باز شناسی افغانستان

 

 

بخش نود و چهارم

بحث چهارم

وضع عمومی زبان  وادب  پارسی در سده های  هفتم و  هشتم و نهم

بیائید گذشته روزگاران مان را ازنوبخوانیم ...

...تا به اوج سرافرازیهامان بیش از پیش بنازیم.

 

ادامه  تایخ نویسان

94-11-1.  فارسنامه  ابن بلخی:

فارس نامه کتابی‌است پیرامون تاریخ و جغرافیای پارس که در دههٔ نخست قرن ششم هجری قمری نوشته شده‌است. نام نویسندهٔ کتاب مشخص نیست، ولی نویسنده خود در دیباچهٔ کتاب نسب نیایش را از بلخ و خویشتن را زاده و پرورده در پارس ذکر می‌کند. از این رو معمولاً از وی با نام ابن بلخی یاد می‌شود. بخش جغرافیای فارس‌نامه به خاطر اطلاعات بدیعی که در آن یافت می‌شود نزد پژوهشگران بسیار ارزشمند است، بخش تاریخ کتاب عمدتاً منطبق با تواریخ پیشین یا حتی مأخوذ از آنهاست، گرچه گاه اطلاعات اضافه‌ای هم در آن یافت می‌شود. بخش تاریخ این اهمیت را می‌دارد که نخستین تألیف (در مقابل ترجمه) پیرامون تاریخ ایران به زبان فارسی است که به دست ما رسیده‌است.

فارس نامه کتابیست که توسط گای لسترنج  ورینولد نیکولسن  تصحیح ، تحشیه و  تنقیح گردیده  است و  از  موارد  مهم  در شناخت جغرافیای سرزمین  های فارس (عراق عجم) و  خراسان  میباشد.

پدر بزرگش در زمان‌ ركن‌ الدوله‌ خُمار تگين‌ كه‌ از سوي‌ سلطان‌ بركيارق‌ سلجوقى‌، بر فارس‌ فرمان‌ مى‌راند، در حدود 492ق‌-1099م‌ مستوفى‌ فارس‌ بود. ابن بلخی نویسندهٔ کتاب فارس‌نامه است که بین سال‌های ۴۹۸ تا ۵۱۱ ه. ق نوشته شده ‌است. در ‌ دوران‌ مستوفی گری پدربزرگش به‌ فارس‌ آمد و همان‌ گونه‌ كه‌ از فارسنامه‌ برمى‌آيد با تاريخ‌ و اوضاع‌ طبيعى‌ و اقتصادي‌ و سياسى‌ اين‌ سامان‌ نيك‌ آشنا شد. از اين‌ رو سلطان‌ ابوشجاع‌ محمد، برادر و جانشين‌ بركيارق‌، او را به‌ نوشتن‌ فارسنامه‌ كه‌ مشتمل‌ بر تاريخ‌ كهن‌ ايران‌، به‌  ویژه عراق  عجم(سرزمینی که امروزه بانام عِراق می شناسیم ، بدین نام و آوازه ، پیشینه ای در تاریخ نداشته است و همیشه پاره ای جدانشدنی ازخاک ایران بزرگ بوده  است.این کشور بدین نام و شناسه و مرزهای پیرامونی ازروزگاری که ترکان   چینی سلجوقی به مرزهای ایران دست درازی کردند و گستره ای از مرزهای  آنسوی رودهای سیحون و جیحون ( که تازیان ( عربها ) بدان ماوراء  النهرگفتند) تا کرانه های دریای مدیترانه )را به خود وابسته نمودند،دارای چنین  نام ونشان من درآوردی شد.(ولی حالا همین  عراق  عجم  توانسته  است  اسم یک  میدان  برگی  از  جغرافیای  ایران  کنونی را بالای خود بنامد این ادعا  آنقدر  خطااست  که صاحب کتاب تاریخی افغانستان  در  مسیر تاریخ شادروان  غبار  وصاحب  افغانستان در  پنج قرین اخیر  مناطقی  از  خراسان  و  ایران  بزرگ را در مأثر خود  افغانستان  خوانده  است  مؤلف))[1]و شهرها و آباديهاي‌ آن‌ است‌، فرمان‌ داد.
تاريخ‌ دقيق‌ پايان‌ تأليف‌ کتاب‌ روشن‌ نيست‌، اما از آنجاكه‌ اين‌ كتاب‌ به‌ سلطان‌ ابوشجاع‌ محمد تقديم‌ شده‌ و در آن‌ بارها از اتابك‌ چاولى‌ ، به‌ عنوان‌ يك‌ شخص‌ زنده‌ ياد شده‌ است‌ ، مى‌توان‌ گفت‌ كه‌ تأليف‌ آن‌ پيش‌ از پايان‌ نخستين‌ دهة سدة 6ق‌- دومين‌ سدة 12م‌ به‌ انجام‌ رسيده‌ است‌. از نویسنده ، تاكنون‌ جز فارسنامه‌ تأليفى‌ به‌ دست‌ نيامده‌ است‌، اما بر آن‌ بود كه‌ كتاب‌ ديگري‌ در تاريخ‌ بنويسد كه‌ از دوران‌ پيامبر اسلام‌ تا روزگار خود او را فرا گيرد.
این کتاب، بارها به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌. در 1337ق-1919م‌ الله‌ كرم‌ خان‌ حيات‌ داوودي‌ بخش‌ جغرافيايى‌ آن‌ را از روي‌ ترجمة انگليسى‌ به‌ فارسى‌ برگرداند و در بوشهر به‌ چاپ‌ رساند، اما متن‌ كامل‌ آن‌ نخستين‌ بار به‌ كوشش‌ لسترنج‌ و نيكلسون‌ در 1339ق‌-1921م‌ در مطبعة دارالفنون‌ كمبريج‌ چاپ‌ شد. همچنين‌ سيد جلال‌الدين‌ تهرانى‌ در 1353ق‌-1934م‌ متن‌ كامل‌ آن‌ را به‌ ضميمة سالنامة گاهنامه‌ انتشار داد ، سپس‌ در 1343ش‌ نيز به‌ كوشش‌ على‌ نقى‌ بهروزي‌ در شيراز به‌ چاپ‌ رسيد.

1.      تمهیـــــــــــــــــــد:

با وجود  آن  زندگی  این  نویسنده  توانای بلخی  الاصل در  هالۀ  از  تاریکی  قرار دارد  فکر  نمیشود  که  چنین  نویسنده زبر  دست  و  تاریخ  نویس جهید فقط  این  یک  کتاب  را  نوشته باشد   این  طور حدس زده می  شود که  در  آشوب  ها  و فتنه  های  زمان  مغول وهلاکو و دوره  های  ایلخانی که فارس)(عراق  عجم) که حدود بیش از دوصد  سال در خانه  جنیگی  های مدهش  تباری و مذهبی قرار داشت سایر آثاراین  نویسندمؤرخ از  بین  رفته  باشد  و یا مانند    هزاران  عنوان  کتاب که  در  عصر مغول  طعمه  حریق   گردیده بود  از  بین  رفته  باشد  و  این   نسخه  از  فارسنامه  که بدست  مستشرقین  انگلیسی  افتاده  و  آنها به  نشر  آن  همت  گماریده اند یک  تصادفی بیش  نباشد ولی در  عنوان   پژوهشنامه تاریخ  نمیتوان بر  این گفته  های بدون اسناد،  باور  کرد  و  به جز  کتاب فارس نامه و  مشخصات  کتاب که  اصل و  حقیقت و در دست ما است باقی در باره زندگینامه  این  نویسنده  شهیر  اما گم نام بیش  از گمانه زنی نخواهد بود.

1.     کتاب فارسنامه: این  کتاب دارای یک فهرست که شامل

الف .ذکر ملوک فرس و انساب  و تواریخ ایشان از ص8-111

·        .طبقه اول پیش دادیان

·        طبقه دوم کیانیان

·        سوم اشکانیان

·         چهارم ساسانیان

و کتاب  به  این  کلمات   آغاز  می یابد:«سپاس و ستایش  مر  خدایی  را  که بدایع  صنع او  را  غایت  نیست  و  هستی  او  را  بدایت  و نهایت  نیست .آفریننده  زمین  و زمان و صانع کون و مکان و بر  گزیننده  آدمیان بر  انواع  حیوان بدانچه  ایشان را  ارزانی  داشت ........و درود بر  محمد  عربی و رسول  قرشی  که خاتم الانبیاء و  بهترین  اصفیا و رهنمای خلق بطریق  هدی   وشفاعت  خواه  روز   جزا  است  و بر  گزیده  گان آل و  اصحاب  او ؛ ذکر ستایش خداوند  عالم  سلطان  معظم  غیاث  الدنیا والدین عزّ  الله انصاره، و  چون  ایزد  شخص  شریف  را   از  میان  بندگان   خویش  اختیار کند و  زمام  ملک  و  پادشاهی در  قبضۀ او  نهد و جهانبانی و جهانداری  او را دهد ، بزرگترین  عنایتی  که  در  حق  آن  پادشاه بر  خصوص و  در باره  عالمیان بر  عموم فرماید آن باشد  که  همّت  آن  پادشاه  روز گار را بعلم و عدل مایل  دارد  از  آنچ  همه  هنر   ها  در ضمن  این  دو فضیلت  آراسته باشد  آن  جزء  بود  از اجزائ  نبوت که حق  تعالی  او  را بکرامت آن  مخصوص گردانیدو  عالمیان در  کنفِ  عدل و رأفت  و پناه احسان و  عاطفت  آسوده  گشتند  و او سعادت  دو  جهانی  بیابد و  این  مزیت  و  کرامت  ایزد  تعالی  خداوند  عالم  سلطان معظّم شهنشاه  اعظم  مولی الاامم مالک  الرقاب  العرب والعجم جلال دین  الله سلطان  عرض  الله  ظهیر  عباد الله معین خلیفة  الله  غیاث  الدنیا والدین  ناصر الاسلام  والمسلمین  محّی  الدوله  القاهرة  باهرة ابو شجاع  محمد  بن  ملک شاه قسیم  امیر المؤمنین را آدام  الله ایّامه و  نشر فی  الخافقین اعلامه و انفذ شرقاً و  غرباً  بعداًو قرباً اوامره  و احکامه ارزانی داشتست که با  ملک روی زمین  که بارث و استحقاق  یافتست  ورایه ٌ عدل  و سیاست   کی در  عالم  افراشتست و آفتاب  جود و احسان او که او را بر  خاص و  عام  تافتست اهتزازی  دارد  در اکتساب  علوم عقل نیست  واین فضیلتی است که  تا  بنیاد  جهان  است جزو معدود را  از  پادشاهان  قاهر که ذوالقرنین  شدند .و.......

سبب تألیف  این کتاب  به فرخندگی ، چون  مقتضی رأی سلطان شهنشاهی لا زال  من العلوّ بمزید چنان بود  که  پارس کی طرفی بزرگ  است  از  ممالک  محروسه  حما الله و همواره  دارالملک و سریر گاه  ملوک فرس  بوده  است  روشن  گردانیده  آید و نهاد  وشکل  آن و سیر ملوک  پیشینگان و  عادات  حشم  و رعیت  آن  و  چگونگی  آب و  هوا و ثمار  هر بقعتی  معلوم  کند  و عبرت  آن  معاملات برقانون قدیم  و قانونی  کی  اکنون  معتبر  است  معّین  شود تا  علم  اشرف سلطانی زِید شرقاً بدان احاطت یابد  فرمان  أَعلاهُ الله  مطاع وممثل  گشت بحکم  آنکه بنده را  تربیه پارس  بوده   است اگرچه بلخی  نژادست و  تقدیر     معاملات  و قانون با  بنأ  این  دولت  قاهره  ثبتها  الله  چون رکن  الدوله  خمار تگین  به  پارس  فرستاد جدّ بنده بسته است و استیفاء  آن  ولایت  و سپاهی  و رعیّت بر  بنده  پوشیده  نماندست  و این مجموعه را به  حسب  حال  تألیف  کرد بر طریق اختصار و اعجاز.......درین  بنده اندرین  تألیف و  نگاه  داشت  ترتیب  آن  را  از  آن  درخواست  لطیف و  ملاء  شافی  بود  کی  خداوند  عالم   خلد الله  ملکة در آن فرمان  عالی  بخطّ  شریفزادالله  وشرفاً  فرموده بود  چه  صورت  نبندد  ....  و یبع  کاتب از املا و  درخواست  مخدوم  کشاید ؛[2]   و چشم بندگان  و  نیک  خواهان  بدین روزگار فرخنده روشن  داراد بهمنّه، فصلی  در صفت پارس  و  بعضی  از احوال  آن  مردم آن ، ولایت  پارس  منسوبست به  پاری و  این  پارس منسوب  است به پهلو و پهلوی  بدین  پهلو  پارس ولایتی  است  سخت  نیکو چنانکه  هم  سهل  است  و هم  جبل و هو برّ   و هم بحر و باز هر چه  در  سرد سیر  ها  و  گرم سیر ها باشد  جمله  در  پارس یابند چنانکه  در  عهد  حجاج بن یوسف یکی  را  از  حکمای  عرب آنجا فرستاد تا احوال  ان ولایت  بداند و  معلوم او  گرداند . چون  حکیم  بنزدیک  حجاج باز رسید   در جملهٌ صفات پارس  کی  ذکر  میکرد گفت  جبل و رجال  وفیها  من  کلّ  بلدٍ بلدُ  یعنی کوهاست  و  مردانند هر شهری که  در  جهان  است  آنجا شهری  هست  و همیشه  مردم  پارس را احرار الفارس نوشتندی یعنی  آزادگان  پارس و  پیغمبر  علیه سلام  گفت   «انّ  الله  خیرتین  من  خَلِقِه من  العرب قُریش  و منالعجم» پارس ویعنی که پارسیانرا  قریش  العجم گویند یعنی در  عجم شرف ایشان  همچنان است  که قُریش  در  میان  عرب  وعلی  بن  الحسین را  کرم  الله  وجههُ که  معروفست به زین  العابدین ابن الخیرتین ، یعنی  پسر دو  گزیده  بحکم انکه  پدرش  حسین بن  علیّ  رضوان  الله  علیهما بود  و مادرش شهربانو دخت یزدجردالفارسی و فخر حسینیان بر  حسنیان  از  این  است  که حدله  ایشان  شهر بانو یه بوده  است و کریم  الطرفین  است . بزرگ  استاز ممالک محروسه  حما  الله و  همواره  دارالملک  وسریرگاه  ممالک  فرس بوده  است  روشن  گردانیده آمد....[3]

94-11-2.  تاریخ فرشته تألیف محمد قاسم  (هندو شاه) استر آبادی ملقب به فرشته:

1.     تاریخ فرشته، تاریخ عمومی هندوستان است از ابتدا تا اوایل سدۀ یازدهم قمری. این کتاب یکی از دستاوردهای سنت تاریخ نگاری به زبان فارسی در شبه قاره، پس از نفوذ و گسترش زبان فارسی در آن سامان است.
پس از ورود آیین اسلام به شبه قاره، دگرگونی های اجتماعی ـ سیاسی ژرفی در آنجا به وجود آمد که دگرگونیهای فرهنگی را نیز در پی داشت. محمدقاسم هندوشاه استرآبادی، ملقب به فرشته، مؤلف اثر ــ که از نام او پیداست ایرانی است ــ در تألیف اثر خویش، از افزون بر سی کتاب تاریخ عمومی و تاریخ محلی که تا زمان نگارش تاریخ فرشته نوشته و شناخته شده بوده است، استفاده نموده و به وجود چنین کتابهایی با این عبارت اشاره کرده است: «و اسامی کتبی که در حین تألیف کتاب در نظر بود بر این نهج است:» (ص 9)
برخی از این کتابها برای اهل تاریخ در ایران کاملاً شناخته شده و از منابع مهم و معتبر به شمار می آیند؛ مانند تاریخ بناکتی، تاریخ مبارک شاهی، روضة الصفا، حبیب السیر و تاریخ الفی. از آنجا که برخی از آثاری که در تألیف تاریخ فرشته مورد استفادۀ نویسنده قرار گرفته است، اکنون در دست نیست و از میان رفته، تاریخ فرشته از اهمیت بسزایی برخوردار است و یکی از مآخذ دست اول برای آگاهی از تاریخ سلسله های مسلمان در جنوب سرزمین هند و دکن به شمار می آید. این کتاب همچنین از منابع درخور توجه در مطالعه تاریخ ایران (مقصود ایران با جغرافیای سیاسی  امروزه  آن  نیست  بلکه  ایرانی  است که سرزمین همه ای نژاد  آرین  و  غیر آرین (خانواده  کوشاهیها، ترکها یا به عباره فردوسی  صاحب  شهنامه، تورانیان)از   دهلی تا به اناتولی و  از سند  تاآسیای مرکزی  بخاراو سمرقند وفرغانه  و کاشغر را در بر  میگیرد که  این  نژاد با اقوام هندی ،کوشانی، ژرمانی وسایر اقوام اروپایی بدون  از  اقوامی که  در سکانداناوی زیست دارند  خویشاوندی ریشه  ای زبانی داشته  یک منطقه  جیوپولتیکی وسیعی را که  خواص  ژیو اتنیکی هم  دارند  احتوا  کرده  است نه  این ایرانی که رضاشاه  کبیر در 1912 م بالای  سرزمین فارس یا به  عرف  عربها ( عراق عجم) گذاشت و این را بار  ها  در  این  اثر تکرار کرده ام  تا خوانندگان  محترم  از ذکر نام  ایران به بیراهه  نروند (مولف))در برخی دوره ها مانند غزنویان و صفویان است..
فرشته به تشویق ابراهیم عادلشاه دوم که نسخه ای از روضة الصفا را به او داده بود، تألیف تاریخ فرشته را در سال 998 هـ آغاز کرد [4]. همانگونه که پیشتر اشاره شد، فرشته برای نگارش تاریخ خود به گردآوری منابع می پردازد و نسخه ای از طبقات اکبری، تألیف نظام الدین احمد بخشی توجه او را جلب می کند؛ اما آن نیز در مقابل معلومات خود او ناچیز می نماید، چنانکه در این باره نوشته است: «پس در جمع آوردن کتب تاریخ هند ساعی گشته، از اطراف و اکناف ممالک بسیاری از نسخ به دست آوردم و چون از آن میان نسخه ای که جامع حالات تمامی پادشاهان هندوستان باشد، بلکه کتابی که مستجمع همگی واقعات یک ناحیه باشد به نظر این ذرۀ حقیر درنیامد، مگر تاریخ نظام الدین احمد بخشی و آن هم از تحقیقات و معلومات بسیار که علم این فقیر بدان احاطه داشت، خالی و تهی بود» [5] پس او در انتخاب منابع و مأخذ و مواد برای نگارش اثر خود سختگیر بوده است. این سختگیری مانع از ورود اشتباه به کتاب او نشده و در پاره ای مواضع نیز کار به رونویسی هم کشیده شده که مصحح اثر به برخی از آنها اشاره نموده است.
تاریخ فرشته بر تاریخ نگارانی که پس از فرشته به نگارش آثار تاریخی دست زده اند، تأثیر گذاشته است. به نوشتۀ ذبیح الله صفا «گلشن ابراهیمی یا تاریخ فرشته در ردیف اول کتابهایی است که به تاریخ عمومی هند ارتباط دارد، و مورد استفادۀ تمام مؤلفانی است که بعد از آن خواسته اند تاریخ هند را بنویسند»[6]. صفا در این باره نوشته: «کتاب لب التواریخ هند تألیف رای بیندرابان از درباریان عهد شاه جهان و اورنگ زیب، بر مبنای همین کتاب نوشته شده است»
تاریخ فرشته شامل مقدمه ای است و نوشته هایی «در معتقدات اهل هند و بیان کیفیت ظهور اسلام در آن بلاد» و نیز نوشته هایی در تاریخ اسطوره ای و حماسی هند [7]و شرح چگونگی ورود اسلام به سرزمین هندوستان [8] و دوازده مقاله و یک خاتمه: نامهای دوازده مقالۀ تاریخ فرشته در پیشگفتار مجلد مورد بحث آمده [9]که از بازگویی آن خودداری می کنیم.
مجلد اول چاپ حاضر تاریخ فرشته، فقط دربردارندۀ دو مقالۀ اول است: یکی «در بیان سلاطین لاهور که مشهورند به سلاطین غزنویه، ذکر سلطنت امیر ناصرالدین سبکتگین» [10] و مقالۀ دوم «در ذکر سلاطین دهلی» (صص 189ـ626). پیشگفتاری از مصحح اثر در ابتدای کتاب و در آخر آن نیز تعلیقات او بر اثر و فهرست لغات و اصطلاحات و چند فهرست دیگر شامل فهرست آیات، فهرست احادیث، فهرست امثال و حکم و جملات عربی، فهرست اشعار، فهرست اشخاص که توسط مصحح تهیه شده در پایان به چاپ رسیده است.
مصحح در پیشگفتار، پس از بحثی پیرامون تاریخ نگاری در هند و پیشینۀ نگارشهای تاریخی به فارسی در آنجا به «سرگذشت مؤلف تاریخ فرشته» اشاره نموده و دربارۀ سال تولد محمد قاسم هندوشاه نوشته است: «همین قدر می دانیم که ظاهراً در سال 977ق/ 70ـ1569 متولد شد» (ص شانزده). سپس دربارۀ روایتهای گوناگون دیگری که دربارۀ تاریخ تولد فرشته در منابع و مآخذ وجود دارد در زیرنویس توضیحاتی آورده و به تاریخهای 960ق، 980ق، 958ق و 978ق هم اشاره کرده است.
اما به نظر می رسد که تاریخ تولد فرشته که از سوی مصحح پذیرفته شده، درست نباشد. مصحح می نویسد: «پس از تحصیلات مقدماتی و کسب دانش، در دوازده سالگی همراه پدر به هند رفت و به دربار مرتضی نظام شاه (972ـ986ق [996ق]/ 1562ـ1578م) راه یافت و از زمرۀ محافظین وی درآمد [11]یعنی بر اساس تاریخ تولد فرشته و با در نظر گرفتن دوازده سالگی او به هنگام کوچ از ایران او باید در سال 989ق به همراه پدرش به هند وارد شده باشد. حتی اگر بپذیریم که فرشته سه سال بعد از ورود به هند به دربار مرتضی نظام شاه راه یافته باشد، آیا پذیرفتنی است که محمدقاسم پانزده ساله در صف محافظین مرتضی نظام شاه درآمده باشد؟ به همین دلیل به احتمال تاریخ تولد فرشته باید همان 960ق باشد که ذبیح الله صفا (صص 1079ـ1081)، غلامحسین صدری افشار (ص 119) و افسانۀ منفرد، نویسندۀ مدخل «تاریخ فرشته» در دانشنامۀ جهان اسلام (صص 239ـ240) به آن اشاره کرده اند. از سوی دیگر، با وجود این اختلافها، آیا بهتر و درست تر نبود که مصحح ارجمند به استنتاج و استدلال خود در درستی تاریخ 977ق اشاره می نمود؟
نکتۀ دیگر دربارۀ تاریخ به انجام رساندن کتاب و سالهای پایانی زندگی نویسندۀ آن است که مصحح بر اساس نوشته های کتاب آن را 1033ق نوشته است و در بسیاری از پژوهشهای متأخر نیز به همان تاریخ اشاره شده است. اما صادق سجادی و هادی عالم زاده، تاریخ انجام کتاب را 1951ق نوشته اند و چون نویسندگان دلیلی بر درستی گفتۀ خود نیاورده اند، راه گفتگو بر درستی یا نادرستی این سخن باز است.
مصحح اثر در ادامۀ پیشگفتار، ضمن بررسی «ویژگیهای تاریخ فرشته»، به جنبه های مثبت و منفی اثر اشاره کرده و با تأکید بر اینکه «فرشته در نگارش اثر خود به آثار متقدمان نظر داشته اما در مواردی نیز عبارات آنها را عیناً نقل کرده است» (ص سی و سه)، به مقایسه ای میان بخشهایی از نوشته های تاریخ فرشته با نوشته های نخستین مجلد طبقات اکبری دست زده است که با خواندن آنها خواننده پی به درستی گفتار مصحح خواهد برد.
در ادامه نیز مصحح از توجه خاورشناسان به تاریخ فرشته سخن گفته و افزوده است که نخستین ترجمۀ آن در سال 1758 ــ دویست و پنجاه و اندی سال پیش ــ توسط الکساندر داو (Alexander Dow)  انجام گرفته است. آنگاه به نسخه های موجود تاریخ فرشته در کتابخانه های گوناگون ایران و جهان و ملاک گزینش نسخه ها برای کار تصحیح و دشواریها و موانع موجود بر سر راه کار اشاره کرده است.
با توجه به توضیحات مصحح اثر در پای صفحه ها دربارۀ اختلاف نسخه ها و نیز مراجعه به دیگر منابع و مآخذ در دست یافتن به ضبط درست جای نامها، نام اشخاص و مقایسۀ درستی تاریخ پاره ای از رویدادها با استفاده از دیگر منابع تاریخی، مصحح تلاش درخور توجهی در ارائه متنی پاکیزه از خود نشان داده است.
اما پاره ای اشتباهها و سهوها در برگردان تاریخها، ضبط نامها نیز وجود دارد و فهرست اعلام که به تفکیک اشخاص، جاها، مشاغل و مناصب، لغات و اصطلاحات، فهرست آیات، اشعار و... تهیه شده و البته اغلب بسیار مفید و گره گشا نیز هست، متأسفانه پر اشتباه است. به ویژه در بخش نامهای اشخاص، تکرار و ضبطهای دوگانه و چندگانۀ اسامی به چشم می خورد. به عنوان نمونه «شیخ عثمان/ شیخ عثمان مرندی» که برای بار سوم زیر حرف «ع» به نام «عثمان مرندی» فهرست شده است و یا «علیخان/ علیخان ابابکر»، «ضیاءالدین (مولانا)/ ضیاءالدین بیانه (مولانا)»، «حسام الدین/ حسام الدین درویش» و موارد دیگر.
مورد دیگر نظم و ترتیب کتابنامه است که بر اساس شیوۀ رایج و مرسوم که دست کم از چندین دهه پیش تا امروز در ایران پذیرفته شده و جا افتاده و مورد قبول همه پژوهشگران قرار گرفته است، تهیه نشده و متفاوت با آن است. به این ترتیب که ابتدا نام اثر، سپس نام نویسنده، مصحح، مترجم و یا گردآورنده آن قرار گرفته و سپس دیگر اجزای مورد نیاز یک کتابشناسی به دنبال آن نوشته شده است. در حالی که، ابتدا باید نام فامیل یا اسم اشهر نویسنده، سپس نام کوچک او و آنگاه دیگر اجزای مربوط به کتابشناسی به دنبال هم قرار بگیرد و پیروی بیشتر پژوهشگران از این شیوه، خود بیانگر درستی آن است.

منابع
ـ سجادی، سید صادق سجادی و عالم زاده، هادی، 5731، تاریخ نگاری در اسلام، تهران سمت.
ـ صدری افشار، غلامحسین، 1345، تاریخ در ایران، شرح احوال و معرفی آثار مورخان و جغرافیدانان ایران، تهران، ابن سینا.
ـ صفا، ذبیح الله، 1372، تاریخ ادبیات در ایران، جلد پنجم، بخش سوم، چاپ سوم، تهران، فردوس.
ـ منفرد، افسانه، 1380، «تاریخ فرشته»، دانشنامۀ جهان اسلام، جلد 6، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران،  بنیاد دائرةالمعارف اسلامی.
ـ نصیری، محمدرضا، 1386، «تاریخ فرشته»، دانشنامۀ زبان و ادبیات فارسی، جلد دوم، به سرپرستی اسماعیل سعادت، تهران.))[12]

 

جلد اول  تاریخ  فرشته که  در  نزد  نگارنده  موجود  میباشد  ترجمه به زبان  اردو  می باشد که  در  مطبعه  نول  کشور  لکنهو بچاپ رسیده  است  که  این  کتاب دارای  یک  مقدمه و  متن وخاتمه  بوده در خاتمه کیفیت ظهور  اسلام  در هند را  شرح داده است .

در متن  این  کتاب  موضوعات ذیل داخل  میباشد :

1.     مقاله اول  در ذکر  سلاطین  لاهوری(سبکتگین-سلطان محمود و سلسله غزنویان)

2.     پادشاهان  دهلی (شامل غوریها و سلسله  های  بعدی یعنی سلسله  پادشاهان  غلام یا مملوک میباشد )

3.     شاهان دکن (دکن (بهمنیان ، عادلشاهیان ، نظامشاهیان ، قطب شاهیان ، عمادشاهیان و بریدشاهیان بیدر)

4.     شاهان  گجرات

5.     سلاطین  مالوه

6.     شاهان مُلتان

7.     ذکر شاهان  بنگاله

8.     در اوصاف  فرمانروایان سند

9.     در مورد شاهان و فرماندهان  کشمیر

10.                   وصف حالات  و فرماندهان هند

11.                   در  وصف  مشایخ  و علما و  متصوفین   هندوستان در دو قسمت : دودمان چشتیه و خاندان سهروردیة مولتان .

12.                   در مورد  کتاب مها بهارات  که  از  کتابهای  مشهور و  مقدس  هندوان  میباشد که این  کتاب در  عهد سلطنت  جلال الدین محّمداکبر شاه بفارسی  ترجمه  گردیده که اصل این کتاب دارای یکصد  هزار بیت  میباشداما ترجمه فارسی آن بصورت  معجز صورت  گرفته  شامل تواریخ 

13.                   هند و خانواده  های هندی ، حکمت  هندی و ریاضتهاییکه  هندیان به آن  استغال دارند ، همچنان در باره فقاهت و  پیدایش  عالم  و در مورد ترتیب و  تنظیم آفرینش  این  نظم را  آورده  است :

سر رشــــــتهِ  کار  آفــریـــنـش                           دیــــدن  نـــتـــوان بچشم بینش

این رشته قضانه آنچنان بافت                              او را  سرِ رشته ای توان یافت

ســـرِ  رشتهۀ گره خــــــــدائی                             هــر کس نــکنـد  گره  کشائی[13]

تاریخ فرشته ، کتابی است به فارسی که درمورد تاریخ عمومی هندوستان از آغاز تا اوایل سدة یازدهم تألیف محمدقاسم هندوشاه استرابادی معروف به فرشته  ، مورخ و پزشک و کارگزار سلاطین احمدنگر و بیجاپور هندمیباشد . محمدقاسم فرشته ،این کتاب را به نام عادلشاه ابراهیم دوم نوشت و آن ر ا گلشن ابراهیمی (صبا، ص 617) و سپس نورس نامه نامید (برای نسخ کتاب با این عنوان رجوع کنید به ریو، ج 1، ص 225، 227ـ 228)، اما کتاب به تاریخ فرشته شهرت یافته است (صفا، ج 5، بخش 3، ص 1710ـ1711). تألیف نخستین متن آن با عنوان گلشن ابراهیمی در 1015 به پایان رسید (فرشته ، ج 1، ص 4؛ قس ج 2، ص 177، 275 که نویسنده از تاریخ 1018 یاد کرده و ج 2، ص 291 که به مرگ آخرین سلطان فاروقی در 1033 اشاره کرده است ). ظاهراً فرشته پس از این نسخه ، متن دیگری با عنوان نورس نامه نوشته که مشتمل بر وقایع سالهای بیشتری است .
تاریخ فرشته مشتمل است بر مقدمه ای در کیفیت ورود اسلام به هند و کلیاتی در آیین و آداب هندوان و تاریخ اساطیری هند، دوازده مقاله و یک خاتمه . مطالب کتاب بترتیب اینهاست : سلاطین لاهور (غزنویان ) در احوال سبکتگین ، محمود و مسعود؛ سلاطین دهلی ؛ شاهان دکن (بهمنیان ، عادلشاهیان ، نظامشاهیان ، قطب شاهیان ، عمادشاهیان و بریدشاهیان بیدر)؛ شاهان گجرات ؛ حکمرانان مالوه ؛ شاهان خاندیس (سلاطین فاروقی برهانپور)؛ سلاطین بنگال ؛ حکمرانان مولتان ؛ شاهان سند؛ شاهان کشمیر؛ فرمانروایان ملیبار؛ ذکر حالات مشایخ صوفیة هندوستان در دو قسمت : دودمان چشتیه و خاندان سهروردیة مولتان . خاتمة کتاب در بارة راجگان هند است (فرشته ، ج 1، ص 4ـ 5 ؛ منزوی ، ج 1، ص 562 ـ563 ؛ ریو، ج 1، ص 226).
بدینسان تاریخ فرشته وقایع دوره ای طولانی را در بر می گیرد. مؤلف از بیش از سی مأخذ بهره گرفته است (فرشته ، ج 1، ص 4، ج 2، ص 333؛ نیز رجوع کنید به نوشاهی ، ج 1، ص 906؛ استوری ، ج 2، ص 565 ـ566، پانویس 94ـ 95) که برخی از آنها اکنون در دست نیست و همین بر اهمیت کتاب می افزاید. از میان این آثار، روضة الصفا اثر میرخواند، به توصیة عادلشاه سرمشق مؤلف بوده است (فرشته ، ج 2، ص 79) که تأثیر تاریخ نگاری ایرانی را بر وی نشان می دهد.
تاریخ فرشته منبع بسیار مهم و ارزشمندی برای مورخان بعدی گردید (ریو، ج 1، ص 225)، از جمله برای رای بِنْدْرابَن در تألیف لبّالتواریخ هند و محمدافضل خیرآبادی در تألیف خلاصة التواریخ (صفا، ج 5، بخش 3، ص 1711؛ تسبیحی ، ج 3، ص 157). این اثر بویژه مأخذی دست اول برای تاریخ سلسله های مسلمان جنوب هند و سرزمین دکن محسوب می شود. همچنین از منابع درخور توجه در مطالعة تاریخ ایران است ، زیرا افزون بر اطلاعاتی در بارة دورة غزنوی ، در باب مناسبات سیاسی و فرهنگی سلاطین دکن با دربار صفوی و نفوذ مذهبی صفویان اطلاعاتی به دست می دهد (شکوری ، ص 74ـ 76). این اثر به سبب آوردن اصطلاحات فراوان دیوانی و نظامی دورة خود، منبع سودمندی در پژوهش ساختار اداری و نظامی آن روزگار است .
نثر تاریخ فرشته نمونة فارسی رایج در شبه قاره در سده های دهم و یازدهم است . مؤلف با نثری نسبتاً روان جامعة چند فرهنگی هند را بخوبی ترسیم کرده است . فرشته گرچه بنابر شواهد بسیار (برای نمونه رجوع کنید به فرشته ، ج 2، ص 78، 136)، شیعة دوازده امامی بوده ، در نقل کشمکشهای مذهبی بی طرفی را رعایت کرده است .
بین روایتهای فرشته و برخی مورخان معتبر دیگر در نقل بعضی رخدادها تفاوتها و گاه تناقضاتی به چشم می خورد ( د. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل «فرشته ») و همانند بیشتر تاریخهای قدیم ، برای دستیابی به روایت درست باید آن را با آثار دیگر مقایسه کرد.
تاریخ فرشته نخستین بار در 1247/ 1832 در بمبئی زیرنظر میرخیرات علی خان مشتاق اگره ای در دو جلد و با قطع رحلی چاپ سنگی شد (ریو، ج 1، ص 225؛
برای اطلاع بیشتر رجوع کنید به گلچین معانی ، ج 2، ص 732)، سپس در 1281 و 1321 در چاپخانة نولکشور لکهنو در دو جلد به چاپ رسید (گلچین معانی ، ج 2، ص 733؛
صفا، ج 5، بخش 3، ص 1710). هنوز این کتاب ، با تصحیح انتقادی ، چاپ نشده است .
مقدمة تاریخ فرشته به انگلیسی ترجمه و در > تاریخ هند < اثر جان داوسن و هنری الیوت (کلکته 1265/ 1849) به چاپ رسید (ریو، ج 1، ص 226؛
برای اطلاع بیشتر از ترجمه های انگلیسی رجوع کنید به د.اسلام ، همانجا). بخشهایی از تاریخ فرشته پیش از چاپ متن اصلی به انگلیسی ترجمه شد، از جمله الکساندر داو در 1182/ 1768 در لندن ، اندرسن در 1201/ 1786 و جاناتان اسکات در 1209/ 1794 در شروزبری آن را ترجمه و چاپ کردند (ریو، ج 1، ص 225). بخشی از آن در 1245/ 1829 با عنوان > تاریخ اوج گیری قدرت مسلمانان در هند < در چهار جلد در لندن ترجمه و چاپ شد (همانجا).

منابع :
(1) چارلز آمبروز استوری ، ادبیات فارسی بر مبنای تألیف استوری ، ترجمة یو. ا. برگل ( به روسی ) ، مترجمان یحیی آرین پور، سیروس ایزدی ، و کریم کشاورز، چاپ احمد منزوی ، تهران 1362 ش ـ ؛
(2) محمدحسین تسبیحی ، فهرست نسخه های خطی کتابخانة گنج بخش ، ج 1 و 2، راولپندی 1350ـ1353ش ، ج 3، اسلام آباد 1355ش ؛
(3) ابوالفضل شکوری ، «تاریخ فرشته »، آینة پژوهش ، سال 2، ش 1 (خرداد ـ تیر 1370)؛
محمدمظفر حسین بن محمد یوسفعلی 

(4) صبا، تذکرة روز روشن ، چاپ محمدحسین رکن زاده آدمیت ، تهران 1343 ش ؛
ذبیح اللّه صفا، تاریخ ادبیات در ایران ، ج 5، بخش 3،

(5) تهران 1370ش ؛
(6) محمدقاسم بن غلامعلی فرشته ، تاریخ فرشته ، لکهنو 1863؛
(7) احمد گلچین معانی ، تاریخ تذکره های فارسی ، تهران 1363ش ؛
(8) احمد منزوی ، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان ، اسلام آباد 1362ـ1370ش ؛
(9) عارف نوشاهی ، فهرست کتابهای فارسی چاپ سنگی و کمیاب کتابخانة گنج بخش ، اسلام آباد 1365ش ـ ؛


(10) EI 2 , s.v. "Firis ¢h ¢ta" (by P. Hardy);
(11) Charles Rieu, Catalogue of the Persian manuscripts in the British Museum , London 1966.

/ افسانه منفرد /

 

 

 

 

++++++++++++++++++++++++++++

 

 

بخش نود و چهارم

بحث سوم

 

وضع عمومی زبان  وادب  پارسی در سده های  هفتم و  هشتم و نهم

تاریخ نویسان:

94-3-10-حبیب السیر خواند میر:

 

 

این  کتاب در سال1856 مسیحی دربمبئی، هندوستان انتشار یافته و بخاطر  تدریس درشعبه تاریخ در دانشگاه های انگلیس مورد  استفاده قرار  گرفت.  این  کتاب توسط دانشمند انگلیسی  پروفیسور دی. اس. مارگولیوت (D.S.Margoliouth) تنقیح  تحشیه و یک مقدمه  به زبان  انگلیسی  به  آن  در شروع کتاب افزوده گردید و همچنان این اثر از جمله کتابهای درسی  معتبردانسته شده قابلیت  تدریس در دانشگاه  اکسفورد را  کسب  کرده و  یکی  از  منابع  تاریخی و  جغرافیایی شرق دانسته شده است . بار  دیگر این  کتاب    در سال  1910 از  طرف دارالفنون اکسفورد تجدید چاپ گردید.                 

  1 .  نام  مؤرخ غیاث  الدین  محمد  بن  همام الدین شیرازی  معروف به  خواند میر و نوه دختری«مير خواند» محمد بن امير برهان الدين،مؤلف نامى روضه الصفا است.پدرش چندين سال وزير سلطان محمود، پادشاه سمرقند بود و گويا وى نيز در سال 880 هـ در هرات ولادت يافته است. در جوانى به دربار سلطان حسين بايقرا راه يافته و در ميان وى و سلطان حسين،امير نظام الدين على‏ شير و شاه‏زادگان تيمورى مخصوصاً بديع الزمان، روابطى نزديك داشته و پس از مدتى در سال 911، به ركاب بديع الزمان در مى ‏آيد. درسال 936هـ به هندوستان رفته و پس از مرگ بابر شاه هندوستان،به دربار پسرش همايون راه يافته و در آن زمان كتابى در مناقب اين پادشاه به نام قانون همايون يا همايون نامه نوشته است. در تاريخ مرگ او اختلاف وجود دارد و احتمالاً تا سال 942 زنده بوده است. بنا به وصيتى كه كرده بود، او را در دهلى،جنب مزار نظام الدين اوليا و امير خسرو دهلوى به خاك سپردند و در اين زمان نزديك 62 سال سن داشت. امتيازى كه خوند مير در ميان مورخان خراسانی دارد اين است كه،بيش ازهمه به زبان فارسى كتاب نوشته است. از جمله آثار او مى‏توان به خلاصه ‏الاخبار فى احوال الاخيار،مآثر الملوك، حبيب السير و آثار الملوك و الانبياء اشاره كرد. کتاب حاضرحبیب السیر فی الاخبار افراد البشر با نام کوتاه حبیب ‌السیر کتابی ‌است به زبان فارسی،در تاریخ عمومی جهان.کتاب از پیشدادیان  شروع می‌ شود و به حوادث پایان عمر شاه اسماعیل خاتمه می‌ یابد.

2. نمونه ای نثر از کتاب  حبیب  السیر:

بعد  از حمد  ووثنا پیامبر  بزرگ  اسلام مینگارد« اولین  کس  که  در زمان  خلافت  بنی عباس طرح اساس  استقلال  انداخته نام  خلیفه را از  خطبه ساقط  ساخت  ابوالطیب  طاهر بن  حسین  بن  مصعب خزاعیست که ذوالیمینین لقب  داشت و  از  طاهریان  پنج  کس  در  خراسان لوای  عدل و احسان بر  افراشت و قرب  چنجاه و  چهار سال  حکومت  خراسان  در  آن  خاندان بود ویکی  از شاعران  اسامی  ایشان را  در  این دو بیت  نظم  نمود

در  خراسان  زآل  مـــصعب شاه

طاهر و طلحه بــود و  عـــبیدالله

باز   طاهر  دگر  محــــــــــــّمد آن

کو به یعقوب داد  تخت  و  کلاه

2. از همین  کتاب:

گفتار  در بیان سلطنت طاهریان در  ممالک خراسان:

«متصدیان  تحقیق  اخبار  خلف و  متکلفان  تنسیق  آثار سلف صحایف  اوراق  را باین  شرف  مشرف  ساخته اند  که  چون  مامون  بن  هارون  بعد  از  قتل  امین  در  خطبه بغداد  علم  تسلط  بر افراشت  طاهر بن  حسین  که فتح  دارالاسلام بسعی  او  تیسیر  پذیرفته بود  روزی  چند  منظور  عنایت  ساخت امّا بالاهره  نسبت باو  بد  مزاج   گشت و در  ان  اوقات در روزیکه  مأمون بشرب  خمر اشتغال داشت  طاهر بمجلس  خلیفه  در  آمد و  حسین  شرابدار با بشارت  خلیفه  کاسه ی  چند  به  طاهر داد در آن اثناسیلاب  اشک  از  چشم  مأمون روان شد . طاهر گفت : یا  امیر  المؤمنین از شرق  تا  غرب جهان  در  حیّز تسخیز ملازمان تو قرار  گرفته  آیا  سبب  این  گریه  چیست؟ مأمون سخنی  مناسب  وقت بر زبان آورد  امّا  گریه چنان بر وی  غلبه کرد که ذوالیمینین را دگر  مجال  سؤال نماند بنا  بر  آن  خایف و  ترسان  از  سرای خلافت  بیرون رفت  و روز  دیگر یکی  از  مخصوصان  حسین را  طلبید و  مبلغ  دویست  هزار درم باو داد که  نزد  حسین برود و او را  برآن  دارد که  از  مأمون سبب  گریه  را  معلوم  نماید خادم  حسین  آن  وجه  را  بنظر  حسین  رسانید و التماس ذوالیمینین تقریر کرد . روز  دیگر که  مأمون  از  حسین  شراب  خواست  گفت  والله  که  شراب  ندهم تا  امیر  المؤمنین  گریه  دیروزی  را با من  نگوید .مأمون  گفت  ترا  به  این  سوال  چه  کار شرابدار  اظهار کرد  که  این  گستاخی  بواسطه  اندهی است  که  از  گریه  خلیفه  بر من  استیلا  یافته. مأمون  بعد  از  وصیت  در  کتمّان آن  امر  فرمود که هر گاه  چشم  من  به  طاهر  می  افتد قتل  برادرم  محمّد امین  بخاطر  میرسد و خود را   از گریه نگاه  نمیتوانم داشت و  حسین  کیفیت  گفت  و شنود را به ذوالیمینین رسانید ه طاهربا احمد بن  ابی  خالد  وزیر که  دوستش  بود  ملاقات  نموده  و صورت  واقعه را باو  در  میان  نهاد  و  گفت  نوعی  کن  که حکومت  خراسان  تعلق  بمن  گیرد  تا بآن  حدود رفته  از  اثر  غضب و سخط  امیر  المومنین مأمون  مانم و وزیر  انگشت قبول  بر  دیده  نهاد ه چون بملازمت  خلیفه  رسید  بعرض  رسانید  که  احوال  ممالک  خراسان تعلق  بویرانی دارد و  غسّان  که  والی  آن  مملکت  است از  عهده ضبط  و دارایی  رعیت  و سپاهی  بیرون  نمی  تواند  آمد . مأمون  گفت  مصلحت  چیست و شایسته  آن  منصب  کیست ؟ احمد  جواب  داد  که  طاهر  ذوالیمینین  استحقاق ان  کار  دارد مأمون  گفت  که  از  وی   ایمن  توان بود  وزیر  گفت  هر  مخالفتی که  از  طاهر ظاهر گردد  من  به  تدارک  آن مهم  قیام  نمایم  آنگاه  مأمون  تجویز  این  معنی  نمود  واحمد بن  ابی  خالد  منشور  ایالات  خراسان را بنام طاهر  قلمی  کرد و ذوالیمینین به  آن  ولایت  شتافته به اندک زمانی  داعیه استقلال  در  خاطرش  رسوخ یافت .گلثوم بن  هدم گوید : که من  در  ایام  خلافت  مأمون  صاحب  برید  خراسان بودم و در جمعه  ای  از  جمعات طاهر نام  خلیفه را از  خطبه  افگنده  بجای  آن  این  دعا خواند اللهم اصلح امة محمّد بما  اصلحت به اولادک و...  ومن صورت  حال  را  بدون زیاده نقصان  در قلم آورده  نوشته را  همان  لحظه  به بغداد فرستادم  و روز  دیگر قبل  از  طلوع  آفتاب از دارالاماره  کس  به  طلب من  آمد شهادت بر زبان راندم و روان شدم چه گمان بردم  که  طاهر  از  نامه  من وقوف  یافته و قصد قتل من  نموده  چون بدانجا رسیدم طلحه بن طاهر  از  خانه  بیرون  آمد ه گفت  واقعه  دیروز  را  نوشتی  گفتم بلی  گفت امروز خبر  مرگ  پدرم بنویس  در حال  بموجب  فرموده  عمل  نمودم . نقل  است  که  چون خبر  اول  بمأمون رسید احمد بن  ابی  خالد  وزیر را  گفت ترا بمقتظای تقلبی که  کرد ه بودی بجانب  خراسان  رفته  رفع  شر طاهر باید  نمود و احمد  بکارسازی  لشکر مشغول  شده ناگاه  خبر فوت  طاهر  نیز  رسید و احمد  از  آن  تکلیف رهایی  یافت ؛  در روضةالصفا  مسطور است که  چون طاهر نام  خلیفه  را از  خطبه انداخت بمنزل خود  مراجعت  کرد  همان لحظه او را  تب  گرفته و بعد  از  غروب  آفتاب  حیاتش  بمغرب فنا  غروب  نمود . مدت  حکومتش  یکسال و شش  ماه  بود بنا بر  اینکه یک  چشم  ذوالیمینین  از روشنایی  بهره  نداشت  یکی  از  شعرا  این  بیت را بر لوح بیان  نگاشت  یا ذوالیمینین و  عین  واحدة-نقصان  عین و یمین زائدة – طلحه بن  طاهر  در  شهور سنه  تسع و مأتین بموجب  فرمان  مأمون  در ولایت  خراسان بر  سریر حکومت  نشست و  در زمان  ایالت او  حمزه  نامی  در سیستان  خروج  کرده  طلحه بدانجانب  لشکر  کشید  و حمزه را  مغلوب  گردانیده  به  خراسان  باز  گردید و در سنه  ثلث و  عشرة و مائتین طلحه  وفات  یافت  پسرش  علی  قایم  مقام  شدو در نواحی  نیشاپور با  جمعی  از  خوارج  مقابل  نموده  شهید گشت.  عبدالله  بن  طاهر در زمان  وفات برادر در  دینور  اقامت  داشت  و بعد  از  استماع   ان  خبر  بموجب  اشارت  مأمون  ررایت  عزیمت  بجانب  خراسان بر  افراشت و  چون به  نیشاپور رسید  استیصال  طایفه را که بر برادرش  خروج  کرده بود ند پیش  نهاد  همت  ساخته به اندک زمانی  تخم  ایشان بر انداخت      در روضة  الصفا  مستور  است که  در  وقت  توجه  عبد  الله بن طاهر  بطرف  خراسان  قحطی  عظیم  در  آن  مملکت واقع  بودو  پس  از  وصول او به  نواحی  نیشاپور  ابواب  رحمت  ملک  غفور  مفتوح شد  باران بسیار بارید و بلاء  علا بخصب و رفاهیت  مبدل  گشته  در  ایام  دولت  او  خراسان بکمال  معموری  رسید و  عبد الله  تا  زمان  خلافت  الواثق  بالله در خراسان  متصدی  امر  حکومت  بود و در کمال  عدالت  و رعیت  پروری و  غایت سخاوت و  مرحمت  گستری  با  خلایق سلوک  نمود و در سنه ثلثین  مائتین از  عالم  انتقال  فرمود و مدت  ایالتش هفده  سال  بود و اوقات  حیاتش  چهل و  هشت  سال و  هشت  سال  طاهر بن  عبد الله  بن طاهر بعد  از  فوت طاهر  افسر  عمارت  بر  سر  نهاد و ایام  حکومتش  تا زمان  دولت  المستعین بالله  امتداد یافت به اجل  طبیعی در  گذشت محمد بن  طاهر بن  عبدالله  بجایش نشست و او بفضل و ادب  معروف  بود و بعیش و  عشرت  مشعوف و در ایام  دولت او یعقوب بن  لیث  صفار در ولایت سیستان قوی  شده لشکر به  هرات  کشید و عامل محمد  را  از  آنجا  بیرون  کرد و  محمد  از  فوشنگ (یکی  ازواحد  های حکومتی هرات که بنام زنده  جان یاد میشود) که  دارالملک طاهریان بود به  نیشاپور  گریخت در خلال  این  احوال احمد بن فضل با  برادران خود  و بعضی  دیگر  از  اعیان سیستان  از یعقوب  بن  لیث گریخته  التجا  به  محمد  بن طاهر بردند و یعقوب  ایلچیان به  جهت  طلب  ایشان به   نیشاپور  فرستاد  و محمد  آن  جماعت را اجازت  نداد و  این  معنی ضمیمه کدورت یعقوب  لیث  شده  در سنه  تسعین  و  خمسین و مائتین  روی  توجه به  نیشاپور  نهاد و احمد بن  فضل  این  خبر  شنیده  بدارالاماره رفت تا محمد بن  طاهر را از  کیفیت  حادثه  اگاه  گرداند  حاجب  گفت امیر  در خواب  است  او را نمی توان  دید  احمد  گفت  کسی که  می  آید  که امیر را بیدار  کند  انگاه احمد به  اتفاق  برادر خود  نزد  عبدالله  سجزی رفت و شرایط  مشورت  بجای  آورد و احمد  وبرادر بصوب  ری  در حرکت  آمدند و  عبدالله  به  طبرستان شتافت و چون  محمد بن طاهر  از  خواب   غفلت  در آمده  خبر توجه یعقوب  معلوم  کرد  کس نزد او فرستاد  که بی  حکم  و  نشان امیر المومنین  بکجا می  آیی  قاصد  محمد  این  پیام  به  یعقوب  رسانید ه او شمشیر  از زیر  مصلاّ بیرون  آورد و  گفت  حکم  و  نشان  من  این  است و بعد  از  مراجعت قاصد  مردم  محمد بن طاهر  متفرق  گشته  از  خدمتش  فرار نمود و به روایتی  به امان  پیش  یعقوب  رفت با صد  وشصت  نفر  از  اقارب و عشایر  در سیستان  مقید  شده وقولی  آنکه   محمد بعد  از  استیلای  لوای  شوکت  یعقوب به ببغداد شتافت و تا آخر  عمر در آن  دیار با فارغ بال گذرانید و در سنه  مذکور اقبال دولت  و اقبال  طاهر بنهایت انجامید و آفتاب  استقلال  صفاریان  از افق ولایات خراسان  طالع  گردید والحکم لله الحمید المجید» [1]   

94-4-10. ظفرنامه  علی  یزدی:

منتخب التوواریخ (ظفرنامه):این کتاب  در سال1868 مسیحی بطریقه سنگی در لکنهو  چاپ شده و مانند سایر  تاریخ  نگاران قرون  وسطی  هجری کتابش با حمد  باریتعالی آغاز  گردیده :«حمدا کثیرا مبارکا  لمن یوتی الملک  من  یشاء وینزع الملک  ممن یشاء  وصلوة  الطیبه  دائمة علی  خاتم  الانیبا ءو سید الاولیاء محمّد و آلیه الاصفیاء و اصحابه النجباء و عترته البرة  الاتقیاء»[2]

 

شروع کتاب :

بـنــام خــدایی کــه نــــام  از  او  است                        کــه مــا را  تــوانائی  گفتگواست

خــداونــد   کــــل   آشـــکار   و  نهان                        نهان   آشکارا  بــه  نـزدش عـیــان

طــــرازنـــــده ی    پــیـــکر  آفــــتــاب                      نــگارنـده ی نقش مــا را بـــر آب

خــدائـی کـــه هستی مراورا سزاست                         بـــجز هستی او فـنـــا  در فناست

جهان مینماید که هست ارچه نـــیست                         بـجزظل هستی حق دان یکسیت

زهـی صـنع کـامـل که ازیـک وجـــود                       پـدیـدارشد  هرچه هست آنچه بود

ز یک  خم بر آورد صد گــونــه رنـگ                       فـلـک بـا شتـاب و زمین با درنگ

ز یــک شاخ رُست  آنـچه بـینـی  بـبار                       ز  نـرمـی گــل  تــا درشتـی خـــار

اگــر  طـــالبــی  آفــریــنــنــــــــده    را                      مـیـاء  بـــغـیرش دو بـیـنـنـــــده را

کــه  هـستی  غـیرش  بــــرای  صواب                       خیالیست  همچون فریب   سراب

یـقــین  است  کـاول  خـدا بـود و بس                          دراین خود نیفتد بشک هیچکس

مکن سهو کاخر  هـمـان اول  است                            ولی  دیده ی عقل ما احـول  است

سوی  ذاتش  اندیشه را  راه  نیست                            کز ان  عقل فرزانــه  آگـاه  نیســت

سخن چون بذاتش  رسد لب بدوز                               بــذکــر صــفـاتـش روان بـر فـروز

مالک  ملکی که  عونش عنایت و بی  نهایت مطعون  من یفسدفیها ویسفک  الدماء را  بر  سریر مصیر انی جاعل فی  الارض  خلیفه سروری آفرینش  بفضیلت  دانش و بینش  کرامت  نمود و اراده امجدش بتاج  موفور الابتهاج  ولقد  کرمنا  بنی  آدم سر فراز  گردانید و در بحر و بر عالم  مکنت  تملک و تصرف و  استعمرکم فیها  ارزانی  فرمود  ولله الحمد رب  السموات ورب  العرش  رب  العالمین توانائی  که رایت  اقتدار سلاطین  کامگار  باوج  فرماندهی و  کشور ستانی بر افراخت و صفحه  شمشیر مصقول پادشاهان جهان را آینه  چهره  نمای عروس  فتح  و نصرت  ساخت نضارت (تر و تازه  وشادان-فرهنگ فارسی عمید)  ریاض  شریعت رابا  آبیاری  تیغ  آتش  بار مجاهدان  منوط  گردانید و سر سبزی  نهال  اسلام به سرخ روئی حسام خون آشام غازیان  مربوط  فرمود  قادری که قهرمان  تقدیرش سجاب  عنبرین  نقاب را به  چتر داری  سلطان پیغمبران فرمان  داد و حامی حمایتش عنکبوت  مبهوت در معماری حصار سرور انبیاء و رسل مکنت و  توانائی بخشید نظم:

شهی  چتر او  ابر  مشکین  پـــرنـتــــد      سـر سـدره   از  پـای تختش  بــلنـد

جـهـان   داوری یـثـربــش  بــارگـــاه                          بــه شرق و بغرب  امتش  پـادشـاه

به عهدش زرفعت شده فرش عرش                            پـی  گــرد  نـعـلین  او عرش فرش

شجاعی که چون دست آرد بجنگ                             کفش  ریزه ی سنگ سازد خدنگ

خدنـگش به  کوری  دشمـــن  روان                           ربـایــد ز    اعـــدای   مـلـت  روان

بـنـزد انـتـقـامـش ز  کـفـار حـیـــــف                          قوی داشت دست نبوت به سیف

هـزاران  هــزار  آفـریــــــــن  و درود                        ز جان آفرین  خالق  هست  و بود

بــر  او بــــــاد   وبـر  آل  و  اولاد   او                      براصحاب و احـفـاد  وامـجـاد  او            

شرف  الدین  علی یزدی  این  کتاب را  با نثرمشکل و مصنوع که  در  آن  زمان رواج داشت  توام با نظم  نگاشته  و  هر قسمت  آن را  به  مقاله  ها تقسیم  کرده و  در  آن  بیش  از  حد مدح  پادشاه را منظور داشته است بطور  نمونه  از  چند  جای  این  کتاب مقطع  های  را  می  آوریم:

...و  از  آفرینش  هر کرا  خواهد بر  گزیند سابقه  عنایت  ازلی  چون رقم اختصاص بر  صفحه حال بر  گُزیده شد  مقالید  مقاصد  و  مرادات به قبضهِ اقتدار او سپارد و رابطه  ارادت  لم یزلی چون به رفعت و  منزلت سروری  تعلق  گیرد عروج بر مدارج  معالی  بپای مکنتش آسان  گردد و پر  تو آفتاب  تاییدات ربانی  چون بر ساحت  سعادت  مقبلی  تابد  انوار آثارش بسایه یی ابری که  از  بخار  پندار معاندان در هوای  خیال  محال  بندد پوشیده نگردد  و  نسیم رضا ورحمت  صمدانی  اگر بر چمن اقبال دولت منهی وزد  طراوت  بهار  گیتی نگارش به  آسیب  خزانی  که  از  دم  سرد  حسودان  خیزد  نقصان و ذبول (پژمرده شدن  و  خشکیدن  گیاه –فرهنگ معین) نپذیرد  و نهال  دوستی که پروردهِ  جویبار  توفیق  الهی بود  از  تند باد حوادث روزگار  گزند  نیابد  و کاخ رفعتی که بر  افراخته لطف  نامتناهی باشد به  منجنیق مکر و احتیال(مکر و  حیله بکار بردن – فرهنگ  عمید) اختلال پذیر  نگردد  نظم -برزگ  کرده او را فلک  نبیند  خورد  =عزیز  کرده  او را  جهان  ندارد خوار * [3]

*در این  کتاب از اول  تا  آخر علامات  و  کامه  و  نقطه گذاری موجود  نمیباشد(مؤلف)

و مصداق  این سیاق صورت حال  صاحب قرانی است  که  در بیان  کیفیت  آن شروع  میرود ....

او به  این  ترتیب  به  هدف  اصلی  کتاب  خود که آشکاررا  کردن دور زندگی امیر  تیمور  از  تولد  تا  مرگش  میباشد شروع  مینماید اما  چیزی  را که  این مؤرخین پنهان  مینماید  حقیقت  خود  تیمور  است  .  تیمور  که  در بخش  92 با  طول و  تفصیل کار  نامه  های  او را به بحث  گرفتیم  پادشاه  شجاع و قلعه  کشای بی  همتایی  بود  که  خشم وانتقام(نا معلوم)خود را که بر خاسته  از حس  پرخاشگر درونی او بود که به  جا طلبی  عظیمی تبدیل  شده بود و اولین قلعه  ای  را که   کشود وآتش زد  قلعه  هندوان بلخ  بود  که امیر  حسین برادر زنش الجایتو  در  آنجا والی بود بعداً  به  بخارا  زاد بوم  خود  حمله  کرد  و  همینطور  مانند طاعقه  ای  تمام  شهر  های  آبادان  خراسان ، فارس و عراق  عجم ، ترکیه  عثمانی، آذر بایجان ،  هند  وسند را  در هم  نوردیداو که بخود  شخصیت  صاحب قرانی داده  بود  در  آن  وقت  تعریف و  توصیف  از  وی  بجا  می  بود  که چین، منگولیا و یا  اروپا را زیر  و رو  میکرد او فقط  کشور  های  را  خراب  کرد  و  از  مردمش  کله  مناره  ساخت که  همه  پیروی  از  آئین  اسلام  میکردند.

علی  یزدی  در  مورد  تولد  صاحبقرانی چنین  داد سخن  میدهد :

تشبیب  سخن  و ذکر شمه ای  از  مفاخر صاحب قرانی  

نظم:

هـــمــایــون شبــی  چون   سواد بصر       هــمــــه ظلـمــتش  روشنــی  سـر بسـر

شبی  قدرش  از روز  روشن   فــزون       مه اش بدر  و بدرش ز  کاهش  مـصون

کواکب  همه    سعد  و  مسعود حـــال      مــــبــــارک  بــتــاثــیر و فـــرخ  بــفــــال

مــرا  بــخــت  فــرخـنده یـــــار  آمده        مــــــرا   دل  انـــــدر  کنـــــــــار  آمـــــده

بـپـرداختم  مـجلس  از خاص و عـام                          بـــیـــاراستــم بــزم  عشـــــرت بــــــکام

بـــر افــروخـتــه شمــع  از  نــور فکر      خــــــرّد    ساقـــی   و  مـی  معـانی  بکر

فـــروزنـــــده   ساز    بـــــزم   شروش     ســرآیـنــده ی   نـغـمۀ    ذوق   و  هوش   

هـمه شب  بدین  گونه  عشرت  کنان        دل    کامــیــابـــم    بـه     پرورد  جــــان 

چـو صـبـح سعـادت  دمـیـدن  گرفت         نـــسیـــم  عــنــایت       وزیدن    گرفت

خـــروس  ظـفــر تـاج  نـصرت  بـسر                        بــیــفشــــاند    بـــــال   و   بـگسترد پـــر

بــه  هــنــگام   دولت  چـــو  آواز داد                         دلــــم    مـــرغ  انـــدیــشه  پـــرواز   داد

وزآن  پس  چو طوطی  دهن بـازکـرد       ز صـــاحــب  قــران قــصه  آغــاز  کرد

کــه آن   شــاه   دیـنـدار  گـیتــی  ستان      به اندک زمان  چون  گرفت  این  جهان

چــو زیـن بــر ســمند  سعــــادت نهاد       بــمــردی  کــمبر  بــست  و عــالم  گشاد

ز  سرحــد  چــیــن  تا  بـه پـایـان  روم      چـه  از  مـصـر و شام و چه  از هندوبوم

چه  ایران چه توران چه بهر و چه بر                         بــجـــائـی کــه بــود  از  عمارت  اثـــر

بنفس  شریف خود  آنجا  رسیـــــــد                            بــه  گـــیتی  ستانی  چو  لشکر  کشید

بــهــر جــا  سپــاهــش  تـوجه  نمود                          نــخست  آن زمین  نعل  اسپش  بسود

.....

هر آنجا  که  از   لطف  کردی   نـــگاه     بــــلا  را    نبودی در  آن بــــوم راه

وگـــر  آتـــش  قــهــر افــروخــتــــــی                        بیکشعله زان  کشوری  سوخــــتی

بـــه کوه  ار ز  کین  سایـه  انـداخـــتـی     چو یخ  پیش  خورشیــد بگداختی

بخشم  ار سوی  چرخ  کردی  نــگاه                          شده  تیره  رخسار خورشید و ماه

دم    از   کـــین  او بـــعــــالم  نـــــــــزد    وگــر زد  دگر  در  جهان  دم  نـزد

......

بــر انــداخـت رسم  فسـاد و فـجـــور         ز  گــیتـی  بــیکباره نزدیک  و دور

نه در شهر و مخزن  نه  در  کوه  دشت     خیانت  در اندیشۀ  کس  نگشت             

امــان  در  زمــانــش  بــحـدی  رسید        کـه منسوخ شد  رسم  بند  و کلید

تو  گفتی  زمین سر بسر  شـد  حــــرم       بـــر افـــتــــاد آئـــین ظلـــم  وستم

......

مــرادش  ز  شـــاهــی و فــرمانـدهی        ز  تـخـت بــزرگی و تـاج  مـهـــی

مراعات   دین  بود   و  تعظیم   شرع                        همین اصل دید وجزاین جمله فرع

هـمــه کـوشش بـهـر  اســـــلام بـــود        دگـر  چــیــز  هـا  دانـــه و دام بود

ندیدی  کس  از  خویش و  از اجنبی                          کــرامــی تــر  از اهــل  بـیـت  نبی

کجا  کامــلی  بــودی  از اهـــــل علم                          تــواضـع  نـمـودی   مر او را بحلم

نـــکو داشتــــی اهــل  دستــــــــار را                         بـتـخـصیص  مــــفـــتی دیــندار را

چـــو اندیشۀ   کاری    از   اراستی                           ز  خلوت  نــشینان مدد  خواستی

بـــســوی مـــزار بــــزرگان  دیــــــــن                       بــه  اخـــلاص  رفـتی  ز راه  یــقــین

چــو  کــار بـــزرگـــش  فــراز  آمدی       بــخـــلوت سرای  نــیـــاز   آمــــدی

تــوجـــه  نــمــودی  بــه دادار  پــــاک      نــــهــــادی جـبـیـن  تـضرع  بـخاک

مناجات  کردی و  خوهــــــش گری                           ز حق خواستی   نصرت  و بر  تری

بــسوز دل و  آب   چـــــشم  از   خدا        طلــب داشتی حـاجـت خـویش  را

چــو  از  هــاتــــف دولتش  بیخروش        صــدای اجـابـت  رسیـدی  بگوش

روان سـجــدۀ شـکر کـــردی نخست          بــصـــدق  تـمـــام  ویـــقین  درست

پس  آنـــگه سراز  سجـــــده برداشتی        لــوای کـــرامـــت بـــر  افــــــراشتی

ز  گــنـجـور  کـردی  ذخــــــایر طلب       ز بسیاریـش  مانـده  گردون  عجب

  ببخشیدی  از  چون  و از  چند برون       کسی  را  کـه  مـحــتاج بودی فزون

نـــمــانده  در  آن بــوم  کس  را  جـدا       دل از  شــادمـــانــی  زبـان  از دعـــا

چو زان  پس  بمقصود  پــــــــرداختی       قــضا  آنــچه او  خـــواستی  ساختی

هـمـــه  مــیـــل   طبعش  بخیرات بود      کــــه روشن  دل و  و کامل ذات بود

بـــسی بـــقــــعۀ   غــیر پـــرداخــــــته      بــر  ایـــوان  کــیــوان  بــر افــراخــته

چــه  از خــانــقا هـات  افگنده  خوان        چـــه  از  مســجــد  جـامع و  غیر آن

چــنین بـــود صــاحــــبقران را  حسب       در  انـــدیـــشه  در شـــــاه  راه  نسب

پــدر بــر پـــدر تـــا بـــــه  آدم        رود   هــــمــــه  پــای بــر تخت شاهی  نهد

کــرامــــات  آن شـــاه  دریـــا نـــــوال      فـزون  بـوده  از  هــرچه بندی  خیال

بــبـــالای  قـــــــدرت  قــبــای ثـــنـــا        چو  تنــگ  است  و  کوته  بوقت ادا

مــرتــب کــنــم  حــُـلۀ شـــاهــــــوار       کـــه اخــبــار شاهش  بود  پود و  تار

از اول  کــنـــم      در    ولا ت شـروع     که کی  کرد  خورشید شاهی  طلوع [4]                        

 

                                 

1.    زندگینامه علی یزدی

در این نوشته تخصصی بر آنیم  تا شرح آنچه که بحقیقت  توام  است ، از زندگی  علمی  و سیاسی این  ادیب شاعر و  مؤرخ نامدار که  در زنده  نگهداشتن آثار او که بدست فراموشی  سپاریده  میشد  توسط  عصام  الدین اورنبایف که توسط اداره  انتشارات «فن» جمهوری  شوروی سوسیالستی ازبکستان که اکنون بنام «جمهوری ازبکستان» یاد  میگردد در سال 1972 در دو  جلد  انتشار گردیده است.   این  کتاب  نظربه ظفر نامه چاپ سنگب لکنهو و ظفر نامه با  مقدمه  عباسی که در  ایران چاپ شده  است از  جهات زیادی بر  تری دارد .

شرف‌الدين علي يزدي از شاعران، منشيان، مورخان و علماي مشهور نيمه دوم قرن هشتم و نيمه اول قرن نهم هجري است. «به روایتی ، شرف  الدین  علی فرزند  شیخ  حاجی  یزدی  ملقب  به  شرف  در  شهر تفت  نزدیک یزد متولد  گردیده و احتمالاً  بین سالهای838-818هـ ق./1435-1416م تولد یافته  است . [5] و به روایتی  دیگر نام  و  نسبش  را شرف  الدین  علی  بن ضیاءالدین  حسین  بن شرف  الدین  علی بن شمس  الدین رضی نیز  نوشته اند .»[6] که بخاندان معروف وصاحب نام  تعلق داشته ،پدرش بانی  مسجد  جامع بزد بوده و شرف  الدین  نیز  مدرسه  شرفیه رادر جوار همان  مسجدبنا  کرد  که بعداً  مدفون  او  نیز  گردید

اعتقادات علی یزدی:به  آنچه  که  از  خطوط  مبهم  زندگی  شرف  الدین  علی  یزدی باقی  است وی  از  جمله  عارفان و  علمای  عصر  خود بوده و به فضیلت  و  هنر  پروری معروف و همواره  در  فارس  و  عراق عجم نزد سلاطین  محترم  بوده  است.[7]