  نیاید  ایـن  سخن                                                   مـی  نهـم  مـهـر  خـموشی  در   دهن

میتوان  بود  که  مراد  از  نی  قلم  بوده  باشد  که  استعاره  کرده  باشند  از برای  انسان  کامل اگرچه بعضی اوصاف و احوال  که حضرت  مولوی  قدس  سره بر نی  اجرا  کرده  ملایم  این  معنی نمی  نماید و جامع  میان  ایشان  آن  باشد  که  حرکات  و سکنات  هیچیک فی الحقیقه  مستند  بوی  نیست  ،  بلکه  وی  مظهر احوال  و افعال  دیگر  است  که مؤثر و  متصرف   است  در  وی و  وی  را  مرتبۀ  مظهریت  بیش  نی،[2]

خــــامـــه می گوید به الحان صریـر                                                                   میزنم مرغان معنی را صـــفــیر

مــیـــکشم نــــاگاهشان در دام خط                                                     دانه میریزم بر ایشـــان از نــقـط

از سیــــــه کاری بخـــت واژگـــون                                                                    رفته در آب سیــــاهم سرنگــون

چون بـــرآرم ســـر از آن آب سیـــاه                                                                   طره شب گســـترم بــر روی مـاه

صفحه کافـــــور را مشکـــین کـنــم                                                                    سنبــل  تــر  زیـــور  نسریـن کنـم

میکنم چون شانه فرق خود شکاف                                                     میشوم زان شانه هر دم جامه باف

در بـــر حــوران مـعنی زیـــن عمل                                                                    نــو بـه نو می افکنم مشکین حلل

ایـن همــه گـویم ولی چون بنگری                                                     هستم از اثــبات فــعل خود بری

در کـف کاتــب وطن دارم مــدام                                                       کــرده بـــین الاصــبعین اومقــام

نیست در من جنبشی از ذات من                                                       اوست در من دم بدم جنبش فکن

گــر مـرا بــامن گذارد یک نفس                                                       بــر زمین مـانم نی خشکی و بس

و می  شاید  که  طریق  استعاره  بگذارند و  نی  را  عبارت  از  نی  قلم  دانند زیرا  خداوند  در  قرآن  حکیم  فرماید :«ن وَالقَّلَم وَ َماَیَسطُرونَ» ((ن  قسم بقلم اعلی و به  آنچه  می  نویسندفرشتگان))[3] ظاهربینان  هر چه  خواهند  با  قلم ظاهر  نویسند والی  این  قلمی  که  خداوند  به  آن  بذات  خود  قسم  یاد  کرده  قلمی  است که  به امر او  توسط  فرشتگان   تدبیر  تمام جهان رقم  میخورد  و  حضرت  جامی  در  مورد  قلم به اولیای  خدای  تعالی  که  ارباب  فراست  و اصحاب  کیاست  اند ،از  همه  موجودات   بلسان احوال  و اوصاف  ایشان معانی  لطیفه  و  حقایق  شریفه  که مناسبتی  ظاهر و ملایمت  کامل  با  ایشان  میدارد  فهم  میکنند  وبه طالبان صادق  و  مریدان  موافق  میرسانند:

93-12-5.پیر مهنه:

پـیر  مهـنــه آن  کــز  اربــــاب  شهــود                      در شهود  حق  کز  از  وی  مه  نبود

با  مریدان  روزی  اندر  گشت  دشت                         بــر  حـــدود  آسیــائی بــر  گذشت

گـفت بـی  گــفت  از  زبان زین  آسیا                         می  رسد  در  گوش هوش  من  ندا

کـه  منـم صـوفی و  جـز  صوفـیگری                                          نـیست  کــار مــن  چو  نیکو بنگری

گــر درشتـم  مــیـدهــنـد اهـل مـجاز                                             مـی ستــانـم  مـیـدهم شان  نرم  باز

مـیـکنم  هـمواره  گرد  خود  طواف                                             نـیست یـــکدم زین طوافم  انحراف

هـر چــه نـا بایست  ازآن باشم  نفور                                            افــگنــم  آنــرا  ز گرد  خویش  دور

93-12-.6تمهید:

حضرت  جامی  می  فرماید  که  حقیقت  و  حقایق موجودات در  نزد  خداوند  از  آن  قلم  که  در بالا  از  آن  صحبت  کردیم  درج است  هیچ  کس و  هیچ  چیزی  نمیتواند  جوهر  اصلی  ای  را  که  در  مشیمه  ازل بدان لیاقت  یافته    خارج  شده  نمیتواندو  به  عباره  دیگر  در  طریقت  و  مراحل  سلوک  آن را بنام  شیونات  ذاتیه  یاد  میکنند که  از  قلم  اول   تمام دنیا و  ملکوت  در  اندراج  آن  است که  این  مرتبه  را  بنام  غیب  اول و تعّین اول  یاد  میکنندکه  گفته اند :اصلاًلا  علماً ولا  عیناً،  و  در  مرتبه  ثانیه  که  غیب  ثانی  و  تعین  ثانی  است  و  حقایق  را  در  این مرتبه  اعیان ثابته  میخوانند  و اگرچه  حقایق  را  امتیاز  عینی  نیست  اما دارای  امتیاز  علمی  میباشد  چون در  این  مرتبه  اعیان  ثابته  منکثرة  بالکثرة  بالکثرة النسبیهٌ به  اعتبار  انتفاء  وجود  خارجی  از  ایشان  معدوم آمد .

جامی  میگوید :  می شاید  که  حضرت  مولوی  از  نیستان  به  اعتبار  عدمیت  اصلی  اعیان  و  کثرت  نسبی ایشان  این  مرتبه  را  خواسته  باشد یا  مرتبــه سابق  بر  آن  و  مرتبه ثالثه مرتبه  ارواح  است  و  این  مرتبه  ظهور  حقایق کونیه  بسیطه  مجرده  است  مر  نفس  خود را و  مر مثل خود را ، و  مرتبه رابعه  مرتبه  عالم  مثال  است  و مرتبه  خامسه  مرتبه  عالم  اجسام است  و مرتبه  سادسه  مرته  جامعه  است  مر  جمیع  مراتب  را  و  آن  حقیقت  انسان  کامل  است ،  پوشیده نماند  که  هر  چند حقایق  از  مرتبه اولی دور  تر  می  افتد  احکام  مابه الامیتاز  بر احکام  مابالاتحاد  غالب  تر  می  آید  و  مراد  از  دوری و  مهجوری  که  در  امثال  این  مواضع  واقع  میشود  غلبه  احکام  مابه الامتیاز  است  بر ما  به  الاتحاد، والله سبحانه  والاعلم. اما  حضرت مولانا پاد  خوابی  این  مراتب  را  بطور ساده  تر  بیان  می  فرماید :

جمــــــــله  علم   یک جمال است و جلال            غیر   او     دیگر همه    وهم   و    خیال

کثرت      آمد حق    شناســــــان    شهود            یک وجود است هر چه  تابود است بود

شناساندن مراتب اعیان ،  ظهور و بطون  اشیا در  علم  طریقت  کاریست  نهایت  مشکل  که  اشخاص  عادی  که  از  رموز  تصوف اگاه  نباشند از آن  چیزی فهمیده  نمیتوانند در دو  بیت  بالا حضرت  پادخوابی جمال و  جلال  و بود  و  نبود را زیبا و  ساده  عرضه  داشته و  در مورد  اعیان  ثابته  می  فرمایند:

نهایت کار صوفی در این شغل است  و اذا َ اَتَمَّ الفقر ٌُ فهو الله در این  مقام  گفته اند  الصوفی هو الله  که حال او  در غیب و شهادت  علی السویه  است ، هر سالک طریق  که از طرق اربعه باشد  در این  حال باشد ، دیگر  قال الله  تعالی :-کُلُّ شَیًٌ هالکٌُ اِلاَّ  وَجهَهَ  وصف وجود اوست  و قال الله تعالی :- اَینَما تُولُوٌفثمَّ وجهُ اللهِ  مشاهدۀ شهود اوست  در تجلَّی اسم  ستار  عین ، عین  یابد  و در  ظهور  عین عیان  نماید  اما در این  مقام  خود را از  علم  معلومات  نگهدارد  چون در خور  دور از حضور  بی حضور باشد  چون در شهود آید  بی شعور بود  همان مقدار حاضر وقت بود  که شعور علمی  سرزند  کما قال :- اَلیعلمُ حجابُ الاکبر. از این  معنی است  ، این  مقام آزادگی است  هر سالک  که از این  مراتب  گذشت  بر تر از کائنات قدم زد ، دیدۀ بصیرت  کشاده شود ، پس سالک در فکر مبداء و معاد  بطریق ترقی و تنزل  هوش میدارد  که مرتبه  غیب  که  کُنتُ کنزاً  مَخفیًٌ و ذات بحت بود  از غم  و غیریت  مبرا بود  ، نا گاه  مفتاح  عشق  بدو رسد و در گنج  مخفی  باز شود  و آنچه شیونات الهی  در یقین تعین یافتند  بلا حضور همان شیون در هر  تنزّل و  وصف دیگر  میگیرد  و نام  علیحیده یافت میکند  (احد :احدیت – وحدت :وحدیت – واحد : واحدیت ، اعیان ثابته ، صور علمیه  ، عالم  عقول  و نفوس  مجرده ، عالم  خیال  مفصله ، عالم  ملک ، عالم اجسام ، و عالم اجساد .  [4]( و بیش  از  این من  نیز  بخود  این  اجازه را ندارم که  حقایق بیشتر از پرده  برون  آید مولف))

حضرت  جامی می  فرماید  مراد  از  دوری و  مهجوری که  در  امثال  این  مواضع واقع  میشود  غلبۀ  احکام  ما به  الامتیاز  است  بر  مابه  الاتحاد.و  چون  در  این  مرتبه  اعیان  ثابته متکثره النسبیه  به  اعتبار انتفاوجود  خارجی  از  ایشان  معدوم اند  می  شاید  که  حضرت  خداوندگار بلخ از  نیستان  این  مرتبه را خواسته باشد  و یا  مرتبه مرتبه سابقه بر  آنرا و  مرتبه  ثالثه مرتبه  ارواح  است ورابطه  عالم  مثال است، و خامسه  عالم  اجسام و سادسه مرتبۀ  جامعه است و این  مرتبه  مرتبه حقیقت انسان  کامل  است و بهمین  منوال  هر قدر که  حقایق از مرتبه اولی دور  می  افتد مابه الامتیاز غالبتر  میگردد

و مراد  از دوری  و مهجوری که  در  این امثال در این  مواضع واقع  میشود ،  غلبه  احکام ما بالامتیاز است بر ما به الاتحاد:

 

 

93-12-7.بیت دوم ازمثنوی خداوندگار بلخ  حضرت مولاناجلال الدین محمد:

گز  نیستان  تا  مرا  ببریده اند                             از  نفیرم  مرد  وزن  نالیده اند

حضرت  جامی در مورد  معانی  این بیت  میگوید:

حبذا روزی که پیش از روزو شب                                فــارغ از انـــــدوه  و  آزاد  از طلـب

مـــتحد بـــودیـــم بـا شاه وجــود                  حــکـم غــیریـــت بـکلی محـو بــــود

جمله اعیان جهان بی چند وچون                                  زامــتـیــاز عـلــمی و عینـی مــصون

نی به لوح عــلمشان نـقش ثبوت                                   نی ز خان فیض هستی خورده قوت

نی ز حق ممتاز و نی از یـکدیــگر                               غرق   در  دریای  وحدت سر به سر

ناگهان در جنبش آمد بحر جود                                     جمله را در خود ز خود با خود نمود

امــتیـــاز  عــلمی  آمــد  در میان                                                    بــی نشــانــی  را  نــشانها شد  عیان

واجب و ممکن ز هم  ممتــاز شد                                                   رســم و آئـــین دوئــــی آغـاز شـــد

بـعـدازآن یـک مـوج دیــگرزدمحیط                              سوی  ساحل آمد از اوج  بسیط

مـوج دیـــگر زد  پدیــد  آمــد  از آن                              برزخ  جامع  میان  جسم  و جان

پیش ازآن کززمرۀ اهل حــــق است                               نام  این برزخ  مثال  مطلق  است

مــوج  دیــگر بـاز  در  کـــار  آمــده                             جسم و جـانی  زو  پـدیدار آمده

جسم  هم گشتست طوراً بعد طور                                  تــا  بــنوع  آخــرش  افــــتاد دور

نـوع  آخــر آدم اســـت  و آدمـــــی                                گشت  محـــروم  از  مقام  محــرمی

بـر  مـــراتب  سر  بسر  کرده  عبور                             پایه  پایه  زاصل خود  افتاده  دور

گر  نگردد باز   مسکین  زین  سفر                              نیست  از  وی هیچکس مهجورتر

نــی کــه  آغــاز  حکایـــت  میکند                               زیــن  جــدائـیها  شکایـت   میکند

کز نیستانی  که  در  وی  هر  عدم                                رنگ  وحدت  داشت  با  نور  قدم

تــا بــه  تــیــغ فــرقتــم  ببریده اند                                 از  نـفــیرم  مــرد  و زن  نـالـیده اند

کـیست  مرد  اسماء اخلاق ودود                                  کـان بـود فـاعـل  در  اطوار  وجود

کیست  زن  اعیان  جمله  ممکنات                                                 مــنفـعل  گشته  ز  اسماء  و صفات

چون همه اسماءواعیان بی قـصور                               دارد انـدر رتــبۀ  انــسان ظــهور

جمله رادرضمن انسان ناله هاست                                که چرراهریک زاصل خودجداست

شدگریبان گیر شان  حب  وطن                                    ایــن بــود  ســر  نــفیر  مــرد     وزن

اگر  کسی  سؤال  کند  که  چون انسان  مذکور  بمقام  وصول  رسیده  است   حمایت  دوری و  شکایت  مهجوری برای  چیست ؟ جواب  آنست  که  گویند تا  ادمی  در  نشائ  دنیوی  است  حقیقت فنا  نیز  از  وی  متعذر  است  و بقیهی از بقایای  وجود  باو  همرا و  مداوم که بقیه  وجود  که با  وی  هست وصول  نام  ممکن  نیست ،  با  خود  گوید  که  این  شکایت  و حکایت  نظر به احوال  ماضیه  است  که  پیش  از   وصول بر  وی  گذشته  ، با خود  گویند که  این  از  برای  تنبه  اهل  غفلت  و  تشویق ارباب حجاب  است.[5] 

برای  اینکه  این  موضوع  خیلی  جالب و  خیلی  پوشیده  در  حجاب  است بدون  از  حضرت  خداوندگار  بلخ که  از  چوب  تهمت  و طعانه و  تکفیر  نمی هراسید باقی دانشمندان  شرع  و عرفان  مثلاً مانند  ملا  هادی  سبز  واری  و  جامی   هر  کدام  در لفافه  سخن  خود  را  آنقدر سخت  پیچیده اند  که فهم  آن  خیلی  مشکل می  شود  و برای اینکه  حضرت  جامی  شانه  های خود را  از زیر  این بار  گران  رهایی داده باشد  سوالات  و  جواباتی  را  در مورد    همین  دوبیت  خداوند  گار بلخ  ارائه  داده اند:

93-12-8.سوال  

گر  کسی  گوید  که   کامل  واصل  است                 واصلان را قرب  جانان    حاصل است

فرع  ایــــشان  متصـــل  گشته  به    اصل                                 جان  ایــشان  بــهره  ور گشته  ز  وصل

پس  ز  مهجوری  حکایـت  بهر چیست                   وز  جــدائیها شــکایـــت  بهــر  کیست

خـــوش  نــباشــد  بــر  دهان آب  زلال                    وز  عطش  کردن  بیـــان رنــج  و ملال

خوش  نباشد گــنج  قــــارون  در  بغل                     خویــش  را   در   مـفلــسی  کردن مثل

خوش  نـــباشد  دامــن  یوسف  بکف                       زار  نــالـیدن چــــو یــقوب   از   اسف

 

 

 

جـــــواب

 

                                   گویم  آری  لیک  وصل  بر  کمال                          بــــاشد  انــدر   نشأء  دنیــا  محال

                                   تـا  بود  بـــاقی  بـقایــای  وجــود                            کی شود صاف ازکدرجام شهود

                                   تا  بود  پیوند  جان  و  تن   بجای                           کـی شود مقصورکل برقه کشای

                                   تا  بود قالب  غبار چشــم  جــان                                              کی توان  دیدن  رخ جانان عیان

                                   بی  فنای  کل و بی  جذب  قوی                                               کی  حریم  وصل را محرم  شوی

                                   این سعــادت  روی ننماید بـکس                                              جز  پس ازعمری وآنهم یکنفس

                                   چون پس ازعمری بتوروی آورد                            زود  تر  از برق خاطف   بگذرد

                                   تشنه ی را گـر ز  دریــا قطره  ئـی                         در دل  آید بلکه بر لب قطره  ئی                

                                   خاطراوکی شود زان قطره خوش                           کی برد از جانش آن قطره عطش

                                   بلکه  چون آن قطره بـرلب آیدش                            تــشنگی بــرتشنگی افــــزایدش                

                                   چون رسد از تشنگی جانش بلب                             گرکند شوروشعب  نبود عحب

 

93-12-9.جواب  دیگــر

                 باخود آن گویم  که  هست  این  ماجرا                      سرگذشت  عاشقان  در  ما  مضی

                 خـود چـه بهتر زآنکــه عـاشق پیش یار                    نــالــد  از غمهای  هجران زار زار

                 او چو بلبل  در  فغان  و در  خـــروش                     یار  چونگل پیش او بنهاده گوش

                 بــر کشـــد اه وفـغـان  کــای  نــــازنین                     هجر  تو با من  چنان  کرد وچنین

                 عــمر  هـا رنج  وبــلا  بـر من گماشت                    خاطرم  ریش  ودلم  افگار  داشت

                 هر  زمان  حالم  دگـرگـون بــود  از  او                   سینه  پرغم  دیده پرخون بود ازاو

                 ایـن  مـثـلهـا  ویــن حـــکایــات  دراز                                        پیش  او  گوید ز حال  خویش باز

 

93-12-10.جواب  دیگر

                 با  خود  آن  گویم  که هست این گفتگو                    از بــــرای  غــافــل بــی  راه  ورو

                 مــیکـنـد  ســیراب   در   آب  اضــطراب                                   تا  کشد لب تشنگان را سوی آب

                 خواهی  این  معنی  شود  بر تــو  عـیـان                  مــالی  لا اعبــد از قـــرآن بخوان

                 بـنــده  مـــستـــغــرق  انـــدر  بــنــدگـی                    مـیـکنــد ظاهر ز خـود شرمندگی

                 کــــه چــرا  از  بــنـدگـی  سر  میکشم                      رخت از  این منزل فراترمیکشم

                 مــیــکــند تـــعریـــض آن  مستکــبران                     کــه بـر  ایشان بندگی   آمدگران

                 تــــا ز راه  بــنــــدگـــی  آگـــه  شونـــد                     بگذرند  از  بی  رهی با  ره شوند

                 هـمـچـنـین  واصـل  نشسته  پیش   یار                     مـیکنــد  از هـجر نـالـشهـای  زار

                 تا  شود  مـحـبـوب محـروم  از وصـال                    واقف  ازهجران پر رنج  و ملال

                 روی  بــر تــابـنـد  ذل احــتــجــــــاب                      زود بشتابد  سوی حســن الآب

 

93-12-11.اعتذار

دراین  نوشتار  حضرت جامی در پی‌ توضیح‌ معنای‌ هنر ادبیات معرفت  شناختی و کارکردهای‌ هنر، تعبیرهایی‌ مثل‌ هنر قدسی‌، هنر سنّتی‌، هنر معنوی‌، هنر دینی‌ یا حتی‌ هنر عرفانی را خواستنه اند از  تعبیر دو بیت  مثنوی معنوی  را  بدست  دهند.

امّا درست‌ آن‌ است‌ که‌ پیش‌ از هرگونه‌ ‌  سخنی و جوابی‌ در این‌ باب‌، به‌ تنقیح‌ و وضوح‌ بخشیدن‌ به‌ مفهوم‌ هنر  کلام عرفانی بپردازیم والحق  که  حضرت  جامی در  این دو  بیت  تفصیلات  و  تاویلات زیادی را آورده اند.ولی  چیزی که  در باور  های  هر  انسان معمولی میگنجد  این  نکات است که  ما  که  هستیم  ؟  از  کجا  آمدیم؟ و  اسباب  آمدن ما  چه بوده  است؟ و چرا  از  آمدگاه  خود ،خاطره  و یاداشتی  در  ضمیر  ما  موجود نست؟ که  حضرت  جامی و سایر  اندیشمندان اسلامی  هر  چند  کوشیده اند  مانند   عطار  و سنایی و  حضرت  خداوندگار  بلخ   این  موضوعات  را  روشن کنند   حتی بعضی  ها مانند  حضرت  خداوندگار بلخ  کوشیده  اند  که تجربه عروج  شان  را  از  تبتل تا  فنا،را  با  دیگران،  شریک  سازند اما  مسأله عرفان  و  عروج  آن از  نوع  تجاربی هست که  گاه  از  زبان  نی ، گاه  از چهچه برنده یی و  زمانی  از  تماس  بته  های  در  یک  نیزار  و اندیشه  کردن  در  کنار  دریاهای  متلاتم  ، یا  غوطه  ور شدن انسان در روح  و ضمیر خودش که عارفان  آنرا مکاشفه ضمیری  میگویند حتی در  نزد  کسی  که    با  تجربیات  عرفانی سرو  کار دارند واما خاموش  می مانند و بخود  نمی جوشند  و تامات نمی بندند که بفرموده  حضرت  جامی این  تجربات قدسی اگر بشخصی  دست  دهد  چون  برق  گذران  است و  این  حادثه  به  اندازه  ای  رقیق نفیس است که  یادی و  تجربه  ای  اگر  هم  بدست  بیاید  در یک  چشم بهم  زدن  از ضمیر و  وجدان  ما  گم  میشود  شاید  ما  آنرا  خطای بصربدانیم.  پس  به  این  نتیجه  میرسیم  که  تجربهای  قدسی  حتی  دل سالک  را  نیز  آگاه  نمیسازد .  از  این سبب  با  عذر  تقصیر  در  برابر دانش دو قلۀ  عرفان  حضرت مولانا جلال الدین محمد، خداوند  گار  بلخ و حضرت  جامی  میتوانیم  تجربه  این  دو  بیت  را  یک  اثر  ارزنده  بی  نظیر آگنده  به  اشراق   دانست   ‌ دین‌پژوهان‌ و هنرشناسان‌ غالباً باور و حضور یک‌ امر قدسی‌ یا مینوی‌ را شاخص‌ دینی‌بودن‌ یک‌ پدیده‌ به‌شمار می‌آورند. عقیده‌ به‌ امر قدسی‌، اعتماد به‌ حضور و تجلی‌ آن‌ و احساس‌کردن‌ یا تجربه‌ی‌ آن‌ که‌ نوعی‌ مواجهه‌ی‌ وجودی‌ است‌، از سوی‌ پدیده‌شناسان‌ دین‌ همواره‌ به‌ عنوان‌ ملاک‌ و معیار دینی‌بودن‌ معرفی‌ شده‌ است‌. مقصود از امر قدسی‌، امر متعالی‌، امر معنوی‌، حقیقتی‌ فراعقلانی‌، مبرّا و منزّه‌ از هر عیب‌ و نقص‌ و محیط‌ بر همه‌ی‌ مخلوقات‌ و موجودات‌ است‌ که‌ با زبان‌ متعارف‌ و تعقّل‌ عادی‌، بیان‌ناپذیر، دسترس‌ناپذیر و ورای‌ شرح‌ و توصیف‌ است‌. هرگاه‌ عقیده‌ به‌ چنین‌ حقیقتی‌ پیدا شود یا کسی‌ آن‌ را تجربه‌ کند و اتصال‌ و ارتباط‌ وجودی‌ با آن‌ موجود متعالی‌ بیابد، درواقع‌ وارد فراتر ازساحت‌ دین‌ و امور دینی‌ شده‌ است‌که  عرافای  حق شناس درمراقبات خود بار  ها  آنرا یافته  و  کسب فیض کرده اند  ولی  از آن بینش و  اشراق  به  کسی چیزی  نگفته اند  چرا که تیغ  شریعت  همیشه  مراقب  چنین  حالات میباشد و  چه بسا  مردان  حق  که ورای  سخن  سخن  گفنه اند  و سر برباد  داده اند. در تذکرةالاولیای  شیخ  عطارنقل است  که بایزید  بسطامی  که  طیفور نام  داشتند و  طریقت  را  از  امام  جعفرصادق (رض) کسب  کرده  بودند  در شطحیات  خود  «سبحان ما  اعظم  الشانی»  میگفتند .آن  ولی  خدا  بار  ها  شب  ها  رسن  دار را با خود  به  جنگلی می برد  و  میگفت  ای  بایزید  اگر تو  از  بایزیدی  توبه  نکنی و  از  این  حالت  نگذری  با  همین  ریسمان    در  همین  درخت  ترا  بدار می  اویزم.

93-12-12.پدییده شناسی دینی:

همچون‌ دیگر پدیده‌شناسان‌ دین‌، «اتو»[6] معتقد است‌ که‌ همه‌ی‌ آدمیان‌ در عمق‌ ضمیرشان‌ گرایشی‌ به‌ چنین‌ حقیقت‌ متعالی‌ و ماورایی‌ و نامتناهی‌ دارند که‌ قابل‌ وصف‌ و بیان‌ نیست‌ ولی‌ عمیقاً احساس‌ می‌شود و الهام‌بخش‌ همه‌ی‌ افعال‌ آنان‌ است‌. وی‌ این‌ کشش‌ درونی‌ را «نیروی‌ شهود الوهی‌» می‌نامد که‌ نوعی‌ حسّ غیب‌شناسی‌ و قوّه‌ و غریزه‌ی‌ خداجویی‌ است‌.

«اتو» معتقد است‌ این‌ گرایش‌ نهانی‌ در آثار و افعال‌ و باورها و شیوه‌ی‌ زندگی‌ آدمی‌ تجلی‌ می‌یابد و از این‌جا است‌ که‌ مظاهر دینی‌ پدید می‌آیند، خواه‌ در قالب‌ سرودهای‌ دینی‌ و موسیقی‌، نقاشی‌، شعرسرایی‌ باشد یا در قالب‌ معماری‌، نمایش‌ و دیگر هنرهای‌ دینی‌ متجلی‌ شود. هنر دینی‌ همواره‌ رو به‌ سوی‌ امر قدسی‌ و موجود متعالی‌ دارد و آدمی‌ را به‌ قدرت‌ و کمال‌ بیکران‌ متصل‌ می‌سازد. این‌ احساس‌ توسط‌ هنرمند به‌ اثر هنری‌ و درنتیجه‌ به‌ مخاطب‌ انتقال‌ می‌یابد.
او معتقد است‌ که‌ چنین‌ موجودی‌ و چنین‌ تجربه‌هایی‌ را نمی‌توان‌ با توصیف‌ مفهومی متعارف‌ شناخت‌، بلکه‌ باید آن‌ حسّ مقدس‌ در آدمی‌ بیدار و برانگیخته‌ شود تا خودْ حقیقت‌ را بیابد و شهود کند. وی‌ می‌نویسد  :

بنابراین‌، درک‌ چنین‌ حالاتی‌ تنها می‌تواند از طریق‌ فعالیت‌ روحی‌ در ما بیدار شود. و این‌ نکته‌ باید در مورد دین‌ دقیقاً تأکید شود که‌ همان‌طور که‌ غالباً هم‌ چنین‌ است‌، دین‌ به‌ منزله‌ی‌ یک‌ مجموعه‌ی‌ کلی‌ و به‌ طور عام‌ حاوی‌ مطالب‌ بسیاری‌ است‌ که‌ قابل‌آموزش‌اند، یعنی‌ در قالب‌ مفاهیم‌ و آموزه‌های‌ مدرسه‌ای‌ انتقال‌ می‌یابند. آن‌چه‌ قابل‌انتقال‌ نیست‌ همین‌ مبنا و اساس‌ قدسی‌ دین‌ است‌ که‌ تنها می‌تواند برانگیخته‌ و بیدار شود و ظهور بیابد.
«اتّو» در ادامه‌ی‌ همین‌ مطلب‌، درباره‌ی‌ تجلی‌ قدسی‌ در پرستش‌، رفتار و حالات‌ مؤمنان‌ سخن‌ می‌گوید و می‌نویسد:
بخش‌ غالب‌ این‌ تجربه‌ مربوط‌ به‌ وضعیت‌ و رفتار، ادا و اطوار، لحن‌ و نحوه‌ی‌ صدا و طرز رفتار اشخاص‌ می‌شود که‌ اهمیت‌ آن‌ را در قالب‌ اجتماعی‌ عبادی‌ پرشکوه‌ یک‌ جماعت‌ پرستشگر می‌توان‌ دید تا در تعبیرات‌ و مفاهیم‌ سلبی‌ خاصی‌ که‌ برای‌ بیان‌ آن‌ها به‌ کار می‌رود. درحقیقت‌، استفاده‌ از مفاهیم‌ سلبی‌ هیچ‌گاه‌ دلالت‌ مثبتی‌ بر موجودی‌ که‌ متعلّق‌ آگاهی‌ دینی‌ است‌، نمی‌کند.
آن‌ها فقط‌ در بیان‌ و اشاره‌ به‌ یک‌ موجود یاری‌ می‌رسانند که‌ در همان‌ حال‌ با موجودات‌ دیگر متضاد است‌ و درعین‌حال‌ از موجودات‌ پست‌تر از خود متمایز است‌؛ یعنی‌ موجودی‌ است‌ «نادیدنی‌»، «سرمدی‌» (غیرزمانی‌)، «فراطبیعی‌» و «متعالی‌».
او معتقد است‌ که‌ بهترین‌ ابزار شناسایی‌ امر قدسی‌، تجربه‌کردن‌ آن‌ و رسیدن‌ به‌ ساحت‌ شهود است‌؛ و در دعاها به‌ بهترین‌ وجه‌ می‌توان‌ حضور این‌ امر متعالی‌ و خطاب‌ او را احساس‌ کرد و صدای‌ زنده‌  و تکان‌دهنده‌ و تحول‌آفرینش‌ را به‌ گوش‌ جان‌ شنید.
این‌ پدیده‌شناس‌ نامدار دین‌ سپس‌ مثال‌های‌ زیادی‌ درباره‌ی‌ مناسک‌ دینی‌، نمادهای‌ دینی‌ و چگونگی‌ شیوه‌های‌ تجلی‌ امر قدسی‌ در این‌ امور ارائه‌ می‌دهد که‌ تفصیل‌ آن‌ها از حوصله‌ی‌ این‌ مقاله‌ بیرون‌ است‌.

بحث ما  در  مورد ابر مرد شعر و عرفان و تجلّیات  قدسی آن  حضرت  جامی  تمام شد.میرویم  در  جای  دیگر تا حقایق  دیگری  را  کشوده سازیم.

 

 

 

 

 

+++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++

 

بخش  نود  وسوم

                 وضع  اجتماعی  فرهنگی  خراسان در  عهد تیموری

بحث یاز دهم

نگاه دیگرا ن

 در  تعابیر اندیشه  جامی

 

 

93-11.(1) آفرینش های ادبی و فرهنگی جامی :

برخی  پژوهشگران  جامی  را  بزرگترین استاد سخن  بعد  از  حافظ  میدانند[1] وی  آخرین  گویندۀ  کلاسیک  زبان (فارسی) است  و  در  تقریر و  تحریر و  تعلیم  پیرو  مکتب  ابن  عربی  و  در  تصوف پیرو نقشبندیان بوده و بیشک  آثار عرفانی  وی به  اثر  شرحهایی که  بر   آثار  ابن  عربی  و  ابن فارض نوشت . باوجودی  که قالش  سراپا  حال  و  حالش خارج  از  بیان  قال   است  .[2]

او  در  قرن  نهم  هجری  بزرگترین  استاد در  سخن فارسی و  آخرین  شاعر  مکتب  عرفان  و  تصوف  میباشد که  از  حیث  فضیلت  و  دانش در  تمام  ممالک فارسی زبان  حتی در  ترکیه  عثمانی و  هندوستان معروف بوده  است .[3]

جامی  باوجود  شهرت  نیکو  وراست  عقیدتی  اش  در  طریقت دارای  منتقدین  مخالف و  موافق  بوده  است  که   مانند  ابن  عربی نویسنده  و  متفکر پر  آوازه و  در  عین  حال  بحث بر  انگیز  نیز  بوده  است.[4]

«در  کتب و آثار حضرت جامی بلاخص و در اشعارش بالخصوص تعابیر و  مطالبی  موجود  است که بوی  توحید  الوجودی از  آن  بمشام  میرسد  و  برخی  از  عالمان خشک  اهل  ظاهر آنرا   از   نظر  شرع  نپسندیده  اند ؛ چنانچه  آخوند  ملااحمد الکوزائی قاضی  القضات قندهار در حدود  1240 هـ  ق. رسالۀ فارقه  را   در  شرح  این  مطالب  نگاشته  و بر  اهل  توحید  الوجود  تاخته  است  .ولی  علامه  حبیب  الله  محقق  قندهاری  در رسالۀ((شمعه بارقه))بین اهل  توحیدین محاکمه  و  تطبیق عادلانه  نموده و  مخصوصاً  از  گفتار  های  حضرت  جامی  دفاع  کرده   است .  وی  میگوید :((  یکی   از  رباعیه مولوی  عبدالرحمن  قدس  سره که:

                 همسایه و  همنشین و  همره  همه اوست                   با  دلق  گدا و  اطلس  شه همه اوست

                 در   انجـمـن  فـرق و  نهـانخـانـۀ  جمــــع :                                بالله  همه  اوست  ثـم بـالله  همـه  اوست

میخواند  و  از  آن  این  معنی  میخواهد  که  همه  عکوس  وظلال  و  مظاهر و  مرایا  جمال و  کمال  اقدس  اویند  و بدین  معنی  لذت  می  گیردو ذوق و حلاوت  در  می  یابد ضرری  و  نقصانی  در   وی  ظاهر نگرددو  اعراض و اعتراضی  بر  وی لاحق نگرددو اعراض و  اعتراضی  بر وی  وارد  نشود،  مگر  آنکه  این  تکلم در  محضر  عوام  کالانعام  باشد که  سماع  آن   کلمات  ایشان  را  مظنه خطر  وقوع  در  فتنه  الحاد  و  ذندقه و فساد  اعتقاد  در  شریعت  حقه باشد ،  آری  هر سخن  وقتی و  هر  نقطه  مکانی  دارد .....

و جناب معظم الیه (حضرت  جامی)جای  دیگر  میگوید:

کیست   آدم ؟  عــکس  نــور لم  یزال                                 چیست  عــالم؟  مــوج  بحر  لایــزال

عکس را  کی  باشد  از  نور انقطاع                                   موج را  چون  باشد  از بحر انفصال))[5]

 

93-11.(1) تجلّی  فکری جامی در  مثنوی  سلامان   و ابسال:

در  ادبیات  هر  ملتی داستانهای مانند  سلامان  و ابسال را میتوان  یافت  که  مبنی  آن  بر  حکمت و  تلقینات  اخلاقی  بوده و  مبادی  مفید و  سود  مندی را در ضمن  حکایات دلچسپ  و شیرین  و  عاشقانه در آورده  باشد: مثنوی  سلامان  وابسال دارای 1130 بیت  بوده  در  مزافات  بحر رمل مسدس ((فاعلاتن  فاعلاتن فاعلین )) دارد  و  به  این  بیت  آغاز  می  شود:

ای  بیادت  تازه   جان  عاشقان                  زآب  لطفت  تر  زبان  عاشقان

ما  بحث بالای  اینکه  این   استوره  از  کجا نشئت کرده  و آنرا  ریشه یابی  کنیم  میگذریم وهمینقدر  میگوییم  که  اصل  این  داستان  در  عصر  عباسیان   از  یونانی  به  عربی  ترجمه شده  و  حضرت  جامی  با  شیوه   زیبا و دلانگیزآ نرا  به طرز  مثنوی               به   اشعار  حکیمانه  در  آورده  است  که  بیشک یک  اثر ناب و بی  نظیر در ادبیات  فارسی  بشمار  میرود نظر به   گفته  شاد روان  حبیبی  جامی  این  داستان  را  از  روایت  حنین بن  اسحاق در نظر داشته  ولی  متن  آنرا کاملاً با امثال و  حکم فارسی  تطابق داده و  بدین  وسیله  ذوق  عصر خویش  را  که  شیدایی    در  شعر فارسی استیلا داشت آنرا  از  چاشنی  عشق  جالبتر ساخت . از  آنجائیکه  جامی شاعر توحید  شهودی  بود و  در  طریقت  و  تصوف و  عرفان به رموز قرآن  واحادیث  نبوی  وشرع  معلومات  وافر داشت  گاهی  انرا  رنگ تشرع  داده  و  گاهی  کسوت  تصوف  و مطالب  بیانی  تربیوی را در  آن گنجانیده  است .  چون  اصل داستان  را  در  مباحث  قبلی  شرح  کرده  ایم  در  اینجا فقط میخواهیم  تراوشات قلمی  این  مرد  جهانی را بنمایانیم.  این  مثنوی را به   اوزون  حسن آق  قوینلو  که  خراسان را تاسند  در   تحت  تسلط خود داشت  تقدیم  نموده  که  مردی بود  خشن با تدبیروبا  ارادۀ  قوی که  تبریز  مر  کز  حکومتش  بود  و بین  سالهای(884-895هـ ق.)اهدا داشته  که  در  دیباچه  آن  آورده  بود :

شاه  یعقوب  آن  جهانداری که  هست

با  علویش ذروۀ  افلاک  پست

متن  دری این  کتاب مورد  دقت  و  توجه جهانی  قرار  گرفت چنانچه این  کتاب  در  شرق و  غرب  مورد  توجه دانشمندان بود  و شاعر نامی انگلیس  فیتز  جرالد (1809-1883م)آنرا  به  انگلیسی  منظوم  و در سنه  1856م  نشر  کرد ،  وی  در  مورد  این  کتاب  گوید:

این  حمایت  نه  تنها  بخودی خود  جالب  است ،  بلکه  از   نظر  اخلاقی و  نتیجه  نیز  شایان  توجه  می باشد.  این  منظومه مفاهیم  بسیار  جالب  و  دل  پذیر  اهم  از  اخلاقیات  ضمن  داستان  ذکر گردیده  است و بخاطر گنجانیدن  مفاهیم  بزرگ  اخلاقی  که  در  نهاد بشر  حاکم   است  و اکثراً  مورد  گمراهی و  تباهی  انسان  میگردد فاجعه ناک  توصیف  کرده  و  نا  گزیری انسان  را  در فعل  صانع  منعکس  میسازد که  بسا  آموزنده  است   .  درین  مثنوی  نشان  داده  است  که  بشر  هرگز  نمیتواند  از   عشق و  شهوت  خودرا دور نگاه  کند ولو  که  از اجتماع  دور و  در  یک  جزیره  پنهان زندگی  کند با  آنهم  سلامان ،راه  خود را  می  یابد و به  مباشرت  خود با دایه  اش که  از  او شیر  خورده  است شروع  میکند .

93-11.(3)  جامی واشراق:

جامی باوجود مرتبه  بلندی  که  در  علوم  عقلی و  نقلی ادبی و فقهی داشت ،  در  طریقت  و  اشراق  نیز  با  استواری و  استادی قدم  می نهاد و جهان  بینی او  از ماده به  معنی و ماورای  ماده  متمایل  است و بنا  بر  این  در  نظم  سلامان  و ابسال  از روی روایت  حنین بن  اسحق که  اثر  عقاید  به  ارباب  انواع و  میتلوژی  یونان  بر  آن  طاریست ،  جامی به  آن  صبغۀ  عرفان  و  اشراق  میدهد و  داستان  را با  روحیه   عصر تطابق  می  بخشد .  مثلاً هنگامیکه  سلامان و بسال  هر دو  خویشتن را به  دریا  می  اندازند تا  غرق  شوند ، پدر  سلامان  به ((روحانیت آب))فرمان  میدهد  که  ابسال  را  نجات  بدهد، و  این   تعبیر ایمایی  است  به ربالنوع  بحر ((اکینوس)).  اما  جامی  در   مثنوی خود  این دو دلباخته  را بجای طوفانهای بحر در  بین  لهیب  سوزان  آتش  می  نشاند و  نجات سلامان  را  هم  از همت  مردان ((ارباب ذوق و  اشراق))میداند  که  :

                                   شه  نهانی واقف  آن  حال بود

                                   همتش بر  کشتن ابسال  بود   

برمراد  خویشتن  همت گماشت

سوخت او  را وسلامان را  گذاشت

کار مردان  دارد  از مردان  نصیب

نیست این از  همت  مردان غریب (اورنک  دوم ،355)

93-11(4) اورنگ دوم سلامان و ابسال:

در داستان  دیگر رب النوع  جمال و  عشق (زهره)بعد  از درود ها و نماز  های  اربعین ، به سلامان روی مینماید  و او  را  از خود  میبرد ،تا که  نقش  ابسال  از خاطرش محو  شود و بجمال  سرمدی  روی  آورد . جامی در این  موقع  باز سخن را  بعرفان می  کشد  و  حسن باقی  را بحسن  جاوید و  عیش جاوید  را بر  فانی ترجیح میدهد و  میگوید :

                                   نقش  ابسال  از ضمیر او بشست                            مهر   روی  زهره  بر وی شد  درست

                                   حسن باقی  دید  و  از  فانی برید                            عیش  باقی  را  ز  فانی بر  گزید[6]

در پایان  داستان  حنین بن  اسحق  اشاراتیست به  نوشتن  این   داستان با ادعیۀ هفت  سیاره((ارباب النواع  اساطیری  یونان))بر الواح  سیمین و  نهادن آن  در  گور  پدر  سلامان  و بنای  هرمهایی بر آن  و  کشودن از  طرف  اسکندر  و ارسطو  که  حامی  تمام قسمت  ها  ی که به  اساطیر  ارتباط  می  گرفت حذف کرده و بجای  ان قصه را  بوصایای  پادشاه به سلامان و  تأویل  رموز داستان ختم  میکند ، و  این  تاویلها  را  هم  از محقق  طوسی  گرفته  و  به  نظم  دری  می   آورد و میگوید:

                                   بـاشد  انـدر  صورت هـر قصـه یی                         خرده بینان را  ز  معنی حصه یی

                                   زان  غرض نی  قیل وقال ماو تست                       بلکه  کشف سر حال  ماو  تُست     

                        (اورنگ دوم، 362)

93-11.(5)  پختگی شعر  دری: شعر دری  پیش از  جامی  از  زمان صفاری  ها  آغاز و  در  عصر سامانیان به  پختگی و در زمان  غزنویان بمرتبه  عروج رسید ولی جامی  در  هفت  اورنگ خود از همه بالا دست بود چرا که  در داستان سلامان و ابسال حکمت و   اشراق، تصوف و  عرفان رابا سجایای اخلاقی در هم  آمیزیده بودو  چنانیکه  استاد  حبیبی  میگوید : جامی در  مثنویات  هفت  گانه  خود  پیرو صالح نظامی  گنجه وی،امیر  خسرو بلخی دهلوی ، که با کمال  انصاف و راست گویی جایگاه  خود را در فضایل آن دو  استاد  سخت  اعتراف  مینمایدو چنین گوید:

هر چندکه  پیش   ازین  دو استاد

در ملک سخن   بلند  بنیاد

در  نکته  وری  زبان  کشادند

داد  سخن اندر  آن بدادند

از گنجه که  گنج آن  گهر ریز

وز هند  چو طوطی این شکر ریز

آن  کنده  ز  نظم  نقش  در  سنگ

وین داده  بحسن  صنعتش رنگ

منهم  کمر  از  قضا ببستم

بر  ناقۀ باد پا  نشستم

گرمانده ام  از  شمارشان  پس

بر  چهرۀ  من  غبار شان بس

اکثیر وجودم  ان  غبار  است

بر  فرق  نیازم  آن  نثار  است

(اورنگ ششم ، لیلی و  مجنون ،  ص 760)

گر چند ،  دیگران  جامی  را دنباله رو  در  مسیر  سخن نظامی و  امیر  خسرو  دانسته اند  که  او خود راخاضعانه  دنباله روی  آنها دانسته  است  اما بقول  استاد  حبیبی  :ولی  در  قرنی  که  مقام  سخنوری  کلام  فارسی  بعد  از  فتنۀ  تاتاریان به  سستی  گرایید و زمان   گساد بازار  سخن  بود ،  حضرت جامی باز  بازار  سخن را (چنان گرم  داشت که صفویان کوچه  بکوچه  شهر  های خراسان را در  یلغار گرفته  بودند و سنی   ستیزی  را بحد  اعلی  آن  توسط گروهی اوباشان آدم خوار  و بی  مروت ، رسانیده  بود  که  جامی  با  قلم و دوواتش  یکجا  از  شهری به  شهری  مهاجرت  میکرد و  در ضمن راه با کمال دلهره  و  هراس یادداشتهایش رامینوشت .جامی نه   خودش ونه  هیچکس دیگر نیز  نمیدانست  که  این  استاد  سخن  از  پس  صد ها  سال آثارش   در  قافلۀ که   حُله  به  سیستان  میبرد اودر قافلۀ  سراپا  هجرت و  گریز،   ابریشم  سخن رااز هرات و  مکه ،بلخ و تمام شهر های خراسان به  بخارا  میبرد( که  پیش از  او  هیچ  استاد سخن این  رشادت عاشقانه رادر  مثنویات  عاشقانه خود  نداشته اند) با  گرمی و  داشتن اعتماد  به  نفس  مسیحایی خود  آنرا جانی  تازه  و رونق  بی اندازه  داد  وی  خود  گوید :

عمر ها شد  تا  درین  کاخ  کهن

تار نظم بسته با  عود سخن

هرزمان  از  نو  نوایی  میزنم

دم ز  دیری ماجرایی  میزنم

رفت  عمر و  این  نوا  آخر  نشد

کاست  جان ،وین  ماجرا آخر  نشد

پشت من  چون  چنگ خم  گشت و  هنوز

هر شبی  در  ساز  عودم  تا  به روز

عود نا ساز  است  کرده روزگار

دست  مطرب را ز  پیری  رعشه دار

نغمۀ  این  عود  موزون چون بود؟

دست  مطرب را بقانون چون بود؟

وقت شد  این  عود را وش  بشکنم

بهر بوی  خوش  در آتش افگنم

خام باشد  عود را  آتش  زدن

خوش بود در  عودخام آتش زدن

بو  که  عطر  افشان  شود  این  عود  خام

عقل و  دین  را  زان  شود خوشبو  مشام

(اورنگ دوم ص318)

جامی با فصاحت  کلام و شیوایی گویایی در  مثنوی  سلامان  و ابسال جایی دارد  خاص  که  بر  علاوۀ  شیوایی  کلام فوائد و  پند  های اجتماعی  آن در دفتر  هیچ  شاعری  دیده  نمیشود  و  این  بخاطر  آن  است که  جامی نه  تنها یک  شاعر  است  بلکه  عارفی  است که  نص و فص را  یکجا در  تحلیل  هایش روح زندگی  بخشیده  است .

(در  این  روز  ها  که  غربی  ها  آمده  اند  و  جامعه  مدنی  را به  اصطلاح  بما می  آموزند) که  استاد حبیبی در مورد  جامی این  مثال  را  داده  اند : در زمان قدیم  در   عصر  افلاطون تا  فارابی نظریۀ ((مدینه فاضله)) بهترین  طریقه سیاست  شمرده  شد ، که  بموجب آن  ادارۀ   اجتماعی بدست  دانشمندان  و افاضل  باشد ، تا در تهذیب دیگران  سعی کنندو  در  حکمای  اسلامی ابو  نصر فارابی (256-339)برین  موضوع  کتاب آراء اهل المدینه الفاضله را  نوشت که از امهات  کتاب  فلسفی در زبان  عربی  شمرده  شده و بر  اساس  فلسفه  فیضیه استوار  است  که  جنبه  تطبیقی  آن  بوجه آوردن  جامعه  بشریست  مبنی  بر عدالت  و فضیلت .  حضرت  جامی  نیز  سیاست را  بادانش توام  میداند:

شاه  چون  نبود  بنفس  خود  حکیم

یا  حکیمی  نبودش یار و  ندیم

قصر عمرش  را  بود  بنیاد  سست

کم فتد قانون  عمر  او  درست

سیاست  و  ملک  داری  را  بنیاد و  اساس، دادگری و  عدل  است ، که  متفکرین  اسلامی  نیز آن را  تائید  داشتند : الملک یبقی  مع الکفر ولا  یبقی مع الظلم (کشور میتواندبا  کفر  بقا داشته  باشد اما باظلم بقا  نمی  یابد)  حضرت جامی  در  مثنوی  سلامان  و ابسال نیز  چنین شرحه  میدهد:

نکتۀ  خوش  گفته  است  آن  دور  بین

عدل دارد ملک را  قایم  نه  دین

کفر  کیشی  کو بعدل  آید  فره

ملک را   از  ظالم  دیندار  به

گفت  با داود  پیغمبر  خدای

کامت  خود را  بگوی  ای  نیک  رای

کز  عجم  چون پادشاهان  آورند

نام  جز  ایشان به  نیکی  کم برند

گرچه  بود اتش پرستی  دین  شان

بود  عدل و راستی  آیین  شان

قرنهازیشان  جهان  معمور بود

ظلمت ظلم  از رعایا دور  بود

بندگان فارغ ز غم فرسودگی

داشتند  از  عدل  شان  آسودگی

(اورنگ دوم  ،  326)

93-11.(5)  جامی و تنقید از  سیاست  مداران  عصر:جامی در  القای  مطالب  سیاسی  برای رهنمایی  زمامداران  عصر  نیز  دلیر   است و  چون  مقام   مقتدایی  را بدست  آورده ،  بسا  پند  ها  و اندرزها  را در  داستانهای هفت اورنگ مخصوصاً داستان سلامان  و ابسال  گنجانیده ، که  یقیناً  برای  جهانداران آن  عصر و  حتی  اکنون  هم  رهنمای  خوبیست  ،که  گفته است:

از  شرایط  زمامداران جهار  خصلت  شرط  میباشد:

هست شرط  پادشاهی  چهار  چیز

حکمت و عفت ،  شجاعت  ، جود  نیز

هر که با  این  چهار خصلت  یار  نیست

از عروس  ملک  بر خوردار   نیست

(اورنگ دوم  ،  ص 354)

دانایی  یکی  از  لوازم  ملکداری و  نادانی  مخرب  آنست  که  در  سیاست امروز  نیز  اشخاص   ورزیده  و با  تخصص را  بر  امور  مملکت  گمارند:

خوش  بود  خاک  در  کامل  شدن

بندۀ  فرمان صاحب دل  شدن

رخنه  کز  نادانی  افتد  در  مزاج

یابد  از  دانا و دانایی  علاج

در عصر  جامی بدست  آوردن  مقام  زمامداری ،  مبنی  بر داشتن  زور و  استعداد  های  شخصی و  میراث خداندانی بود(چیزی که  همین  اکنون در  جامعه شرق بالاخص در  وطن ما  وجود  دارد  حتی  قوانین  انتخاباتی را  مبنی  بر  طرز و زور و تبار داشتن طراحی نموده اندکه  هر که زور داشت   ودر جنگ  از همه  زور تر بر  آمد   میتواند  خودش  را  به  ریاست  جمهوری کاندید  نماید که بعد  از  آن  هم  هر  کسی  که درمسایل  سیاسی و  ارتباطات بین  المللی  و ملکی  قوی تر بود  با  بکار  گرفتن  حیله  و  تقلب  خودش  را رئیس  جمهور میسازد.)، ولی  هر  کسی  را  که از راه  ارث و زور  بدین  مقام  میرسد  در خور  آن  نمیداند  و  میگوید:

افسر شاهی چه  خوش  سرمایه  ایست

تخت سلطانی چه  عالی  پایه  ایست

هر  سری لایق  به  آن  سرمایه  نیست

هر قدم شایستۀ  این  پایه  نیست

چرخ سا  پایی سزد  این   پایه را

عرش  فرسا، فرقی  آن  سرمایه  را

(اورنگ  دوم ، ص 360)

نا گفته  نماند  که  بشر  بعد  از تجارب  فراوان و  دیدن  انقلابهای خونین،بدین  نتیجه  رسید ،  که  پیشروان  و راهنمایان  جامعه را  بوسیله  انتخاب  دیموکراتیک  در رأس  امور  گمارند و  هر  سری  را  لایق آن  سرمایه  ندانند.چون امور  جهانداری به رای  و کار  و فکر  یک  شخص پیش  نمیرود ،  بنا  بر  این  برای  زمامدار ، مددگار و  وزیری  لازم  است که صفات  آنرا  جامی  جنین  تشخیص  میدهد:

از  وزیران  نیست  شاهان را  گزیر

لیک  دانا و امیدباید  وزیر

داند احوال  ممالک  را  تمام

تا دهد  بر  صورت احسن نظام

باشد اندر ملک و مال  شه  امین

ناورد بر  غیر حق خود  کمین

زآنچه باشد  قسمت  شاه  و  حشم

از رعیت  نی  فزون گیرد  نه  کم

مهربانی  با همه  خلق  خدای

مشفقی  برحال مسکین و  گدای

لطف  او  مرهم  نه  هر  سینه ریش

قهر او  کیسه  کش  هرظلم  کیش

سپس  استاد  حبیبی  در  علاوه می  نویسند: در  امور  جهانداری  وسیاست  از  گرفتن  اطلاع  چاره نیست  و هر زمامدار  بیدار دولت  مدار باید از اوضاع  عمومی  راعی ورعیت (مردم و زمامدار)آگاه باشد .

در افغانستان (باجعرافیای موجوده)  از  عهد  قدیم  این  وظیفه را  به  اشخاص معتمد، امید و  متقی  می  سپردند در  عصر  غزنوی  آنها  را ((انهاء))به  کسر  اول  و سکون  دوم بمعنی  ابلاغ گفتندی که  فاعل  آن  منهی  بر  وزن  و  معنی  مخبر و  اطلاع  دهنده  و  رساننده خبر بود ،  جامی  در  ضرورت  این  امر و  صفات  آن  گوید :

منهی یی باید  ترا  هر سو بپای

راست بین  وصدق ورز و نیک رای

تا  رساند با تو  پنهان  از همه

داستان ظلم و احسان  از همه

شنیدن  عرایض و  تظلم  مظلومان و  تفتیش  احوال عامه  مردم  نیز  از  لوازم  زمامداری  است ،حتی  از  وزیری  هم  کسی  شاکی باشد باید شخصاً  بداد او رسید، جامی  گوید:

آنکه باشد  از  وزیر  اندر نفیر

پرسش او را  میفگن  با  وزیر

هم بخود  تفتیش کن  آن حال را

ساز  عالی  پایۀ  اقبال  را

. در  مورد کارداران  امور مملکت و  گماشتگان  اداره  و  تدبیر  نیز  دقت  تمام باید  کرد ،  ورنه  بسا  مردم  کافی نما نا  کافی  باشند  و وسیلۀ  سوء  تفاهم اداره را  فراهم  میآورند که موجب ضیاع مردم و  ویرانیهای تباه  کنی  شوند:

انــکه بــهر تــو  کــفایــت  میکــنـــــــد                           ظلم بر  شهر و  ولایت   میکند

آن کفایت  نی  سعایت کردن است                                 هــیمــۀ دوزخ  بــهــم   آوردنست

کافیست آری و  از  وی  دور  نیست                             کو  کند  اخر دۀ خود را دویست

حــظ کافی  چــون  چـنین وافــر  بــود                           نـفس  او طغیـــان  کــند  کافر بود

قـصه  کوتــاه  هــر کــه  ظلم  آئین  کند                          وز  پی  دنیــات     تــرک  دیـــن  کند

نیست  در گیتی ز  وی  نادان  تری                               کس نخورد از خصلت نادان  بری

کار دیــن  ودنـــیی خــــود را  تمــــــــام                         جز بدانایان  میفگن  وسلام

در  زمانیکه فرمانروایان فعال مایشاء بر  مردم  بطور  مطلق العنان حکمرانی  داشتند  و  مردمان  را  به  زور  مسخّر  و  مقهور  میساختند ، جامی  مرد انسان  دوست  و رهنمای  خیر  در  هرات  وجود  داشت که با  مردم  و  در  بین  خلق  می  زیست  و همواره رجوع و  پناه ستمدیدگان و  غمخوار مستمندان  و رهنمای  ناصح ستمگران  و زور  آوران  بود.

93-11.(6) مرقعه های جامی:

در مجموعه نامۀ  ورقعه یی 540 نامه  که بخط خودش  از مرقع  امیر  علی  شیر نوای به  سعی و  اهتمام  دانشمند ازبکستانی  عطام الدین  هارونبایف در  سال  1982م  عکاسی و  نشر  شده ، تمام  این  مکاتیب بنام  وزیران و  ارباب  اقتدار  عصر  است که  در سپارش  اهل  علم و درویشان و نیازمندان یا  مظلومان   نوشته  شده  و  توجه  زمامداران  را به  پرورش مردم  و انسانان  نیاز مند  مبذول داشته  است ، که او  را  بحیث  یک  فرد انساندوست  و  مهربان  با  خلق  و محشور  بین  مردم  معرفی  میکند.

وی  در سپارش امور  خیریه و عام  المنفعه  همواره  مقدم  بوده  و تا  توانسته  ازین  کار  فارغ  نبوده  است .

مثلاًنامۀ 360  این مجموعه چنین است:

((الفقیر  عبدالرحمن جامی: بعد از  عرض نیاز معروض آنکه خدمت  خواجه خضر،  بعمارت  حوضی  که  معلوم  ایشان  خواهد بود مشغول شده بودندو جهاتی که به ایشان  تعلق  میداشته نذر آن  کرده بودندو  حالا دیوانیان در  آن مضایقه  می  نمایند.التماس  انکه  عنایت  فرموده، نوعی سازندکه  به نذر  خود  وفا توانندو  آن  عمارت  در  تأخیر  نیفتد که لا شک  امثال  این  خیرات  موجب ازدیاد دولت  سعادت  در  جهان  خواهد بود  وسلام.[7]

حضرت  جامی در چنین محیط اجتماعی وطرز  زندگانی  بوجود آمده  و آنجه  در سازمان  زندگانی  آنروز  میسر  بود  کسب نموده و  در نتیحه  ابر مرد روز گار  خود  در عرفان، ادب و سیاست  وفقه و فلسفه بر آمد ...او  در لباس فقر و  درویشی  بر  طبقات رفیع  و  وضیع حکم میراند و  در  عین  حال  زمام  تبلیغ  حق و  اصلاح و  تلقین  اخلاقی و اجتماعی  و  تصفیه روح وخلق  مردم را  بکف  داشت   و  حتی  شاهان ممالک  بیگانه هندو  عثمانی و امرای  تبریز  و  عراق  هم او را ((ارشاد پناه کمالات  دستگاه)) خطاب  میکردند.

پس ذات  جامی  در  حقیقت  نمودار بحق و تمام کمال عصر  خویش است .از دربار خانقاه و  کلبه  های طبقات  حاکم ،  به  کنه زندگانی و تفکر فرهنگ  همه  آشناست. و بنا  بر   این  هر کتاب  وی – که  در  آن سلامان  و ابسال  نیز  شامل  است –نماینده روح  پیشوایی ملائی ، تصوت،دانشمندی  و  مرشدی و مردم داری اوست .وی عالم و  مدرس و صوفی  بود ، ولی نه صوفی  گوشه  نشین  در زاویۀ رهبانیت  و گریز  از  خلق.

از  مطالعه هفت   اورنگ  و نظم انواع  حکایات و  داستانها و  تمثیل و  پند  ها  در  مطالب   و عرفانی و سخنان  کار  آمد  حیاتی  در  این  کتاب پیداست که  جامی  سخنور  عالی مقام  عصر خود  بود و در قدرت بیان و  معانی  لطیف و  نزدیک ساختن  شعر و سخن بزندگی ، خاتم  شعرای  زبان  دری  شمرده  میشود .  وی  کوشیده  است ، تا  مطالبی  را  در  کسوت  شعر بیاورد  که  در زندگی  اجتماعی در زندگی بدرد  مردم  بخورد  و  از  آلام  اجتماع بکاهد .  و  مبنای  کلام و  هنرش  بر  سود  مندی و افاده  و  تلقین و رهنما یی است  وی  شعر را  چنین می  شناسد:

شعــر  آبیست  ز سرچشمۀ  دل                             

سر چشمه شد ه آلوده بگل

گر نه سر  چشمه زگل  پاک  شود

چه  عجب زآب، که گل ناک شود

بایدت  در سخن آسود گیتی

پاک  کن  دل ز  هر  آلودگی

تا در این  مرحلۀ  مشغله  ناک

پاک  خیزد  گهرت  از  دل  پاک

پاکبازان  همه خاک  تو  شوند

خازن  گوهر پاک  تو  شوند

قدسیان طوف  دیار  تو  کنند

تحفۀ  نور  نثار  تو  کنند

  (کلیات جامی  سبحة  الابرار465)

در              چنین  حالیکه  حضرت  جامی  شعر  را   گوهر  پاک و  برخاسته  از دل  پاک پندارد  و بنور  قریحۀ  زاینده  و  تابناک، سخن  و هنر  خود را مانند  متاع  کار  آمد و  نفیس  به  اجتماع  عرضه  میدارد و  نیروی  سخنوری  خود را برای رهنمایی  و  سود  مردم  بکار  می  برد ،  میکوشد که از بحر مواج  قریحۀ خویش  گوهر  های نابماکی را در  گردنهای مردم حمیل  نثار  کند  و  متاعش  را در خور بازار  آن  روز  ارزنده  تر و  ارجمند باشد .

استاد  حبیبی  در  این  مورد   مثالی  می  آورد :

در  مثنوی  خسرو  شیرین   استاد سخن  نظامی  گنجوی ، داستان  کشتن  شیرویه  پدر  خود  خسرو  را با  نیروی  شاعرانه بیان  داشته و  استنتاج  شاعر  هم ،  از  این  فاجعه  جز نکوهش  و بی وفایی  جهان  نا  پایدار «که موضوع  بسیار  مستعمل  در ادبیات  شرق  است »  چیزی  نیست و  هنگامیکه  خسرو  بدست  شیرویه   کشته  میشود ، نظامی  عبرتناکی  منظر را  بدین  تمثیل ختم  میکند:

شگفته  گُلبنی  بینی  چو  خورشید

به سر  سبزی  جهانی را داده  امید

بخونریز ریاحین  تیغ در  دست

بدان سختی  فروبارد  تگرگی

کز ان  گلبن  نماند  شاخ  وبرگی

چو  گردد  باغبان  خفته  بیدار

بباغ اندر ، نه  گل  بیند  نه گلزار

چه  گویی کز  غم  گل  خون  نریزد

چو  گل  ریزد  گلابی  چون  نریزد

(خمسه  خسرو  و شیرین 354)

این  تمثیل  نشامی  نهایت  شاعرانه  و  خیالی  است ، که  بر  استادی و قدرت  صوّر  خیال شاعر دلالت  دارد ، ولی  در  اجتماع  و  زندگانی  بدرد ما  نمیخورد و فرار و  بیزاری  از زندگی را تلقین  مینماید و شعریست  برای  شعر واما  حضرت  جامی  همین  داستان  را خورد  انتفاع  مردم  و  جامعه  گردانیده  و  از آن  در  میدان  عمل و مکافات  آن  نتیجه  گیری  میکند:

کوهکن کان بازی  پرویز  کرد

روی  در  شیرین  شور  انگیز  کرد

دید  شیرین   سوی خود  میل  دلش

شد بحکم آنکه دانی  مایلش

غیرت  عشق  ، آتش  سوزان فروخت

خرمن  تسکین  خسرو را  بسوخت

کرد  حالی  حیله ایتا زال دهر

ریخت  اندر  ساغر فرهاد  ذهر

رفت  آن  بیچاره  جانی  پر  هوس

ماند  با  شیرین  همین  پرویز  وبس

چرخ  کین کش  هم  همین  آئین   نهاد

در  کف  شیرویه  تخم  کین  نهاد

تا بیک  زخمش  ز  شیرین  ساخت  دور

وز  سریر   عشرتش  انداخت  دور

نتیجه  گیری و  عبرت اندوزی  جامی  از  این  داستان:

هرچه بر  ارباب  آفات  آمدست

یک سر  از بحر  مکافات آمدست

نیک  کن  تا  نیک   پیش  آید  ترا

بد  مکن  تا  بد  نفرساید  ترا

(سلامان  و ابسال  اورنگ  دوم  352)

در  تماسیل  حکایات   جامی  که بداستانها  میدهد  هم  شور و  شوق  زندگی  هم  پند  و اندرز  را  هر  گز  فراموش  نمیکند.

حضرت  جامی  هر  لحظه  ای  از  عمر  خود را و  اینکه  در ساختمانهای  فکری  اش  چه  میگذردنا  نوشته  نمی  ماند چنانچه  در مورد  جوارح و اعضاء  و  ضعف و فرسودگی پیری در  داستان  سلامان  و ابسال   حضرت  جامی  می  فرماید  :

عمر  ها شد تا  درین  کاخ  کهن

تار  نظم  بسته  بر عود  سخن

هر  زمان  از  نو  نوایی میزنم

دم ز  دیرین  ماجرایی  میزنم

رفت عمر و  این  نوا  اخر  نشد

کاست  جان  وین  ماجرا  آخر  نشد

پشت  من  چون  چنگ  غم  گشت  و  هنوز

هر  شبی  در  ساز  عودم  تا  بروز

حضرت جامی به  ابنای  زمان  خود  میفرماید  که  هر گز پیری و  خمیده گی  اعضا  باعث  شکستن  چنگ زندگی  شده  نمیتواند  تا  زنده  هستیم باید  این  چنگ  از  نوا  باز  نماند.

او  که  حکایت  پیر  هشتاد  ساله  را  میکند که  نزد   طبیب رفت  و  از  وی  علاج  ضعف  خود  پرسید و  طبیب  به شوخی  میگوید: علاج  تو  آنست  که  جوان  شوی و  از  هشتاد به  چهل  واپس  روی. جامی  این  داستان  رابه سبب  اینکه  داستان سلامان  و ابسال  را  در   نهایت  ضعف پیری  می  نویسدباز هم  از قلب  خود  استعانت  میخواهد  و راهی  را که  در  مشیت او قرار دارد  می  پیماید.

ضعف  پیری  قوت  طبعم  شکست                   راه  فکرت  بر  ضمیر  من ببست

         به  که سر در  جیب  خاموشی  کنم                                 پــا  بــدامـــان   فــرامــوشــی  کنم

نــسبتی دارد بحــــال مـــن قــــــــوی                                   ایـن دو  بــــیت  از  مثنـوی  مـــعنوی          

(کیفیأتــی النظم لی  و الـقافــیه   )                                      (بعد  ما  ضعف اصـــول العــافیه)

(قــافــیه انــدیشــم و دلـدار من)                                          (گویدم  مندیش جز  دیدار من)

کیست  دلدار  آنکه دلها دار اوست                    جمله  دلها  مخزن  اســـرار  اوســـت

دارد او  از  خــانۀ  خـــود  آگهی                      بـــه  کـــــه  داری  خــانــۀ او را  تـــهی

تا چو بیند  دور  ازو  بیگانه را                                          جلوه گاه  خود  کند  آن  خانه  را

هر که را  باشد ز دانش بهره  مند                                       غیر  این  معنی  کجا  افتد پسند[8]          

او  جمال  را  که  مرتبۀ عروج  جلوه  های  فطری  انسانها است در  مثنوی  سلامان  و ابسال  اینطور  به  نمایش   میگذارد:

چون سلامان را  شد اسباب  کمــــال                      

  از بـــلاغـــت  جمــــع  در  حـــد  کمـــال

سرونازش نازکی  از  سر  گرفت                         

  بـــاغ  لطفش رونق  دیگر  گرفت

نا رسیده  میوه  ای  بود  از  نخست                  

چون رسیدن شد بر  آن  میوه درست

خاطر ابسال  چنــــدین  خواستش                     

  وز پی  چندین  چشیدن  خواستش

لیک  بود  آن  میوه  بــر  شاخ  بـــلنــد                                  

 بـــود  کــوتـــاه  آرزو  را زان  کـــمــــند

شاهـــد  پر   عشوه  بود  ابسال   نیز                                  

کــــم نه ز اسباب جمالش  هیچ  چیز

با  سلامان   عرض  خوبی  ســـــاز  کرد                                                  

شیـوۀ  جــولانـــگری  آغــــاز کـرد

گاه بـــر رسم  نـــغولـــه  پیــــش  ســر                                     

بـــافـــتی  زنجــیره  ای  از   مشک  تر

تـــا  بـــدان  زنجـیرۀ  دانـــــــا  پسنــــــــد                                                   

ساخــتی پـــای دل  شــهزاده  بـــــند

گاه  مشکین  موی  را بشگافتی                                              

فرق  کرده زان دو   گیسو  بافتی

یعنی از  وی  کام  دل نــــا   یـــــــافتن                                     

تــا  کـــیم  خــواهـد بـدینسان  تافتن

 گه  نهادی  چون  بتان  دلفــــــــروز                      

بــــر کمـــان  ابـروان  از  وسمه  توز

تاز  جان او  بزنگار  کمان                                  

صید  کردی مایۀ امن  و امان

چشم خود را  کردی  از  سرمه سیاه              

  تاش  بردی زان سیه  کاری  زراه

برگ  گل  را  دادی  گلگونه زیب               

 تا  بدان رنگش  زدل  بردی  شکیب

دانــۀ  مشکیــن  نـــهادی  بـــر  عــــــذار                     

تـا بــدان  مــرغ  دلــش  کـــردی  شکار

گه  گشادی  بند  از  تنگ شکر                                 

 گه  شکستی  مهر  بر  درج  گهر

 تا چو شکر بر دلش  شیرین  شدی                                

وز لب  گویاش  گوهر  چین  شدی

 گه  نمودی  از  گریبان  گوی  زر                        

زیر  آن  طوق  مرصـــــــع  از گهر

تا  کشیدی  با  همه  فرخندگی                               

گردنش  را زیر  طوق  بندگی

گه بکاری  دست  سیمین برزدی                           

زان      بــهــانـــه  آستـــین را  برزدی

تا نگارین ساعد او  آشــــــکار                              

دیدی و  کردی  بخون  چهره  نگار

گه  چو بهر خدمتی  کردی  قیام                            

سخت  تر  برداشتی از جای گام

تــا زبــانـگ  جـنبش  خـلخال  او                                            

تاج  در فرقش شدی  پامال  او

بودی القصه بصد  مکر و  حیل                            

جلوه  گر  در  چشم او  در  هر  محل

صبح  و شامش  روی  در خود داشتی                    

یکدمش  غافل  ز خود  نگذاشتی

زانکه  میدانست  کز راه  نظر                              

عشق  دارد  در دل  عاشق  اثر

جــز بــــــــدیــدار بتــان  دلپــذیــر                                           

عشق  در  دلها نگردد  جای  گیر[9]

جامی  در فوق  تمام  حیله  ها و  جلوه های  زنانه  را  با  زیبا  ترین  کلمات بیان  میدارد تا که  حیلت  های  ابسال باعث  مایل  شدن  سلامان بر  وی  گردد

چون سلامان با  همه  حلم  وقار                           

کرد  در وی  عشوۀ  ابسال  کار

در دل  از  مژگان او  خارش  خلید                        

وز کمند زلف  او  مارش  گزید

زبروانش  طاقت او  گشت  طاق                           

وز   لبش  شدتلخ شهدش  در مذاق

نرگس  جادوی  او  خوابش ببرد                           

حلقۀ  گیسوی او  تابش  ببرد

اشک او  از  عارضش  گلرنگ شد                       

عیشش  از  یاد  دهانش  تنگ  شد

دید بر رخسار او  خال  سیاه                                                  

گشت  از  آن خال سیاه  حالش  تباه

دید  جُعد بی قرارش  برعذار                                                 

زآرزوی  وسل  او شد  بیقرار

شوقش   از  پرده  برون  آورد  لیک                      

در  درون اندیشۀ  میکرد  نیک

که  مبادا  چشم او  طعم  وصال                                              

طعم او  بر  جان  من   گردد  وبال

آن نماند با من و  عمر  دراز                                                 

مانم از  جاه  و  جلال  خویش  باز

دولتی کان  مرد را  جاوید  نیست         

بخردان را  قبلۀ امید  نیست

93-11.(7) رفتن  ابسال  چون  در   پیش سلامان و  تمتع یافتن  ایشان از  صحبت یکدیگروشهزاده را در  حضیض شهوت خود گرفتار کردن:

چون سلامان  مایل   ابسال  شد

طالع ابسال فرخ فال  شد

یافت  آن  مهر  قدیم  او  نوی

شد بدو  پیوند  امیدش  قوی

فرصتی میجست  در  بیگاه  وگاه

یابد  اندر خلوت  آن  ماه راه

کام  دل  از  لعل  او  حاصل  کند

جان شیرین  با لبش  واصل کند

یا  شبی  سویش  بخلوت  راه یافت

نقد  جان  بر  دست  پیش  او  شتافت

همچو سایه  زیر  پای او فتاد

وز  تواضع رو بپای  او  نهاد

شه سلامان  نیز  با صد  عز و ناز

کرد دست   مرحمت  سویش  دراز

زانکه  بوس  آمد قلاووز کنار

بسکه  می  سودند  باهم لب  بلب

شدلبالب هر دو را  جام  طرب

گرچه  لبها شان  بهم  بسیار سود

ماند باقی  آنچه  اصل کار بود

بهر سودایی که  در سرداشتند

پردۀ  شرم  از  میان برداشتند

شد کشاده  در  میان بندی که بود

سخت  تر شد  میل  پیوندی که بود

داشت  شکر  ان  یکی  شیر  این  دگر

شد  بهم  امیخته  شیر و شکر

کام جان بر  شیر و شکر بودشان

تا شکر خواب سحر بربود شان

*

روز  دیگر بر همین  دستور بود

  چشم  زخم دهر  از  ایشان دور بود

روز  هفته  هفته شدمه  ماه سال

ماه   و سالی  خالی  از رنج  و  ملال

همتش آن بود کان  عیش و طرب

نی  بروز  از  یکدگر افتد  نه شب

لیک  دور  چرخ میگفت  از  کمین

نیست  دأب من که بگذارم   چنین

ای  بسا  صحبت  که روز  انگیختیم

چون شب  آمد سلک  آن  بگسیختیم

وای  بسا دولت که  دادم  وقت شام

صبحدم را نوبت او شد  تمام  [10]

در این حکایت  بلندی  مظهر  فطری  انسان  را که  هر  گز  از بشر  جدا شدنی  نسیت  و بحکم فطرت  چون  وسایل  جمع  محیا  گردد چشم انسان را  لذت  شهوت  می  پوشاند و  آنچه  که  واقع  نباید  شود  ،  رخ میدهد و به انسان بد بختی فرا نآسودنی می  آورد.از  چیزی که شاه  نفرت  داشت  و بر  اصل و طریقۀ  دیگری  شاه  میخواست  پسرش را که  وارث  تخت  و  نگینش بود از مردمان و شهوت زمان، دور  نگه  دارد  ولی   خصلت  و طبیعت  آدمی  کار  خود را میکند  و سلامان  با  مادر رضایی  اش  که  از او شیر  مکیده  بود،داستانش را  حضرت  جامی به  حقیقی  ترین وجه  که  تمام  حرکات  و  تحریکات روانشناسانه در آن مضمر بود،یعنی که  حرص انسان را با  خطرات  جان  کاه  گرفتار  میسازد  و  چشم او را  از  حقایق  اشیا می  بندد و زین سبب  است  که  آسیب  های وارده  فراموش  میگردد:

گفت  با روباه  بچه  مادرش

چون بباغ میوه آمد رهبرش

میوه  چندان  خور که بتوانی به  تک

رستگاری  یافتن زآسیب  سگ

گفت  ای  مادر  چو  بینم  میوه را

کی  توانم  کار  بست  این  شیوه را

حرص  میوه  پردۀ  هوشم  شود

وز  گزند  سگ  فراموشم  شود[11]

زیرا  شهوت و امیال  نفسی انسان  شریف  را به  حضیض ذلت  می  بردو  از  ریاض قدس((تقوی  اجتماعی)) به  مزبلۀ  پستی  می  نشاند:

با  خروس  آن  تاجدار  سرفراز

آن  مؤزن  گفت  در  وقت  نماز

هیچ دانا وقت  نشناسد چو  تو

وز فوات  وقت  نهراسد چو تو

با  چنین دانائی  ای  دستان سرای

کنگره  عرشت  همی  بایست  جای

ماکیانی  چند را  کرده  گله

چند  گردی در تۀ  هر  مزبله

گفت بود  اول  مرا  پایه  بلند

شهوت  نفسم بدین  پستی فگند

گر ز  نفس و شهوتش  بگذشتمی

در تل  هر  مزبله  کی  گشتمی

در ریاض  قدس  محرم بودمی

با  خروس  عرش  همدم بودمی[12]

 

 

 

 

+++++++++++++++++++++++++++++++++++++

 

بخش  نود  وسوم

                 وضع  اجتماعی  فرهنگی  خراسان در  عهد تیموری

بحث  دهم

طریقت  جامی ونقش اودر طرز تفکرنقشبندیان با آمیزه های وحدت الوجودی و شهودی

 

 

مقدمه : چنانکه قبلاً  گفته آمدیم قرن  هفتم و  هشتم  هجری  همه  اش  در  غایله  چنگیز  و یغما  گریهای چنگیزیان  ،  آبادانی و  فرهنگ  مختلط  عربی و  خرسانی را از  هم  پاشید و  عناصر قوی   تاتاری را  که  قویاً در  تمام  سرزمین های  خراسان حاکم  گشته  بودند دخیل ساخت که   هزاران  لغت و  اصطلاح  مغولی را بزبانهای  مروج   سرزمین  خراسان قدیم در آمیخت. یاسا های  چنگیزی  جای  قوانین  دینی  و  مدنی  را   گرفت  که  روی  همرفته  در  مدت  دو صد سال  که  این  جنگها را  متحمل  گشتند  نایره  تیمور لنگ را  نیز تجربه  کردند  که  در اثر  آن  همه  شهر    های  فتح  شده ویران  شد  که در بحث  های  قبلی  گفته   آمدیم . اما  جای  خوشی  در  اینجاست  که ادبیات  و فرهنگ  و  باور   های  خراسانی  که  منشه  از فرهنگ قوی آریائی و آئین  اسلام  دارد  در مدت  کمی  این  تاتار زاده  ها و  اولاده   تیمور را  در  تهذیب  قوی  خویش  آنها  را  مهذب   گردانید؛  و مردم  خراسان و  ایران  (فا رس)  در  مهره  های   اصیل و  نیرومند  خویش آنها  را  در  خط تمدنی  پیرایه   بستند  که  حاصل  آن  ابنیه  و  آثار  بر  جای  مانده  از  احفاد  تیمور  در  هرات  ،  بلخ  و  ماورانهر  میباشد.

« در  نسل  سوم   چنگیز  پادشاهانی  متدین و  مهذب  و  هنر  پرور  بوجود  آمدند که  از  نظر فرهنگ  و  دین  کاملاً خراسانی  بودند و  دربار  های  شان  از  سمر قند  تا اقاسی عراق (ایران کنونی)  پرورشگاه  ادب و  فرهنگ مشترک  آسیائی  گشت ،  که  مرکز  این  همه   خراسان  بود .

بعد  از  یکصد  و  هفتاد  سال  که   از ظهور چنگیز  میگذشت،  از  همین  سلاله  و  نژاد (جغتائی)تیمور  خروج  کرد .خونریزی  و یغما  گریهای  تیمور  کم  از  چنگیز نبود ،  تشکیلات  نظامی  و  لشکر  کشی   های  او با  همان  روحیه  و  اصول  چنگیزی  صورت  می  گرفت ،  ولی  در  فکر و فرهنگ  و کیش  سنخ خود  کاملاً خراسانی  بود  و با  آداب  و  رسوم   اسلامی  و  خراسانی  زندگی  میکرد و  در بارش  رنگ  محلی  یافته  بود .

در  این  اوقات   آسیای  میانه  در  تحت  سلطه  مطلق فئودالان  و شاهزادگان  مغولی و  امرا و  درباریان  ایشان  می  زیستند و  نظام  قبیله سالاری مغولی با  تشدد هولناک  لشکری وسلطۀ  مطلق  لشکرداران  تاتار ی از  همان   ظهور  چنگیز و اخلافش   روح  مردم  را فسرده بود ،  و بنا  بر  این  مردم  در  جستن  پناگاهی  بودند  تا  از  این غایله رهایی  یابند .

این   پناهگاه  چه  میتواند  باشد؟[1]

  

92-10(1). تصوف در دوران  جامی:

 

تریقت  و  تصوفی  که  در  زمان  جامی  در مرکز  خراسان  ،  اقصای  عراق، ایران  موجوده بود  مخصوصاً  طریقت  نقشبندیه که  مشهور  بطریقه  خواجگان  میباشد  از  طریق  بخارا به  بلخ  و  کابل و  هندو سند و هرات  و  ایران  موجوده  انتشار یافت  این  بر  عکس  چیزی  است  که  پروفیسور  حبیبی   در   کتاب «اندیشه جامی» آورده  است .  ایشان  فرموده اند «...  واز  آنجمله ممزوج  لطیف و  جاذبی  از افکار  دین  اسلامی  وفلسفه   اشراق  و زهد  و  تقشف(با غذای کم و  جامه  چرکین  بسر بردن –فرهنگ  عمید ٌ710) هندی و  خصایص  محلی که  از  وضع  سیاسی  وسلطه  استبدادی  طبقات  حاکمه زاده  بود ، وجود  داشت  و  آنرا ((تصوف))گفتندی. و چون  دامن  آن  از  غبار و  آلایشهایی دنیوی  پاک  بود  و  حتی  فرمانروایان  مطلق  العنان مغول هم  آنانرا  به  نظر  قبول و استحسان  میدیدند ، (در  این  جا دیده  میشود که  جناب  حبیبی  یکسر صوفیه را«زهد با تقشف هندی میخواند  و در  عین  جمله ایشان را هم  جلیس طبقه  حاکمه  میخواند؟) بنا  بر  این   میتوانست  پناگاه  و  مفر   مردم  ستمدیده  و  خدا  جویانیکه  از  کدورت  اوضاع اجتماعی  به  ستوه  آمده بودند  باشد.     [2] 

چیزی را که  من  بار  ها  در  بحث  های  قبلی  نیز روشن  کرده  ام خلاف  فرموده  جناب  حبیبی  میباشد،  زیرا اهل  تصوف  یا  عرفان  که  در   خراسان  و  اطراف و اکناف  آن  متداول بوده  و  سلسله  های  آن  تا هنوز  که  سده چهاردهم  هجری است وجود دارد  طریقت یا  راه  عرفان  است که  این طریقه  ها  از  چهارده  خانواده و  چهار  طریقه  در  خراسان  مروج بوده و  اسناد  شان  به   حضرات  ابابکرو  علی  (رض) و  از  طریق  آنها به  سلمان فارسی و  قاسم بن  محمدپور صدیق و  جعفر  صادق  به ابایزید بسطامی میرسد و  بعضاً  از  طریق ابراهیم  ادهم  ، داود طایی ،  حسن  بصری حبیب  عجمی ،  فضیل  بن  عیاض و دیگران  به  چهار  طریقه که  عبارت اند  از قادریه ،  نقشبندیه،  سهروردیه و  چشتیه میباشند، که این  طریقه  ها  هر  کدام  دارای  سلسله  های  معین  اند  که  در  کتاب  سلسلته  المشایخ  ،  طبقات  صوفیه  ،  شواهد نبوه (جامی)  درج  است  که   نزدیکترین  اثر  بما  در  این  مورد  سلسلة  المشایخ  است  که   از  طرف  قطب  زمان (سده  نزدهم) مولانا  محمد  عثمان  پاد  خوابی  لهوگری  تدوین  و  در  حال  حاضر  از  طریق شیخنا و  مرشدنا   مولانا  نیاز احمد  علاء  الدینی کابلی  تدوین و  تنقیح   گردیده  است که  نزد  مؤلف  موجود  میباشد که  در  جایش  از  آن  بحث  بیشتر  خواهیم  داشت اما  انگونه  که  جناب حبیبی  در بالا   توضیح  داده  اند  اهل  طریقت  و  عرفان درایران  وعراق  و  شام  و  ترکیه  بالعموم  و  در  خراسان بالخصوص  مردمانیکه   پیروی  از   طریقه  های  خاص  خود را دارند  با((تقشف)) هندی هیچ  نوع  رابطه دینی و مذهبی  و  همگونی ندارند.  

93-10 (2) طریقت جامی

احـــوال  شریـعت  همـه  اقـوال  منست                                      اسرار  طریقت  همه  احوال  منست

بیرون  از  من   حقیقتی  دیگر نیست                   عـالم  تفصیل و  آدم  اجمـال  منست [3]

دین  اسلام  یگانه  دینی  است  که  به  انسان  مقام  سروری و  والایی  بخشیده  است  آنجا  که خداوند بذات  خو د  قسم  یاد  میکند  که  من  نسان  را  بصورت  عالی  آفریده ام.  اما  مقام  انسانیت به  مفت  و  ارزان   نصیب انسان   شده  نمیتواند پیامبران  ماضیه و مردان  خدا  جوی  در  هر  عصر  وزمانی  خواسته  اند  تا  کتله  های  انسانها  را  بسوی  خدا  پرستی  که  پاکی و  تذهیب  نفس  انسان  را الزام  می نمایدو  انسان را به  آن   مقامیکه  خداوند تأکید  کرده  است ،  دعوت  نمایندکه  پیامبر  ما  حضرت  محمد  مصطفی  که  از  بهترین  انسانها  است  در  دین  خود چنانیکه  در  قرآن  مجید  نیز  آورده شده  انسانها  را  بسوی  تهذیب و  زیبایی  های  که  در  جوهر  انسانیت در مشیت  ازلی، به  ودیعت  گذاشته  شده  است  و   میتواند در دنیاآنرا از   اثر تزکیه  نفسانی  بدست بیاورد.در  قر آن  شریف  بار  بار   از  اولیای  خدا و  اینکه  آنها  از  چیزی  ترس وخوف و هراس ندارند  و  متصف  به  اخلاق  انسان  کامل  هستند بار  بار یاد  شده  است که  این  انسانهای  کامل اولیا  هستند که این   وظیفه  خطیر و  پر  از  خطر  که  راهی است   در نهایت دشواری  را  بر گزیده  اند.

جامی  یکی  از  همان  انسانهای   است  که  متصف به  صفات  انسان  کامل  در  این  راه   میباشدکه  در  تمام دوره  حیاتش استایی نداشت که آثار  جاه مانده  از او  ادعای ما را در مورد انسان کامل بودن  جامی ثابت میسازد.

تصوف  یا  طریقت  و  عرفان   در  میان  صد  ها  مشکل  اجتماعی و بی  نظمی  های  ناشی  از  جنگ  های  هولناک  که   خراسان  را  با  تمام  سرزمین  های  آسیای  مرکزی تا  سند  را در  هم  کوبیده  بود  آرام  آرام  در  قلوب  مردمان   ریشه  کرده  بود  و  توسط  لطایف  باطنی  انسانها  را   از  کدورت نفس  و  فتنه  زمان محافظت  مینمود  که  یکی  از  این  اشخاص  بر  گزیده   حضرت  بهاء  الدین  نقشبند   میباشد که  در  زمان  خود تمام  خرافات  و  موهوماتیکه  جناب  حبیبی  بنام  ((تقشف)) هندی  یاد  کرده  بودند  مبرا ساخت.

جامی  در  طریقه  نقشبندیه  بوده و  به  سه  واسطه  بحضرت  خواجه  بهاءالدین  نقشبند  میرسد  و  مرید  خواجه عبید الله  احرار و  ایشان  مرید مولانا یعقوب  چرخی و ایشان مرید  حضرت  علاءالدین  عطار و  علاء  الدین   عطار مرید و  خلیفه  شاه  بزرگ  نقشبند حضرت  بهاءالدین  بودند.

جامی  در تحفتة  الاحرارگفته  است  :

سکه  که  در  یثرب و بطحی زدند نــوبــت  آخـر  بـه  بخـارا  زدنـــد

از  خط  آن  سکه  نشد  بهره  مند                      جز  دل  بی نقش  شۀ  نقشبند

*

ِسِـــر غــم  عـــشق درد  منـــدان  دانند                                   نی  خوش  منشان و  خود  پسندان  دانند

از  نقش  تو ان  بسوی  بی  نقش  شدن                                     ویــن  نـــقش  غـریـب  نـقش  بندان   دانند

استاد  حبیبی   در  مورد  طریقه  نقشبندیه می  گوید:

93-10 (3) طریقت  نقشبندیه:

در مجموعۀ  تصوف  اسلامی ،  نقوش  جدیدی را مطابق  ضرورت   محیط  و زمان  مکان  افزود و  تصوف را   از  کنج  خانقاه  ها و صوامع  گوشه   نشینان  فرارنده ،  به   محضر  اجتماع  و  دربار  و بازار و  دربار  و طبقات  عامه   کشانید  .  آنرا در  وحدت  مستحیل  الانفکاک انسان (بدون  تجزیه) و  محیط  داخل  نمود .  در  این  طریقت  زندگی  و امیال  اجتماعی (که  بیرون  از  شرع نباشد)مراعات  شده  است .  این  طریقت  بعد  از  ارشادات  شاه  نقشبند  در  مدت کمی  از  قصر  عارفان واقع  بخارا  تمام  خراسان  را تا اقاصی عراق(فارس) گرفت  و  در  زمان  خواجه امکنکی از بخارا  به  هندوستان (به خواجه  بیرنگ حضرت باقی  بالله مراد  شیخ احمد  سرهندی) انتقال  یافت.

حضرت نقشبند فرموده  بودند :طریقت  ما  صحبت  است .در  خلوت  شهرت  است و  در  شهرت  آفت ،  خیریت  در  جمعیت  است .  جمیعت  در  صحبت .

نقشبندیان  هشت  دستور را  از  خواجه  عبدالخالق  غجدوانی که با  محمود  غزنوی  هم  عصر  بود  گرفتند :

1.      هوش  در دم: نفسی  که  برمی  آید  باید که  از  سر   حضور باشد  و  غفلت  را   نیابد.

2.      نظر  در  قدم : سالک  در رفتن  و  آمدن ،  نظر  بر  پشت  پای  کند ، تا  نظر  او  پراگنده  نشود   و بجائیکه  نمی  باید   نیفتد.

3.      سفر  در  وطن:صفر  باید  در  طبیعت  بشری  باشد ،  از صفات  بشری  بصفات  ملکی و  از  صفات مذمومه  به  صفات  مرضیه.

4.      خلوت  در  انجمن:ظاهرش  در  میان  خلق و باطنش  با  حق  باشدو[4] (در ظاهر با  خلق  در باطن با  حق بودن)

5.      یاد  کر د:تکرار  ذکر  (الله) دائماً  بر  زبان  و قلب.

6.      باز گشت :  در  عقب  هر  ذکری  گویند که خداوندا  مقصود  من  تویی و رضای  تو.

7.      نگهداشت:دل را  از  خطور  اغیار  نگهداشتن  و خلو  ذهن  از  خطرات  و احادیث  نفس.

8.      یادداشت: توجه  دل  بجناب  الهی ،  مجرد  از  لباس  حرف  و  صوت و  مجرد از  جمیع  جهات  که بدون  فنای اتم  ممکن  نباشد .

و  حضرت شاه  نقشنبد  سه دیگر:وقوف زمانی -  وقوف  قلبی-وقوف  عددی  را  به  آن  افزود

93-10(4) مقام حضرت  جامی  در  طریقه نقشبندی:

جامی در طایفۀ  نقشبندیان  مقام شامخ  دارد و  در آثار  منثور و  منظوم بسیاری از  پیچیدگیهای  این  طریقت  را  شرح  و  توضیح  کرده و یکی  از  نویسندگان  و  شارحان اقوال  پیشوایان  این  طریقه  میباشد.

حضرت  جامی  به  دو  واسطه به   حضرت  نقشبند نسبت  مریدی  دارد:

1. از  سعد الدین  کاشغری از  نظام الدین  خاموش از  علاءالدین  محمد  عطار از  شیخ  طایفه خواجه بهاء  الدین نقشبند.
2. از  خواجه  عبید  الله  احرار  از مولانا  یعقوب  چرخی  از  خواجه  بهاءالدین  نقشبند.

و دو  مراد  او  حضرات سعدالدین  کاشغری وعبیدالله  احراراز پیشوایان بزرگ  روحی( معنوی)  عصر  خود   بودند که  تولد  خواجه  عبید الله  احرار  رمضان سال 806هـ ق. و وفاتش ربیع  الاول 895 هـ ق.  است .  و  این  همان  شخص  است  که  در  ماوراءالنهر  شهرت  و  جلال  شاهانه  داشت و  جامی  چهار بار  بدیدنش  شتافت  و  در  لباس  فقر دارای  طنطنۀ  ملوکانه  بود. و به  تدبیر  او  فقر  در  قبای  پادشاهی آمده  بود:

چو فقر  اندر  لباس  شاهی آمد

بتدبیر  عبیداللهی  امد

و  حضرت  مولانا و  مرشدنا نیاز احمد  فانی علاء الدینی کابلی رهبرو جامع الطریقین در مورد  این  پادشاهان بی  تاج  و  تخت که  در  دلهای سالکین راه  حقیقت پادشاهی  میکنند چنین فرموده اند :

خـشت  زیـر  سر  نــهد  پــوشد لبـاس پـینــه  دار

پیش او سرمانده شاهان  شهسواری را ببین

بقول  اکثر  نویسندگان  و  منسوبان طریقه  نقشبندی ،  حضرت  جامی مخدوم  این  جامعه  بود و  طریقت  نقشبندیه  را  از  او   کسب  کرده  و به  وسیله  مریدان او  مسلسل  به  دیگران  و آیندگان  رسیده   است ... بنا  بر  این   حضرت  جامی،   یکی  از  پیشوایان  روحانی  مردم  افغانستان(به  جغرافیای فعلی) میباشد .

93-10(5) موقف  جامی  بین  طریقت  نقشبندیه و  توحید  وجودی:

طریقه  نقشبندیه  در  تفکر  شان  وحدت  الشهود  هستند در حالیکه  در  مباحث گذشته  در  مورد  وحدت  الوجودی و  آرای ابن  عربی  در  بخش  نود،ذکر نموده  بودیم  که  ابن  عربی متفکر بلا  فصل  در  وحدت  وجود  میباشد .در  حایکه  حضرت   جامی به فکر  وحدت  الشهودی  بود  که  با وجود  آن  شارح بالا  دست  و  مقتدر  ابن  عربی  میباشد  و اکثر  رباعیات  و  شروح  آن وقف  همین  مباحث  است و  در  بادی   نظر  یک  صوفی  وجودی  محض  دیده  میشود ،  پس  در  اینجا  اشکال  وارد  می  آید ،  که  چگونه  او   پیرو ی طریقه  نقشبندی را  با  افکار  وحدت  وجود  فراهم  آورد؟در  حالیکه   پیشوایان  نقشبندیه  قایل به  ((همه از  اوست))بودند  نه ((همه  اوست)).

این  سوالی  است  که  در  خاطر  هر پژوهنده در  آثار  و افکار جامی   میگذرد در  حالیکه  جامی  قویاً افکار  وحدت  الوجودی  را  شرح و بسط داده  است  که  ظاهراً  با رویه  نقشبندیان درست  به   نظر نمی  آید.

حضرت  جامی  استاد مسلم  این  طریقت  بوده  و  نقشبندیان   پژوهنده  چون شیخ  عبدالقادر  مفتی  وشیخ  محمد  هاشم  تتوی   وشاه فقیر الله   حصارکی  و  غیره  انتساب  خود را به  مشایخ  نقشبندیه بوسیله  مولانا جامی  و  مولانا  محمد امین خواهر زاده  اش  پیوسته   میدانند و باوجود مواد فراوانی  در  آثار  و  اشعار   حضرت  جامی منباب  توحید  وجود  موجود  است ،  باز هم  وی  در   نزد   پیشوایان  طریقۀ   نقشبندی  مرشد  مسلّم و  مرادی متبع  است   .[5] بمانند  جناحین سیاسی  در  طریقت  همۀ  راه  ها  چون  بهدف  واحد باز  شده  و  امتداد یافته  است  در  هر راهی  که  بدرستی گام  برداشته شود و مرشد  رهدانی  او را تزکیه روحانی نماید،سالک  راهش را بخداوند  میشناسد،  چه  این راه   از طریق جامی  باز  شود   ویا  از  طریق  فرید الدین  عطار و یا  مولوی  خداوندگار بلخ  ودیگر  مردان  حق  چون  شیخ  ابونجیب  سهر وردی  ، معین  الدین  چشتی و  یا  توسط  شیخ  عبدالقادر  جیلانی و یا   امام  طریقه  نقشبندیه  بهاءالدین  نقشبند  باز  گردد.  این راه  های  سلوک  قسمی  در  دلهای  مؤمن  خاص   طراحی  شده  است  که  هیچکدام  مانع  یکدیگر  شان  قرار  نمیگیرند  به  این  معنی  که سالکین  این راه، با  کسب  اجازه وکسب  قدرت  از  مرشد  خود  این راه  را  با او  تا زمانی  میپیماید  که سالک به او  نیاز دارد،و  از آن گذشته   خود  به  درجه  مرشدی  و یا  اولی تر  از  او  برسد  و  این راه  ها   و سلسله  ها  وقتی  بطرف بالا  صعود  میکنند  به  نبی  کریم  صلی  الله  علیه و سلم  می  انجامند.  ولی  در  طریق  این  راه  شیوه  های  پیمودن فرق میکند  بعضی  ها زود  تر راه سلوک  را  طی  میکنند  و بعضی  ها مبطل  می  مانند  این  موضوع بسته   به  جذبات  و شور  و شوقی  است  که  سالک   از  خود  نشان  میدهد .کتابهای را  که  استاد حبیبی  از  آنها نام  گرفته  است  مانند  قوت القلوب ابو طالب  مکی ، طبقات  الصوفیه ابو  عبدالله  محمد سلمی  و اللمع  ابو نصر  سراج ، رساله  قشیریه و  کشف المحجوب  علی  هجویری  جلابی  غزنوی هر  کدام  مباحثی  در   توحید   دارند  که  مطابق  قرآن  مجید  که به  بنده  هایش  امر  فرموده  که بگویند  که  الله  احد  و یکتا  است  وهیچ کس و  هیچ  چیز همتای او شده  نمیتواند، قادر  مطلق است وقتی چیزی را اراده  کند، میشود و ارادۀ  خداوندی  زمانبر نیست و خدا در خود  گنجد و در  هیچ  ظرفی نگنجد،او قیوم مطلق  است و دنیاو مافی ها تحت سلطه و تدبر اوست در  نزد او  از  جبرئیل که  پیمان سازنگی  را  می  رساند  تا  اسرافیل که همه  چیزبدون  وجه  الله  توسط سور اوتخریب  میگردد حتی برابر  بعد  یک  نقطه  هم فاصله پذیر  وزمانمند نمیباشد و  همه  سالکان  طریقت به  این  عقیده  ایمان دارند که  همه   چیز  مزه  مرگ  را  می  چشند  و  همه  اشیا  نیست می  شوند،تنها  خداوند  قادر و  متعال  است که  می  ماند  و بی  محو  است  و  این  موضوع را  تمام  اقشار  طریقت  پذیره  اند  و  هیچگاهی  نشده  است  که  جهان  از  اولیا  قطب و  غوث  خالی  بوده  باشد  و  این  موضوع را  تمام  سالکین  در   سلسله  ای  که  هستند  می  پذیرند و  در  کار  طریقت  غلو  وجود  ندارد  و  هر  موضوع را  مطابق به  ارشادات  دین  اسلام  می  پذیرند  و  از  آن  عدول  نمیورزند  و  اگر  وحدت  وجودی باشند یا   وحدت  شهودی،  مطلب  شان  رضای  الله  و  نزدیکی  به  خداوند  و بندگی او تعالی میباشد .اگر انواع  توحید،  مثلاً  توحید اخلاص  باشد  و یا توحید  اسرار و  توحید  تجرید  و توحید  تقلیدی  و یا حقیقی و  خاص  و رسوم  و شواهد  و  غیره  با  بیان   شیرین  و  سودمند آورده  است ،که  هر  یکی نزد  وی  توحید  خاص  خود  را  دارد و  نیز  عز  الدین  محمود  کاشانی  متوفی 735 هـ  ق.در  کتاب صباح  الهدایه  که  مبنی  بر  عوارف  المعارف  موسس طریقه  سهروردی  شیخ  شهاب  الدین  عمر متوفی 633 هـ ق.  است ،  توحید  را  به  اقسام اربعۀ  ایمانی و  علمی  و  حالی و  اللهی تقسیم  کرده  ، که دو  قسم  که  اول  آن عادی  است ، ولی  منشاء توحید  حالی   نور  مشاهده  بوده  که  بدان  اکثری  از  رسوم  بشریت  منتفی  شود و  شرک  خفی مرتفع  گردد ، و  ورای  این  مرتبه در  توحید  آدمی  را  مرتبۀ  دیگر  نیست .[6]     

از  این  تقسیم  و  طبقه  بندی  در  توحید ،  که  در  آثار صوفیان  متقدم  وارد  است ،  فرق و امتیاز  خاصی  بین توحید  وجود  و  توحید  شهود  موجود  نیست  و  چنین  بنظر  می  آید  که  تا   عصر جامی  نیز  فرقی  که  جامع  و  مانع باشد ،  بین  توحیدین  با  این  شهرت  و صراحتی  که  در ازمنه بعد  از  قرن  دهم یافت ، وجود  نداشته  باشد.

در  مجموعۀ  گرانبهایی  معارف  نقشبندیه  که  در  انجمن  تاریخ کابل (افعانستان) موجود  است ،  از  کلمات  قدیسه  خواجه  سعد  الدین  کاشغری که   مرشد مستقیم    جامی  است ،  این کلمات  منقول است ، که  موقفی را  بین  التوحیدین نشان  میدهد :

«بدانکه در  وقت ملاحظۀ  توحید  ،  صرف  انکار  متصور  نیست ،  چه  بر حسب  فرموده "لاتنکروالباطل فی طوره ، و  بعضی  ظهوراتۀ "باطل  نیز   از  پرتوی  ظهور  جلال   الهی است.از آن سبب که  غیراصلاً  وجود  ندارد.چه  منتهی  در ذکر مذکور  حقیقی ،  نافی نمایش  و  وهم   غیریت  است  مطلقاً بلکه   از بود  وجود و  از ذکر  حال و سر  خودش هم شعور  نباشد و  آن  عبارت  از  کمال و  وصال و قرب است:

توز  خود  گم  شو  کمال  اینست  و بس

تـو  همـان    اصـلی  وصـال  اینست  وبس

اشیا  دو  قسم  اند، بعضی   موجود  در  خارج که  وجود  ایشان  از  عناصر  اربعه  ترکیب  یافته  باشد  و بعضی  دیگر  موجود اندر ذهن ، و جمیع  موجودات ،خواه  موجود  ذهنی  و  خواه  وجود خارجی، عین  اعتباری عدمیست  و بحقیقت   حق  است  که  در  آن  مظهر  ظهور  کرده  است ...پس  وقتی که این  دانستی  هرچه را  در  خارج  بینی ،  حق در  آن  مشاهده  کن و  هرچه  در  فکر و  خیال  تو  در  آید ،  البته  آنرا  صورتی  و  تعینی خواهد  بودن .صورت  و  تعیین را دور کن  و  حق  را  در  همه  صورخیالها  خود  خواه  پسندیده  و خواه  نا  پسندیده  مشاهده کن  و بدانکه وجود  این کار  توهم  به حق  قایم  است،  بلکه  عین  حق  است  که با  این  تعیین  مخصوص   ظهور  کرده  است و  دایم  در  این  حال  باش که توجه  همین  است . [7]

خواجه   عبیدالله  احرار  مرشد  و  مخدوم  دیگر جامی   در فقرات  خود  گوید:

((زمان غیبت  از مادون  حق  سبحانه  ، به شهود  حق سبحانه،  بحقیقت  زمان  وصول و شهود  وجود   است. ظهور  این  معنی  مقدمه  فناست و   مبشر   است بتباشیر  صبح سعادت .... و  نیل سعادت   حقیقت  بدانست  که   حضور بنده  بحضور  او سبحانه ،و  او  را  بی  نیاز  و  غایب  گرداند  از  حضور  بخود  و  بغیر  خود : شهودک  شهوده  علیک  ینبغی ان یفنیک  و یغیبک  عن  کل  شی ....  مقصود  از  وصل،   شهود  ذاتی  است بی  مزاحمت  شعور  بوجود  کثرتی ....))[8]

 

 93-10 (6) تعریف توحید  از  نظر نقشبندیان:

اگر  از  طایفه  نقشبندیان  پرسند توحید  چیست؟

گویند:تخلیص دل  و  تجرید  آو،از  آگاهی به  غیر  حق،  واگر  پرسند  وحدت  چیست ؟ گویند  خلاصی دل  از  علم  بوجود حق سبحانه [9]

در  چنین  صورت  نتوان  گفت که  پیشوایان نخستین  نقشبندی تا  عصر  جامی به فرق  بین و امتیاز  روشن  وحدتین قایل  بوده اند،  بلکه  نظریاتی در  باره  توحید  و  طبقه  بندیها ی  آن  از  قدیم  وجود  داشت و  نقشبندیان  هم  میگفتند  که  غیر  اصلاً  وجود  ندارد  و  مدتی  هم  به  نفی  صورت  و  تعین   و  شهود  حق بی  مزاحمت  شعور  بوجود  کثرت  و  ظهور  حق   در  مظاهری  که  تعین انها  عدمیست قایل  بوده  اند ،  تا  وقتی  که  نوبت  به  شیخ  احمد  کابلی  سرهندی امام  مجدد  الف  ثانی (971-1044)که  البته  در  جایش  گفته  می  آییم .(و  در  اینجا  صرف  همینقدر   میگوییم که  از  نقشبندیان   مشهور  سرهندی است  و  جامع  الطریقین  میباشد ) شیخ احمدباوجودیکه بر  آثار  ابن  عربی و اقوال  او در توحید  وجودی  کاملاً  عبور  کرده و بر  افکار  صوفیان  طریقه  های  دیگر  نیز  احتوا  دارد ، وحدت  وجود را از  مخالطات صوفیه و بعینه  مذهب  سوفیسطائیه  پنداشته و  عقیده  دارد  که  مبنای  این  فکر در  سکر  است  و  در  آغاز  آن فجر  وحدت  الوجودی  پیدا  می آید ،  تا  که  صوفی از  این  مقام  ارتقاع  میکند،  و  این   ترقی  از  توحید  وجودی  کمال  اوست که  بمر حلۀ  توحید  شهودی  می  رسد و  از "همه اوست"  میگذرد و بعبارت مختار  شیخ احمد "همه  از اوست"  میرسد .[10]

ولی  منتقدین  این  موضوع آرای  وحدت  الوجودی  را  فلسفه  مشائیه (سوفسطایه) ندانسته و  اعتقاد دارند  که: (( معتقدان  به  [وحدت  الوجود] روشهای  مختلفی در  اثبات  وحدت  اتخاذ  کرده اند ،  عدۀ روش  نظر  و  استدلال  را در  پژوهش  آن  بکار  برده اند و  گروحی  ذوق  وجدان (درون  بینی )و  دستۀ  سوم  هر دو  را.

نخستین  کسی  که این  مسئله را در  مباحث  نظری و فکری  وارد  کرد «شیخ  اکبرمحی  الدین  ابن  عربی »  است ،  بطوری  که  اگر   وی  را  مؤسس  این مکتب  خوانده  اند ؛  ولیکن  استدلال  وی  در  این  گونه   مسایل  استدلال  خشک  و به  روش  (حکمای  مشاء)  نیست  و بیشتر  از  اشراق و (اشواق)  مایه  دارد ،  همچنین  است  که  علمایی  نظیر  صدر  الدین قونوی  ،  محمود  قیصری  ،کمال  الدین  عبدالرزاق  کاشانی ،و  عبدالرحمن  جامی  و بسیاری  دیگر  از  روش  وی   پیروی  کرده اند .

لیکن  جماعت  کثیری  از  عرفا ء ذوق  و  درون  بینی  را  وسیلۀ  تحقیق و  کشف  وحدت  قرار  داده  اند   مثل حکیم سنائی  غزنوی، شیخ فرید الدین  عطار و  خداوندگار  بلخ  مولانا  جلال  الدین  و بسیاری  دیگر.حضرت  خداوندگار  بلخ  خود  صریحاً  اظهار  کرده  که  استدلال  عقلی در  امثال  این  بحث  ها  ناقص  و  نا  روا  است :

بحث  عقلی گر  درو  مرجان  بود                                             آن  دگر  باشد  که  بحث جان  بود .[11]

همو گوید:

پــای    استـدلالـیان    چــوبیــــن    بود                                      پای چوبین  سخت  بی  تمکین بود

گر  کسی  از  عقل با تمکین بودی                                            فــخر  رازی   راز   دار   دین  بدی

بالجمله ، تعارض  عقل  و  کشف و  پایه تعبیر دیگر  نزاع  عقل و  عشق  که  مایۀ  کشف  است  در زبان  عرفا  امر رایج  است و زبانزد  آنها:

                                            عـقل راه  نـا  امیـدی  کی   رود                         عشق باشدکانطرف  بر سر رود

                                            لاابالی  عشق باشد  نه  خرد                             عقل آن جویدکز  آن   سودی  برد[12]

عارف کامل  این  راه  را  با  کشف و شهود  می  پیماید چنانچه  مکاشفه  باطنی  نزد  ارباب  علم  مرتبۀ با  مفاهیم ذهنی قابل  اثبات  میباشد و  اگر  تمام  دوره  های  تاریخ  طریقت را بپیماییم  تا  همین  امروز   این  بحث و  جدل  ادامه  دارد

ملا  صدرای شیرازی (محمد  بن  ابراهیم   مشهور  به  صدر  المتألهین  معتقد   است  که  برای   کشف  حقیقت، استدلال  تنها ،  و یا  کشف  و ذوق  صرف،  کافی  نیست  و  هر دو  باهم  در  این  راه  نیاز   است  و خود  در  بحث [وحدت  الوجود] به  هر  دو  روش  دست  یازیده  است  .  وی  در   کتاب «اسفار اربعه» عباراتی  را  آورده  که تمایل  او  را  علاوه  بر  استدلال به  اشراق و الهام  قلبی  و  مکاشفه  درونی  کاملاً روشن میسازد.[13]

93-10 (7) اقسام  وجود  و  موجود:                      

1.کثرت وجود  و  موجود[14]: که  آن  عقیدۀ  حکمای  مشائی است،  هستی  ها  در  خارج ،  طبق   این  عقیده ،  حقایقی  هستند ،  بسیط و  متباین  و  هیچ  وجه   مشترک  و  سنخیتی  بین  آنها  یافت نمیشود و  وجود  و  واجب  یا ممکن  و  ممکنات  با  یکدیگر  تباین  ذاتی  دارند ؛[15]  ایرادی  که  به  این  نظریه  وارد  شده  است  این  است  که  طرفاران  آن ، مفهوم   هستی  را  در ذهن   با  توجه  به  اختلاف  مصادیق  خارجی  آن ،  یک  چیز  پنداشته  اند؛ در صورتیکه انتزاع یک  مفهموم  از  چیز  هایی که  هیچ  وجه  اشتراکی  با  هم  نداشته  ،  صورت  پذیر  نیست ؛  دیگر  آنکه  وجود  واجب  که  علّت  موجودات  و  هستی  بخش  آنهاست چگونه  در  هستی    با  ایشان مباینت  دارد؛  حالانکه  معلول  و  پدیدۀ هر  چیز آیت  و  نشانۀ  آنست  و صدور  شی  از  امر مباین ، موجب  نقص  قانون  علیّت  و رابطۀ  ویژه  آن  با  معلول   است   ؛ زیرا  در  این  فرض ممکن  است  هر  چیز  از  چیز  دیگر  بدون  قید  و  شرط  پدید  آید.

2. وحدت  وجود  و  کثرت  موجود:   که اندیشۀ  دستۀ  از  اشراقیان  است ؛ و  از  فتوحات  مکیه تالیف محی  الدین ابن  عربی  نقل  شده  که  وی گفته  است : «روش  صحیح  تر  در  این  مورد «وحدت وجود و  کثرت  موجود» است ، و بعداً  این  طریقه  به  «ذوق المتألهین» (مشرب  آنان  که  به  عرفان  الهی  همّت گماشته اند )  شهرت یافته  و طرفدارانی  نظیر «محقّق جرجانی»و «جلال الدین دوانی » و« علامه حلّی»  و «شیخ  بهائی» و« محقق  اردبیلی» و «قاضی  نور  الله  شوشتری » پیدا  کرده  است. [16]

بر  اینان  نیز  این اشکال  متوجه  گردیده  که  موجود به  کسی  یا  چیزی  گویند که  خود  دارای وجود  باشد ،  نه  آنکه  وجود ، اضافۀ  عارضی وی باشد زیرا موجود  از   مشتقات  است  و  در  تعریف  مشتق  آمده  که : آن  عبارت  از ذاتی  است  که  مصدر  ویا مبداء اشتقاق،  به  قائم  و  استوار باشد. مثلاً  عالم  جز به   انکه  دارای  علم  و  موصوف  بدان  است ،  گفته  نمیشود  و طبیب ، نتها  بکسی  میگویند  که  موصوف  به  شغل و  فن  طبابت  باشد .این  اشکال به  «  متکلم » بودن  خداوند  نزد  آنان  که  این  صفت را به  ایجاد  کلام   در  درخت  و یا  در  سمع  پیامبر  و مانند  آن  دانسته ،  نیز  وارد  شده ،  زیرا کلام  در  این فرض ،  قائم  بحق نبوده ،  بلکه  آفریدۀ  او  است .(این  اشکال   از  طرف  « اشاعره» است به   کسانی  که  کلام  حق  را  حادث  میدانند  و  خود  بقدیم بودن  کلام  حق  اعتقاد  ندارند.)

پاسخ بر  آن این  است  که  :  مشتق  در  چیز  هایی  که  منسوب  به  مبداء  اند (نه  موصوف بدان) مثلاً «حداد »  (آهنگر ) به   کسی   گفته   میشود که  شکل  دهندۀ  «حدید » (آهن) و مباشر  به  آن  بوده ؛ اما  حدید  قائم به  او  نیست  (در  اینجا میتوان  گفت  که  : مبداء در  مفهوم  حداد ،  صناعت  و   پیشۀ  حدادی   است  که  مجازاً  استعمال  گردیده  در  این  فرض  قائم به او  است).

قیصری  بر  شرح  فصوص بدین  معنی  اشارت  کرده  گوید  : ای روندۀ  طریقت  بنگر  که  از  وحدت  و  کثرت  چه  در   نظر  داری  و  آنرا  چگونه  می بینی ؟  اگر  تنها به  وحدت  بنگری  تو با  حق  بوده ای ؛  (اما  از  کمال  خلقی  و  کثرت  محروم  مانده  ای ) و  هرگاه  به  خلق و  کثرت  نگران  باشی   از  حق بی  بهره   گشته  ای ؛  و  چنانچه  وحدت را  در   کثرت   پنهان  و  کثرت  را  در  وحدت  محو  و  مستهلک  دیدی  بدان  که  هر  دو  مقام  و  کمال  را  یافته  ای و بمقام  جمع  و  تفرقه  رسیده  ای )[17]

کثرت اندر  وحدت  است  و  وحدت اندر  کثرت  است

این   در    آن    مـضـمر  بود آن انـــدر یـن  پــیـــــــــــــداستی[18]))[19]

حالا می  بینیم  که  عارف سرهندی  حضرت  اما ربانی  مجدد الف  ثانی  با  چه صراحت  و  وضاحتی ،  قدمائ  صوفیان  حتی  نقشبندیان ، قائل  به  انفکاک  کلی  مکتبین شهود  و وجود  نبودند و  تعبیر (( همه  از  اوست)) که  مختار  سرهندی  است ، در  مقابل ((( همه  اوست )))که  در  اشعار و  مواجید  صوفیه  وارد بود ،  رواج  نداشت  و بنا  بر  این  حضرت  جامی با وجود  پیروی  طریقت نقشبندی و  عقیدت  کامل به رهبران  این  طایفه ،  بر  دئاب قدما   گفتاری  مشابه  به  وجودیان خالص  دارد و  شارح  دانا و  بصیر  ابن  عربی و  افکار  اوست ،  در  حالیکه  عارف  سرهندی ((نص  را  بر  فص فتوحات  مدینه  را  بر  فتوحات  مکیه [20]ترجیح  میدهد .