الحاج عبدالواحد سيدی

 

اسلام از سپیده دم تا ایندم

 

مجلس دوازدهم:

روز پنجشنبه در مسجد جامع اجمیر این دیدار واقع شد درویشان و عزیزان اهل وضع و مریدان برابر بودند . سخن درحکایت ملک الموت بود بر لفظ مبارک راند که دنیا  بی ملک الموت چه نیرزد گفتند چرا؟ گفت: زان که در حدیث مستور است: قال النبی (ص) "الموت جسر الواصل الحبیب الی الحبیب"   مرگ پلی است که دوست را به دوست می رساند. آنگاه فرمود که دوستی آنست که او را بدل یاد کنی که دلهای آفریده شده خصوصاً از برای آنکه تا گرد عرش که طواف کند که در کتب محبت آمده است که حق سبخانه تعالی می فرماید: ای بندۀ من چون ذکر من بر تو غالب شود من عاشق تو شوم و عشق به معنی محبت است آنگاه فرمود که عارفان آفتاب صفت اند بر جملگی عالم می تابند که از انوار ایشان همه عدد بی چون ... و فرمود :«ما را که اینجا آورده اند مدفن ما اینجا خواهد بود میان چند روز ما سفر خواهیم کرد» شیخ علی سنجری حاضر بودند او را فرمان شد که مثال بنویس بدست شیخ قطب الدین بختار کاکی ما بده تا به دهلی رود که خلافت او را دادیم که دهلی مقام اوست » بعد از آن مثال تمام شد به دست دعا گوی ...فرمان شد که نزدیک بیا نزدیک تر شدم دستار با کلام بدست خود بر سر من نهاد و عصای شیخ عثمان هارونی (رح) را و دراع در بر دعا گوی کرد و مصحف و مصلا نیز او فرمود این امانتی است از رسول الله صلی لله علیه وسلم از خواجه گان چشت به ما رسیده است من ترا دادم و روان کردم باید که چنانچه ایشان و ما بجا آوردیم شما نیز حق این بجا آرید تا فردای قیامت میان خواجه گان ما را شرمنده نگردانی دعا گو سر برزمین آورد دوگانه نماز گزارد و فرمود برو بر خدای سپردم و ترا به منزلگاه عزت رساندم ؛ بعد از آن فرمود چهار چیزاز گوهر نفس است اول درویشی که توانگری نماید دوم گرسنه را سیر گرداند سوم اندوهگین  را شاد نماید  چهارم مردی که با او دشمن بود دوستی نماید ؛ آنگه فرمود مرتبۀ اهل محبت چنان است که اگر پرسند شب نماز گذاردی گوید که ما را فراغت نیست اما گرد ملک الموت می گردیم و هر جا که درمانده است دست او می گیریم » چون خواجه در این فواید بود دعا گوی خواست سر در قدم آورد و روان شود ضمیر روشن که در سخن بود بر فور فرمان شد که بیا بر خاستم سر در قدم آوردم فاتحه خوان و روی نخراشی و مرد شده بباش باز روی بر زمین آوردم باز گشتم در حضرت دهلی آمدم و سکونت کردم جملگی عالم از اهل صفه وایمه و جز آن بر دعا گوی روی نهادند چهل روز میان دهلی گذشته بود که آینده ای بیامد و خبر که شیخ از روان کردن بیست روز در حیات بود که به رحمت حق پیوستند ... خواجه را در خواب بدیدم گویی در زمین عرش استاده کرده من سر نهادم و ازین باز پرس کردم / فرمود خدای تعالی مرا بِآمرزید و نزدیک کروبیان و ساکنان عرش مقام داد اینجا می باشم ربانی و فواید سلوک در محمود نبشته شد .الحمد لله علی ذالک . ^[1]

تمهید:

زیاد کوشیده ام  مطالب کتاب را که اکثراً پریده گی و پر رنگی داشت و نا خوانا بود بخوانم و آنانی که پوره خوانده نمی شد آنرا جا گذاشته ام . سخنانی که در خور خواجه معین الدین چشتی و مقام رفیع وی نبود  آنرا حذف نمودم و بعضی اشتباهات املایی وانشایی آنرا ملحوظ داشتم که درست گردید.(مولف) 

قطب الدین بختیار کاکی

خواجه قطب الدین فرزند سید کمال الدین احمد بن سید موسی اوشی است. تولد او در قصبۀ اوش فرغانه در ازبکستان به جغرافیای کنونی است .[تاریخ فرشته، ص 378]

قطب الدین را از آن "کاکی" می گویند که به نقل  از صفحه 265خزینته الاصفیا در فتنه چنگیز خواجه قطب الدین بختیار با شیخ بداهینی در زندان قندهار در حبس بسر می بردند و قیدیان چند روز گرسنه و تشنه ماندند، آخر خواجه قطب الدین بختار، کاک یعنی نان های گرم از بغل بر آورد و شیخ صوفی بداهنی آفتابه به کرامت از زیر خرقه بیرون آورد و دیگران را که گرسنه و در حال موت بودند از آن نان بداد و هم از آن آفتابه  همه تشنه گان را سیرآب ساخت. [لاهوری غلام سرور.خزینة الاصفیا، کاپی نسخه قلمی چاپ نیول کشور لکنهو، ص 165] که این از قسم کرامات اولیاء خدا می باشد. سبحان تاریخ تولد او را سال (1186م/564هخ./581هق.) ثبت کرده است .

نصب خواجه بعد چند نسل به امام حسین (رض) میرسد . در طفولیت پدرش فوت کرد و تربیت او را مادرش به عهده گرفت . در پنج سالگی مادرش وی را به همسایه سپرد تا وی را به مکتب ببرد، اما در راه پیر مردی که کسی جز خضر نبی نبود ، به وی رسید و او را از همسایه گرفته خودش او را به مدرسه برده و سفارش لازم را به مکتب دار نمود ، سپس مکتب دار روی به قطب الدین کرده گفت: «ای طفل عجب بختیار هستی که خضرترا به من حواله کرد» [خزینة الاصفیا ، ص 296]   خزینته الصفیا اقوال مختلف از کرامات شیخ را نقل می کند که فکر می شود در آن زمانه در هندوستان عام بوده باشد. صاحب خزینتة الصفیا می نویسد: «دائماً در مسجد بماندی و شب و روز نماز کردی و سوای نماز هیچ کاری نداشت روزی علمای متشرع گرد آمدند از ایشان پرسید: که در بهشت هم نماز خواهند گزارند یا نه گفتند  بهشت جای نماز نیست بلکه جای عیش و ناز است گفت اگر بهشت جای نماز نیست ما را بهشت در کار نیست .[همانجا] روزی شیخ نصر الدین محمود چراغ دهلی  نزد شیخ برهنی آمد  و گفت روزی او را با یکی از رجال الغیب ملاقات شد از وی پرسید که صوفی بدهنی چگونه مردی است؟ او گفت که بزرگ مردیست اما افسوس! این بگفت و استغفر الله بخواند و برفت چون آن شخص بخدمت بداهنی آمد و اظهار حال کرد شیخ فرمود که اگر وی در آن وقت مستغفر نشدی او را از زمین بالا می بردم و فرو می انداختم تا آنکه ریزه ریزه می شد که اول در دل انکار مرا کرده بود. شیخ بداهنی در عهد قطب الدین بختیار کاکی حیات بود. از آن روز خواجه قطب الدین بختیار به کاکی (نان پخته گرم) و شیخ صوفی به بدهونی (آفتابه آب) مخاطب گشت . [خزینة الاصفیا ج.دوم ص267]

زنده گی نامه شیخ قطب الدین بختیار کاکی

خواجه قطب الدین بعد از مدتی کلام و آداب شریعت بیآموخت و در تهذیب اخلاق ظاهری و باطنی کوشید و از علم طریقت  بهره تمام یافت و چنان که در شرح خواجه معین الدین چشتی گذشت ، در اصفهان دست ارادت به وی داد ، گرچه بعضی ها هم روایت می کنند که در قصبۀ اوش به خدمت خواجه معین الدین چشتی رسید ه است [خزینةالاصفیا، ص 298]. لیکن آنچه که خودش در دلیل العارقین بیان میدارد ، در مسجد ابولیث سمرقندی در شهر بغداد بخدمت مرشد خود رسید.[دلیل  العارفین. پیشین ، ص2]

زمانیکه خواجه معین الدین چشتی به هندوستان اقامت گزید و به اجمیر مقیم گردید ،  و با خواجه بهاؤالدین ملتانی ^[2]ملاقات کرد و همدرین شهر بود که  شیخ فریدالدین شکر گنج هم بخدمت خواجه قطب الدین بختیار رسید و مرید وی گشت. بالآخره بعد از مدتی روانه دهلی شد و در آنجا عریضه ای برای خواجه معین الدین چشتی به اجمیر نوشت بدین مضمون که :«اگر حکم شود به ملازمت برسم.» و خواجه معین الدین به جواب نوشت: « اگرچه در ظاهر بُعد است در باطن قرب است ، همانجا باش که بعدی چندی انشالله من خود هم در دهلی خواهم بود و چنین شد. یعنی بعد از مدتی خواجه معین الدین از اجمیر به دهلی آمد  و شیخ نجم الدین صغرا ، شیخ الاسلام دهلی که بین او و خواجه معین الدین سابقۀ دوستی بود ، در کدورتی که به خواجه قطب الدین داشت به دیدار خواجه معین الدین نیامد ، لاجرم خواجه خود به دیدار شیخ الاسلام رفت و در ضمن گفتگویی ، شیخ الاسلام گفت که من همان مخلص و معتقدم، اما شما مریدی را در شهر گذاشته اید که شیخ الاسلامی مرا کسی به جوی نمی خرد . خواجه تبسم کرد و گفت که:«بابا قطب الدین را من خود همراه می برم تو مشوش مباش» در آن هنگام شهرت و آوازه خواجه قطب الین سراسر دهلی رافرا گرفته بود . چون خواجه معین الدین به اقامتگاه خود که خانۀ خواجه قطب الدین بود ، رسید ، گفت که: «با به بختیار یکبار چنان مشهور شدی که خلق از دست تو شکایت می کنند از اینجا بر خیز و به اجمیر بیا» و چون خواجه قطب الدین تصمیم گرفت همراه شیخ خود روانه اجمیر شود ، در تمام دهلی شور افتاد و از آن جمله سلطان شمس الدین التمش – پاد شاه وقت – جمع شدند و هر کجا که خواجه قطب الدین قدم می گذاشت مردم خاک آنجا را به تبرک می برداشتند و گریه وزاری می نمودند . همین که خواجه معین الدین این حال را معاینه کرد ، فرمود: «بابا بختیار هم درین مقام باش که خلایق از بیرون آمدن تو در اضطراب و خراب است . روا نمیدارم که چندین دل کباب و خراب گردد. بر گرد این شهر در پناه تو گذاشتم .» انگاه سلطان شمس الدین التمش قدم خواجه را بوسید ه و همراه خواجه به شادی روانۀ شهر گردیدند و خواجه معین الدین هم به سوی اجمیر روانه شد. [سیر الولیاء،ص 64-65 با اندکی تخلیص]

مسألۀ شهرت او را به کاکی قبلاً اشاره ای داشتیم اما این بارقول شیخ فرید گنج شکر بر این است که خواجه قطب الدین بختیار در فقر و فاقه بسر می برد و زنده گی را به تنگدستی می گذرانید . در همسایه گی وی بقالی بود که خواجه از او پول قرض می گرفت . اما بعد مدتی خواجه تصمیم گرفت که دیگر از او وام نگیرد و چنین کرد. از فضل خداوند هرگاه زیر جای نماز (مصلا) دست می برد قرصی نان نازک که به هندی کاک می گویند و در بین ما به پره کی یا چپاتی شهرت دارد می بر آورد و برای همۀ اهل خانه بسنده بود. بعد از چندی بقال فکر کرد که مگر شیخ ناراحت شده است که از او قرض نمی گیرد و زن خود را به منزل خواجه فرستاد و موضوع را پرس و پال کرد و قضیۀ پیدا شدن کاک را از زن شیخ شنید ، و دیگر کاک پیدا نشد. به همین جهت خواجه به لقب کاکی شهرت یافته است .^[3]

تالیفات وی:   

داکتر آریا اذعان میدارد آنچه در مورد آثار و تالیفات خواجه معین الدین چشتی گفته شده آثار منسوب به او بشمول اشعاری منسوب به او مشکوک و قابل تردید دانسته شده است . اما در مورد خواجه قطب الدین بختیار کاکی ، خوشبختانه جای تردید وجود ندارد ، زیرا که این تذکره  یکی از اصیل ترین مآخذ میباشد که توسط شیخ عبدالحق  محدث دهلوی بنام اخبار الاخیارفی اسرارالابرار^[4] صریحاً ذکر می کند که خواجه قطب الدین سخنان و کلمات پیر و مرشد خود را در کتابی جمع کرده و نام آن را دلیل العارفین گذاشته است که خوشبختانه آن کتاب در اختیار قرار گرفت و ملفوظات  حضرت معین الدین چشتی از قلم قطب لبدین بختیار را در صفحات قبل مفصلاً به شرح گرفتیم [صفحات 235الی257را ببینید] این کتاب در دوازده مجلس از مجالس شیخ معین الدین چشتی  توسط شیخ قطب الدین بختیار کاکی نوشته شده است.

ما در مورد ملفوظات شیخ معین الدین که شیخ قطب الدین بختیار در این اثر  آوردیم  اما خود او نیز به نوبه خود ، از خود ملفوظاتی باقی گذاشته است که مرید و خلیفه اش خواجه فریدالدین گنج شکر ، در کتابی جمع آوری نموده و آنرا فوائدالسالکین نامیده است . این کتاب یک بار در لاهور بچاپ رسیده است که تاریخ چاپ ندارد دو نسخۀ خطی  دیگر آن در کتابخانه گنج بخش در لاهور پاکستان وجود دارد که به شماره های4230 و 3650 به ثبت رسیده است. [فهرست کتابهای خطی کتابخانۀ گنج بخش ، منزوی . ج. دوم ، ص 750 و51] این کتاب در سیر و سلوک عارفان است و در چند مجلس تألیف یافته است که برخی از مجالس آن سال 574هق. ، و برخی از سال 585هق. حکایت دارد .

شروع این کتاب چنین است:

«این گنجینه اسرار الهی و این خزینۀ انوار نامتناهی ، از لفظ درربارگهر نثار ملک المشایخ ... خواجه قطب الدین بختیار اوشی ...این مجموعه که نام او فوائد السالکین است نوشته آمد.

گذشته از ملفوظات وی  ، بعضی از تذکره نویسان صاحب طرایق الحقایق ، ابیاتی از وی نقل کرده است، که دو بیت آن را می آوریم:

مـن بـه چـنـدیـن آشـنـا مـیـخورم خون جگر       آشنا را حال چون این، وای بـر بـیگانه ای

قطب مسکین گر گناهی میکند عیبش مـکن        دور نـبـود گـر گـنـاهـی می کند دیـوانه ای

ای بـگرد شمع رویـت عـالمی پـروانــه ای        وزلب شیرین توشوری است درهرخانه ای

[طریق الحقایق، 63، تذکره نتیجة الافکار، ص 557]

 

 

++++++++++++++++++++

مجلس دهم:

… سخن در صحبت نیک افتاده بود که بر لفظ مبارک (معین الدین چشتی) راند که در حدیث آمده است:

« قال علیه صلوة والسلام : الصحبة  تؤثر یعنی اثر کند اگر بدی در صحبت نیکان به نشیند امید آن باشد که نیک گردد واگر نیکی در صحبت بدان بنشیند بد گردد زیرا که هر که یافت از صحبت یافت و هر که نعمت یافت از نیکان یافت آنگاه فرمود :«اگر بدی چندی ملازم در صحبت نیکان باشد امید بود که صحبت نیکان در وی اثر کند دلیل بر نیکی او باشد و اگر نیکی چند روزی با بدان چند روز ملازمت نماید او نیز همچو ایشان گردد.» [همان مأخذ، ص56] بعد از آن همدرین محل فرمود :«در سلوک آمده است که صحبت نیکان بهتر از کار نیک است صحبت بدان بدتر از کار بد » [همانجا]

در حکایت فرمود:«چون خلافت به عمر بن خطاب رسید (رض) او را پادشاه عراق درمصاف گرفتار آمد او را پیش عمر (رض) آوردند امیر المؤمنین (رض) فرمود اگر مسلمان شوی پادشاه عراق همه تو باشی و این ملک را هم ترا ارزانی دارم پادشاه عراق گفت که اسلام نخواهم آورد . عمر فرمود (رض) امان الاسلام امان السیف یعنی گفت که اسلام قبول کن ورنه ترا می کشم . پادشاه عراق گفت من اسلام را قبول نمی کنم عمر(رض) فرمود تا تیغ بیاورند و ایشان را بخواند. آن پادشاه در کیاست تمام بود و نیک دانا چون این حال معاینه کرد روی سوی عمر (رض) کرد و گفت تشنه ام بگو تا مرا ّب دهند .انگاه به کسی عمر (رض) فرمود آب بدهند آب در آوند شیشه یی آوردند . پادشاه  گفت : من آب در این آوند نخورم . عمر فرمود پادشاه است به او در اوند زر یا نقره آب بیارند هم چنان کردند . باز هم نخورد گفت مرا را آب در آوند گلی بیارید آب در کوزه گلی آوردند بدست او دادند. روی بسوی عمر کرد و گفت با من عهد کن تا من این آب نخورم تو مرا نکشی عمر فرمود من عهد کردم که نکشم تا این آب نخوری آن پادشاه دفعتاً کوزه را بر زمین زد کوزه بشکست و آب بریخت .انگاه به عمر گفت تو با من عهد کردی تا من این آب نخورم تو مرا نکشی عمر فرمود که من عهد کردم نکشم عمر از کیاست او متعجب ماند فرمود که امان دادم بعد از آن او را در مصاحبت مردی فرمود که آن یاردر غایت صلاحیت و زیادت بود چون پادشاه را در صحبت آن یار بردند صلاحیت آن یار بر او اثر کرد و جانب عمر پیغام فرستاد که مرا پیش خود طلب کن که ایمان آورم  عمر او را پیش طلبید اسلام عرض کرد و او مسلمان شد چون اسلام آورد عمر فرمود که اکنون مملکت عراق ترا میدهم آن پادشاه جواب  داد مرا ملک کارنمی آید مرا از ملک عراق یک دهی خراب بده در وجه معاش من کفایت باشد عمر قبول کرد و کسان خود را در ولایت عراق فرستاد و جمله ملک عراق را تفحص کردند  هیچ دهی خراب نیافتند عمر پادشاه عراق را صورت حال باز گفت که در ملک عراق هیچ دهی خراب نیست . پادشاه گفت مقصود من آنست که ملک عراق چنین آبادان و معمور به تو تسلیم می کنم اگر بعد از این دهی خراب شود فردای روز قیامت عهدۀ جواب خدای عمر باشد نه من بعد از آن چشم پر آب کرد که رهی کیاست آن پادشاه که از حد مرد دانا بود .» [همان جا، ص 75]  ...

و خواجه معین الدین چشتی بر لفظ مبارک راند: «محبت در میان اهل سلوک و اهل محبت آنست که مطیع باشند وی ترسند که نباید براند و فرمود در کتاب محبت نبشته دیده ام به خط اوستاد خود مولانا شرف الدین (رح) صاحب شرع اسلام بود که وقتی خواجه شبلی (قدس سره) را پرسیدند که چندین طاعت و ریاضت که تو داری و پیش فرستادی خوف چندین چرا؟ گفت: خوف من از هر دو چیز است : اول آنکه می ترسم مرا از خود براند که گوید که مرا نمی شایی دوم از ترس که بوقت مرگ  اگر ایمان خود بسلامت برم کاری کرده باشم وگر نه جمله اعمال و طاعت ضایع کرده باشم ؛ بعد همدرین مورد فرمود :«وقتی خواجه ذولنون مصری در مسجد ککری با اصحاب طریقت نشسته بود سخن در باره محبت می گفت. صوفی ای از میان مجلس سوال کرد که صوفیان و عارفان کرا گویند ؟ خواجه ذوالنون مصری گفت : صوفیان و عارفان آن طایفه اند که دلهای شان از کدورت بشری آزاد شده باشد و از هواء و حب دنیا صاف شده باشد پس چون چنین شوند در درجۀ اهلا با حق بیآرامند و از جمله مخلوقات  خالق را بر گزینند و از غیر و دوست برهند آنگاه مالک شوند نه مملوک و آنگاه فرمود که تصوف رسوم است نه علوم   ولیکن به انفاس اهل محبت و مشایخ طبقات را همین اخلاق است که "تخلقو باخلاق الله " زیرا که بخلق خدا بیرون آمدن نه به رسوم دست دهد و نه به علوم ، آنگاه فرمود که عارف دشمن دنیاست و دوست مولااز سبب تبرای او هر چه در دنیا دارد  و هر چه غل و غش و حسدات خبر ندارند بعد از آن پرسیدند که عارف را گریه بسیار باشد فرمود که آری اما چنانچه در راه بود چون به حقایق قوه رسید وظیفۀ وصال چشد گریه زایل شود آنگاه فرمود خدای تعالی را عاشقان اند که ایشان را دوستی حق خاموش گردانیده است که در عالم هیچ چیز از موجودات نیست و نمیدانند که در عالم چیزی موجود است یانه و ایشان را طایفه فضحا و بلغا آمد در نظر و بعد از آن  فرمود هر که را دوستی حق در دل بود و جان او قرار گرفت پس او را وجب شد که هر دو سرای را به دیگری بیند و اگر نبیند عاشق صادق نباشد »؛                          

و فرمود وقتی داوود طایی (رح) را دیدند که از درون صومعه چشم بسته بیرون آمد باستاد و درویشی در خدمت حاضر بود سوال کرد که حکمت چیست که چشم بسته بیرون آمده اید فرمود که امروز چهل و پنج سال است که چشم بسته ام که تا جز بخدای تعالی بدیگری نظر نکنم زیرا که این محبت نباشد  که دعوی دوستی خدا کنم و نظر به دیگری داشته باشم ویا به کسی دیگری پیوندم ... »

و فرمود که خواجه ابوسعید ابوالخیرفرمود:« که گفتی که چون حق سبحانه تعالی خواهد که بنده را از بنده گان خود دوست گیرد محبت خود بر وی مستولی گرداند بار دیگر چون مردم چنین شود پس دوست او را در سرای فردانیت فرود آرد تا باقی ماند و چون عارف به حق رجوع کند و تعلق بدو بود و در منزل قرب ساکن گرددبعد از آن چون او را پرسند که کجا بودی و چه خواهی او را هیچ جوابی جز ازین نیست بالله همدرین محل فرمود که اگر پرسند کوری برای چیست؟ باید گفت چون عارف را نظر بر عالم  وحدانیت و جلال ربوبیت افتد نابینا شود تا بغیری نظر نکند »

 و فرمود: وقتی در بخارا مسافر بودم مردید دیدم از حد مشغول اما نا بینا پرسیدم ای خواجه چند وقت است که شما نابینا شده اید فرمود: آنچنان بود چون در دوستی کار من بکمالیت رسید و نظر به وحدانیت و جلال و عظمت افتادن گرفت روزی نشسته بودم غیری در نظر آمد هاتف آواز داد که ای مدعی دعوی محبت ماکنی نظر بدیگری کنی ! همین که این آواز شنیدم چنان شرمنده شدم که گفتن به زبان نیاید مناجات کردم الهی دیده که بغیر دوست بیند کورباد هنوز این سخن نیکو نگفته بودم که هر دو چشمم نابینا شدند ...وقتی دعا گوی وشیخ عثمان هارونی و درویشی مسافر بودیم شیخ بهاءالدین بختیار اوشی را دریافتیم  از حد مرد بزرگ بود و یکی از واصلان بحق مشغول بود اما در خانقاه آن درویش رسم بودی که هر آینده و رونده می آمدی محروم از خانقاه او نرفتی و اگر برهنه بیامدی جامۀ نفیس خویش بدو دادی و هنوز نیک نداده بودی که جامه های دیگر از غیب در رسیدی . الغرض چند روز به خدمت شان ملازمت کردیم و آن درویش فرمود که آن نصیحت این بود :ای درویش هر چه ترا پیدا شود در راه خدا یتعالی بدهی و هیچ فلوسی نگه نداری و طعام بر بنده گان خدای برسانی تا تو از دوست باشی و آنگاه فرمود ای درویش آنکو نعمت یافت از این یافت بعد از آن همدرین حکایت فرمود: که درویشی بود از حد فقیر اما او را رسم بودی اگر چیزی از فتوح بوی رسیدی همه را به درویشان دادی و آیندگان را نیز نصیب کردی و خود در خانه گذراندی چنانچه وقتی دو نفر درویش صاحب ولایت به سروقت او رسیدند آب طلب کردند آن درویش اندرون رفت و دو نان جوین موجود بود و کوزه آب پیش آورد که آن درویشان گرسنه بودند دوتای نان تناول کردند و آب بخوردند روی به یک دیگر کردند که این درویش کار خویش کرد مارا نیز می باید کرد یکی گفت دینار دهم دوم گفت از سبب دنیا این به ضلالت افتد آغاز کرد که درویشان بخشنده گان اند دنیا و آخرت دادیم و دعا کردند بگذشتند آخر حال آنچنان درویش حاصل شد که روزی در مطبخ اوهزار من طعام مهیا شدی که خلق خدای را خوراندی و بعد از آن فرمود که در راه محبت عاشق کسی بود که از دو کون دل خود بریده گرداند ؛ آنگه خواجه فرمود که محبت چهار معنی دارد یکی بر دوام نوکر خدای  بدل و جان شاد بودن  دوم آنست که پذیرش سوم آنست که اشغال کردن و آن بازدیدن چهارم بر خود گرید و به هر چه غیر اوست چنانچه در کلام الله فرماید:«قُلْ إِنْ کانَ آباؤُکُمْ وَ أَبْناؤُکُمْ وَ إِخْوانُکُمْ وَ أَزْواجُکُمْ وَ عَشيرَتُکُمْ وَ أَمْوالٌ اقْتَرَفْتُمُوها وَ تِجارَةٌ تَخْشَوْنَ کَسادَها وَ مَساکِنُ تَرْضَوْنَها أَحَبَّ إِلَيْکُمْ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ جِهادٍ في‏ سَبيلِهِ فَتَرَبَّصُوا حَتَّي يَأْتِيَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ وَ اللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفاسِقينَ»[1] و صفت محبان است که بر محبت ایشان برین معنی ایثار بود بعد از آن به چهار منزل روند :یکی محبت دوم علمیت سوم حیا چهارم تعظیم انگاه فرمود:در محبت حق صادق کسی است که او از مادران  پدران و فرزندان و برادر ببرد و به سوی خدای و رسول خدای گردد و آن از همه کس بیزار باشد پس محبت آنکس است که بر حکم نص کلام الله رود و به دوستی حق صادق باشد »؛ بعد از آن فرمود: ایثار عارفان عاشق بی نیازی بود وایثار محّبان بوقت چاشت آرزوست»؛

و حسن بصری را پرسیدند عارف کیست؟ گفت کسی که از دنیا اعتراض کند و هر چه باشد در دوستی حق نثار کند آنگاه فرمودکه خصلت عارفان اخلاص است در محبت و آنگاه فرمود: عزیز تر چیز ها در جهان اینست که درویشان با درویشان بنشینند و هر چیز در خاطر باشد به یکدیگر گویند و صفا گویند و بدتر ین خصلت ها این است که درویشان از درویشان جدا گردند پس بدانی که از عاری خالی نیست ؛ بعد از آن فرمود که دوستی خدای به چه توان کرد؟ فرمود: که به دشمنی خدا که آن چیزها که خدای تعالی به دشمنی گرفته است از دنیا واز نفس ؛ بعد از آن فرمود که عارف در محبت کامل کی شود؟ فرمود وقتی که گفت وگوی از میان بر خیزد چنان شود که یا دوست ماند و یا او؛ بعد از آن بر لفظ مبارک راند که صادق در میان عارف اوست که در ملک او هیچ چیزها نباشد و او در ملک هیچ کسی نباشد ؛ آنگاه همبرین محل فرمود: وقتی خواجه سمنون(رح) در محبت سخن می گفت مرغی از هوا فرود آمد و بر سر او بنشست پس چندان منقار زد و باز بر دست او نشست باز در کنار او نشست پس چندان منقار بر زمین زد که خون از منقار او روان شد ، پس بیافتاد و جان بداد چون خواجه این فواید تمام کرد مشغول شد و خلق و دعا گو باز گشت.

مجلس یازدهم: (سخن در توکل عارفان)

روز چهار شنبه خدمت پا بوس میسر گشت مولانا بهاؤالدین صاحب تفسیر و شیخ اوحد الدین کرمانی با چند نفر درویش حاضر بودند سخن در توکل عارفان افتاده بود فرمود: «که توکل عارفان آنست که توکل ایشان جز به خداوند تبارک و تعالی به دیگری نباشد والتفات به هیچ کس نه ، آنگاه فرمود: « که متوکل در حقیقت اینست که به رنج و مؤنت خلق نه کسی را شکایت کند و نه با کسی حکایت ؛ و فرمودند که مهتر ابراهیم خلیل (ع) را مهتر جبرئیل (ع) گفت: حاجتی داری؟ گفت به تو نه زیرا که از نفس خویش غایب بود اما حق تعالی جل جلاله نعتهای بحضور کامل حاضر بود ؛ بعد از آن فرمود که اهل توّکل را اوقات است در غلبات شوق ، اگر در آن ساعت ایشان را ذره ذره کنند و یا ایشان را بعلم مجروح کنند وبا الت ایشان را بگردانند از آن جمله ایشان را خبر نباشد ؛ بعد از آن فرمود که توکل عارف به این نوع به حق بود که متحیر باشد در عالم سکر و بعداً فرمود: که خواجه جنید (رح) را پرسیدند که عارف کیست؟ گفت آنکه دل را بریده گرداند از سه چیز: اول از علم دوم از عمل سوم از خلوت ، یعنی تا از این سه چیز بریده نگرداند آن در توکل ثابت نیست ؛ بعد از آن بزرگی را از علامت عارف پرسیدند؟ فرمود که عارف کسی باشد که در راه عشق به جزخدا به دیگری نبیند ؛ بعد از آن فرمود: که شنیدم از بزرگی که شوق چند چیز است تا ان زمان که در عارف آن نبود عارف نتوان گفت : اول دوست گرفتن مرگ است در وقت راحت و اُنس گرفتن به ذکر مولی و بی قرار شدن در وقت آمدن دوست و طرب آمدن در دقت تفکرخاص ساعتی که نظر او بر حق بود ؛ بعد از آن فرمود : که شنیدم از برادرم  شیخ شهاب الدین عمرمحمد السهروردی که از دو چیز پسندیده ترین در دنیا نیست :اول صحبت فقرا . دوم حرمت اولیاء

بعد از آن سخن در توبه افتاد بر لفظ مبارک راند که:« توبه چند مقام دارد اول دور بودن از جاهلان و ترک گفتن از باطلان و روی گردانیدن از منکران ودور رفتن از محبوبان و شتافتن به خیرات و درست کردن توبه و لازم همه و ادا کردن مظالم و طلب کردن غنیمت و تصفیه قوة ؛ و فرمودند رسول الله (ص) فرمود که ضعیف ترین مردمان آنست که قادر بود به ترک و بعد از آن فرمود که قرار گرفتن دراین راه دو چیز است: یکی ادب عبودیت و تعظیم حق معرفت ؛ و فرمودند: شیخ ابوبکرشبلی (رح) را پرسیدند که شوق بالاتر از محبت چیست زیرا که شوق ازو خیزد آنگاه حکایت فرمودند که آوازۀ عصا آدم بر آمد جمله چیز ها به آدم نگریستند مگر سیم و زر حق تعالی بایشان وحی کرد که چرا به آدم ننگریستند گفتند ما به کسی که بر تو عاصی شود ننگریم  حق تعالی فرمود به عزت و جلال من که قیمت شما و هر چه در شما بود بر دست ایشان آشکارا کنم و فرزندان او را خادم شما کنم ؛ و فرمود: چون محب دعوی مملکت کند از محبت بیفتد ؛ زیرا محبت دعوی وفاست یا وصال و حرمت باطل از وصال و حرمت وصال یعنی فقر محب است که نگهدارد سّر خویش را گوش دار نفس خود را به گزاردن نماز و فرایض ؛ واز جنید پرسیدند که رضای محبت چیست؟ فرمود که هفت دوزخ را از عظمت و هیبت بر دست راستش بدارند او نگوید که به دست چپ میباید نهاد؛ بعد فرمود اول چیزی که بر بنده فریضه گردید چیست؟ گفت معرفت وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِيَعْبُدُونِ[2] آنگاه فرمود که حق تعالی پنهان کرده است چیز ها را در هر چیز دیگر از مکر خویش ؛ بعد از آن فرمود که در محبن اسرار اولیا امده است که حق تعالی چون محبان را زنده گرداند با نواز خویش آن رویت چنانکه  رسول الله (ص)  نظر کرد به حق و حق را دید باقی ماند چون حق بی زبان و بی کام از جهت انکه حضور است نه مکان ازو صاف و مجرد گشت به اوصاف حق تعالی انگاه فرمود که فردای قیامت اسناد صدقنا  عاشقان را از صدق محبت می گرداند سوال کند اگر کسی از این عاشقان که دعوی محبت کردند صادق و ثابت نیایند شرمنده گردند که روی خود میان محبان نتوانند نمود . پس ندا آید که این عاشقان صادق نبوده انداو رااز میان عاشقان دور کنید ؛ بعد از این فرمودند:«اهل محبت کسانی اند که بواسطۀ استاد سخن (مرشد) دوست می شوند که الحدیث عن قلبی ربی "دل عاشق نشود مگر به سخن حق" و فرمود که صاحب محبت چون بمیرد زود در مردی بخشند » و فرمود در بادیه درویشی را دیدند که مرده است و می خندد پرسیدند که تو مرده ای چه می خندی ؟ گفت محبت خدای چنین بود ؛ وبعد فرمود :« دل آن بود که از حال خویش فانی بود به مشاهدۀ دوست باقی و حق تعالی مستولی در اعمال او بود و او را بخود هیچ اختیار نبود تا عرش قرار به این راه آمد سلوک را فرمود که روزی مالک دینار (رح) را پرسیدند که ملازمت کردن پروردگار دوست چگونه بود؟ فرمود هر که پروردگار دوست البته او را وصول حاصل آید یعنی وصال بعد از آن فرمود: که رابعه بصری (رح) را سؤال کردند که فاضل درین اعمال کدام است ؟ گفت فاضلترین اعمال عمارت اوقات است هر که دعوی بزرگی کند او را مرادی از اندوه است پس او دروغ زن بود در دعوی و مرد کسی است که او از مرادات خویش فانی گردد و همراه حق باقی شود و نامش آن بود که نهاده بود و حق تعالی او آن بود که دوست گوید او جواب نگوید مگر از بنده گی ، اهل محبت را نه اسم است نه رسم و نه جواب! آنگاه فرمود که شنیدم از زبان شیخ الاسلام خواجه عثمان هارونی (رح) که اهل عشق جز دوست بدیگری مشغول نگردد زیرا هر که بغیر دوست شاد شود بجمله اندوه نزدیک بود وبحق که در خدمت انس نگیرد او بجملۀ وحشت نزدیک بود و هر که خاطر او بهجة دوست ندارد او هیچ در هیچ ست بعد از آن فرمود فرمود که عارف کسی بود که چون بامداد بر خیزد از شب یاد نبود بعد از آن خواجه ...فرمود که ای غافل توشه بساز این سفر که در پیش داری یعنی مرگ را ساخته باش بعد از آن فرمود که اهل محبت طایفه اند که در میان ایشان و در حق هیچ حجابی نیست بعد از آن فرمود که عارف در محبت کسی است که هیچ چیزش عجب نیاید  زیرا که تسلیم دعوت در یک چیز نشود وقتیکه از دست داده بود  آنگاه فرمود که فاضلترین اوقات این  است که از خاطره وسواس نفس رسته باشی و مردمان از خلق بر رسته باشند پس گفت هر که را محبت داده اند و فقر او را وحشت ندهند او فریفته نشود آنگاه فرمود که عارفان می گویند که یقین نوری است که بنده بدان منور گردد در احوال خویش پس از آن برسند به درجه محبان و متقیان بعد از آن فرمود که اصل آدمی از آب است و خاک  پس کسی که آب بر وی غالب است به لطف وبدید جمال اگر به خاک بر وی غالب گردد او را با نیک یابد بوقت سختی پایداشت تا کاری را شاید» ؛ آنکاه فرمود :«چون حق تعالی خواست چون ابر را بیافریند از هر الوان به او آمیخت و از آن طعام و اطعمه او گردانید ، چون او الوانها بیآمیخت از لون آب گشت ازین معنی کسی آب نداشت و چون همه مطعوم را بیآمیخت طعمه آب بشناخت از خوردن او لذت و حیا یابند اما از لذت خبر ندارد و چون من الماء کل شیءِ حی [3]  بعداً که درویشی بخدمت خواجه حاضر بود پرسید که مجنون کیست؟ گفت آنکه در آغاز عشق نا چیز گردد و دویم و سوم نا پیدا شود. »

پرسید: فنا وبقا چیست ؟ گفت بقا حق است ؛ گفت : تجرید چیست؟ گفت: «صفات  محبوب به دل بنشیند : ذا أحببتُ عبدا كنت له سمعا و بصرا » فرمود که در ملتان بودم از بزرگی شنیدم که توبه اهل محبت بر سه نوع است اول ندامت دوم بر تر معصیت خود را پاک کردن است از مظالم و خصومات بعد از آن فرمود که علم چیزیست محیط(گسترده) و معرفت جزیی است از محیط پس خدا کجاست بنده کجاست ؟ یعنی علم خدای راست و معرفت را هر دو محیط باشند انگاه فرمود  وقتی که عارفی را سّر خالص نبود هیچ فعلی صافی نبود ؛ انگاه فرمود هر کسی را دوست داری بر سر اوبلا بارانی ؛ آنگاه فرمود که توبه نصوح سه چیز است در میان اهل سلوک  اول کم خوردن از هر روزه دویم کم خفتن از بهر طاعت سوم کم گفتن از بهر دعا اول خوف دویم رجا سیم محبت پس در ضمن خوف ترک گناه است تا آتش نجات یابی و در ضمن رجا تاخت کردن است  تا در بهشت و منزلت برسی و در حیات ابد باشی و در ضمن محبت اجتهاد فکر ها کردن است تا رضای حق حاصل شود و گفت: که عارف در محبت کسی است که هیچ چیز را دوست ندارد مگر ذکر حق گفتن ؛ چون خواجه رسید فرمود در اجمیر رسید آن شهر که مربوط به هندوستان بود در مدت کمی به یکی از شهر های اسلامی تبدیل گردید و خواجه معین الدین لقب خواجه اجمیر را کسب کرد.

 

 

 

++++++++++

 

مجلس هفتم

چند نفر حاجیان از خانه کعبه آمده بودند سخن در فاتحه افتاده بود بر لفظ مبارک راند که در آثار مشایخ طبقات نبشته دیدم که فاتحه را از برای بر آوردن حاجات بسیار باید خواند .  در خبر است از رسول الله (ص) هر کرا مهمی یا کاری پیش آید فاتحة الکتاب بدین طریق بخواند :«بسم الله الرحمن الرحیم الحمد لله   یعنی میم رحیم را  در لام الحمد ادخال کند وقت آمین سه بار آمین بگوید حق سبحانه و تعالی آن مهم را به کفایت رساند» بعد از آن هم درین محل فرمود:«که وقتی رسول الله (ص) نشسته بودند یاران گرد آنحضرت (ص) جمع بودند بر لفظ مبارک راند که حق سبحانه وتعالی برای من بسیار کرامتها ارزانی داشت چنانکه پیش از من بر هیچ پیامبری نبود آنگاه فرمود که نشسته بودم مهتر جبرئیل (ع) بیآمد و گفت: " یا محمد (ص) فرمان می شود نزدیک تو کتابی فرستاده ام و در ان کتاب سورۀ فرستاده ام که اگر آن سورة در تورات بودی هیچیک از امت موسی (ع) جهود نگشتی و اگر این سوره در انجیل بودی هیچ کس از امت عیسی ترسا نشدی و اگر این سوره در زبور بودی هیچ یک از امت داود مغ نگشتی و این سوره در فرقان از آن فرستادم تا به برکت این سوره امتان تو از خدای تعالی مظفر باشند تا روز قیامت از عذاب قیامت و هول آن برهند از برکت خواندن و مطالعه کردن این سوره ای محمد (ص) بدان خدای که ترا به راستی به خلق فرستاده اگر دریا های روی زمین مداد گردد و درختان عالم قلم گردند هفت آسمان و هفت زمین کاغذ گردد از ابتدای عالم تا انقراض فضل این سوره نبشته شود بعد از ان خواجه بر لفظ مبارک راند که سوره فاتحه جمله درد ها و بیماریها را شفاست هر بیماری که به هیچ علاج نکو نشود این سوره میان سنت و فریضۀ نماز بامداد چهل ویک مرتبه بخواند و بر وی بدمد حق تعالی او را شفا دهد . »

و حدیث است :« الفاتحه شفاء کل داء »[1]  هارون رشید خلیفه عباسی زحمتی صعب بود مدت دو سال بیشتر چون از علاج درماند وزیر را بخدمت خواجه فضیل عیاض (قدس سره) فرستاد که از دست زحمت من بجان آمده ام و هر علاجی که کردم مرا صحت نشد . خواجه فضیل بن عیاض بخدمت هارون رشید بیآمد ودست مبارک خود بر هارون الرشید فرود آورد و سوره فاتحه چهل ویک بار بخواند وبر هارون رشید بدمید هنوز نیکو ندمیده بود که از آن زحمت صحت یافت .» ... و هم اندرین محل می نویسند که مشایخ  طبقات و اهل سلوک می نویسند که حق تعالی در این سوره صدو بیست و چهار حرف فرمود و یک لک و بیست و چهار هزار پیامبران هست که شادی بدهند از برکت الحمدلله انگاه این تمثیل کرد که الحمد پنج حرف است حق تعالی در شبا روزی پنج وقت نماز فرض گردانید و با خواندن این کلمه بعد نماز خداوند هرنقصی و نقصانی که در این پنج نماز کرده باشد خدای تعالی از بنده بپذیرد ...

مجلس هشتم:

در این مجلس سخن شیخ در اوراد و تسبیح افتاده بود بر لفظ مبارک راند: «هر که درود بر خود وظیفه کند باید که هر روز بخواند و  اگر روز نتواند شب بخواند ... بزرگی از بزرگان دین خواجه عبدالله مبارک (رح) وقتی از نزد ایشان وظیف فوت شد همان زمان هاتف غیب آواز داد ای عبدالله  عهدی که با ما کردی مگر فراموش شد وظیفه که بود آنرا نخواندی فرمود انبیاء و اولیاء مشایخ و مردان را که وظیفه باشد آنرا می خوانند و هر چه از پیران خود شنیده اند آنرا به انجام میرسانند...

مجلس نهم:

دراین مجلس که شیخ اوحدالدین کرمانی و شیخ واحد برهان الدین و خواجه عبدالرحمن و چند نفر دیگر به خدمت خواجه معین الدین حاضر بودند سخن در سلوک میرفت بعد از آن بر لفظ مبارک راند که سلوک را بعضی مشایخ صد مرتبه نهاده اند از آن مرتبه هفدههم مرتبۀ کشف و کرامت است پس هر که درین خانه هفدهم خود را کشف نکرد ... بعد از آن سخن در عشق افتاد به زبان مبارک راند که دل عاشق آتش کده محبت باشد پس هر چه در او فرود آید آنرا بسوزد ناچیز گرداند زیرا که هیچ آتشی بالاتر از آتش محبت نیست بعد از ان فرمود وقتی خواجه بایزید بسطامی (قدس سره) در مقام قرب شد هاتف آواز داد که ای بایزید امروز خواست تو و بخشش ماست بخواه هر چه می طلبی تا مطلب ترا بدهم خواجه سر به سجده نهاد و گفت بنده را با خواست چه کار کرمی و بخششی از پادشاه شود بنده بدان  راضی است آواز بر آمد که ای بایزید بهشت و دوزخ و عرش و کرسی آنچه مملکت ماست به تو دادم  گفت خیر ندا بر آمد که بطلب مقصود تو چیست تا بتو بدهم گفت الهی تو میدانی که مقصود من چیست ؟ هاتف آواز داد که ای بایزید تو که ما را می طالبی اگر ما ترا بطلبیم تو چه کنی؟ همین که آواز برآمد خواجه سوگند خورد که به عز جلال تواگر مرا بطلبی فردا قیامت در میان حشر در آیم و پیش آتش دوزخ بایستم بیک آه تمام آتش دوزخ را فرو برم و آنرا ناچیز گردانم زیرا که پیش آتش محبت آتش دوزخ تابش ندارد چون بایزید این سوگند بر زبان راند هاتف آواز داد که ای بایزید یافتی آنچه مطلب داشتی ..».و همدرین موضع فرمود:« رابعه بصری (رح) شبی از شبهای آن شوق فریاد می کرد الحریق الحریق خلق بصره آن فریاد بشنیدند بیرون آمدند تا آتش را اطفا کنند واصلی در میان ایشان بود گفت در ایشان چه نادانی هست که آتش رابعه را اطفا کردن آمده اند او آتش محبت دارد و در سینۀ او عشق دوست مسکن گرفته است چون طاقت نمی آرد فریاد می کند که الحریق الحریق و این آتش عشق کشته نگردد مگر به وصال دوست ؛ آنگاه همدرین محل فرمود که منصور حلاج پرسیدند که کمالیت در عشق دوست چه چیز است ؟ فرمود که چون معشوق بساط  سیاست بگسترده باشد پس عاشق را بر سر سیاست بدارند او ذره از آن قاعده خود تجاوز نکند و در رضای معشوق کمر در میان بندد و به مشلاهدۀ او مستغرق چنان فرو شود که از بستن و کشتن ایشان خبر نباشد .» آنگاه خواجه معین الدین چشتی چشم ها پر آب کرد و این بیت به لفظ مبارک راند:

خـوبـرویـان چـو بــنـدۀ گیرنــــد           عـاشـقان پـیـش شان چنین میرند 

بعد از آن هم درین محل فرمود: « عاشقی را بالای قبۀ بغداد هزار تازیانه زدند او از دست نشد و از پای در نیامد واصلی بر سر او رسید پرسید چه حال هست؟ گفت معشوق من پیش نظر من بود به قوت مشاهدۀ او ذرۀ الم به من نرسید و خبر نبود . امام غزالی در جایی می گوید : که وقتی عیاری را بر سر بازار بغداد دست و پای بریدند او را در خنده یافتند شخصی بر سر او می گذشت او را در خنده دید پرسید که این چه طریق است؟ گفت محبوب من در نظر من بود بقوت مشاهدۀ او ازین درد خبر نداشتم چنان در مشاهدۀ او مستغرق بودم که خبر از قصاص ایشان نبود . آنگه خواجه  چشمان پر آب کرد و این بیت فرمود بر مناسب حال مشاهدۀ دوست:

                     او بر سر قتل و من بر او حیرانم          کان راندش تیغش چه نیکو می آید

بعد از آن صحبت در اهل سلوک و احوال عارفان آفتاده بر لفظ مبارک راند: « که وقتی خواجه بایزید بسطامی (قدس سره) در مناجات بود و این سخن از زبان بیرون آمد که "کیف سلوک الیک هذا" شنید که ای بایزید "طلق نفسک ثلثاً (ثم) قل هو الله "  یعنی اول خود را طلاق ده آنگاه حدیث ما گوی بعد خواجه فرمود اگر مردم در راه طریقت  اول دنیا را و آنچه در دنیاست بعد از آن خود را طلاق بگوید یعنی خط بیزاری ندهد او در داخل اهل سلوک در نیاید و از ایشان نباشد پس اگر او چنین نبود کذاب بود در میان اهل دعوی که در سلوک می کند ، بعد از آن فرمود که یکی از بزرگان طریقت که اهل عشق بودند که وقتی درمناجات گفت الهی اگر تو از من هفتاد سال حساب را خواهی من از تو هفتاد هزار سال بلی گفتن خواهم از آنکه امروز هفتاد هشتاد هزار سال الست بربکم گفته جمله را در شور آورده ای  از بلی گفتن و این جمله شور ها که اندر زمین و آسمان آمده است از شوق الست ست همین که آن بزرگ این سخن بگفت آواز بر آمد که جواب بشنوآرزوی شما را یعنی هفت امت را ذره ذره کنم و به هر ذره دیدار بنمایم گویم اینک حساب هفتاد هزار سال و باقی در کناره نهادیم ؛ آنگاه همدرین معنی سخن فرمود: عارفی بود هر روز این سخن بگفتی هر کسی به چیزی فرود آمد و ماییم که به چیزی فرود نمی آییم پس یکبار خود را فد ا نکردیم و از برای خود نخواهیم و هفت زمین برهم افگند آنگاه هم در غلبات شوق حکایت فرمود او خواست مرا بیند و ما نخواستیم که او را بینیم یعنی بنده را با خواست چه کار که وقتی بزرگی می فرمود که سهل روی از ایشان بگرداندیم و به حضرت رفتیم همه را در پیش از خود آنجا حاضر دیدیم آنچه خواستم خداوند تعالی پیک عنایت را پیش از من بخود رسانید ...و فرمود عارف چون کامل حاصل می شود و از صد هزار مقام بیرون می آید و انکار خود بیشتر می کند و اگر از این مقام بیرون نمی آید همدرین مقام حیرت از آنست یعنی هنوز در کرانه است پس راه نمی یابد که پیشتر شود ضایع می ماند اندرین محل فرمود که خواجه بایزید گفتی ره که سی سال است حق من بود اکنون من آینه خود دیدم یعنی آنچه من بودم نماند و شرک و جزء آن و ما و منی از میان بر خاست اما چون نمانده ام حق تعالی آیینۀ خویش است و اینکه می گویم آیینۀ خویشم یعنی حق بر زبان من می گوید و من در میان نه ؛ و بعد از آن نیز در همین محل فرمود: که خواجه بایزید گفت که سالها بدین درگاه مجاور بودم عاقبت جز همین خسرت نصیب نشده است و چون به درگاه شدم هیچ زحمتی نبود اهل دنیا مشغول بودند به دنیا و اهل آخرت مشغول بودند به آخرت و مدعی یان به دعوی و متقی یان به تقوی و قومی باکل و شرب و قومی به سماع و رقص و قومی که پیش پادشاه بودند در دربارعجزغرق شده بودند بعد از آن این حکایت فرمود مدتی بر آمد که گرد خانۀ کعبه طواف می کردم آنگاه همدرین محل فرمود :چون بحق رسیدم که از شبهای عاشقی یعنی بابزید صادق دل خود را می طلبد وقت سحر گاه آواز بر آمد که ای بایزید بجز ما چیز دیگری می طلبی؟ ترا  با دل چه کار ؛ وبعد همدرین محل فرمود: عارف آن کسی هست که در هر کجا باشد و هر چه خواهد پیش او آید [همان ، ص 50] با هرکه سخن گوید جواب از وی شنود اما در این راه او عارف نیست که بر پی چیزی برود و بعد ازآن فرمود که عارفان را مرتبه آنست که چون بدان مرتبه رسد  جمله گی عالم و انچه در عالم است میان دو انگشت خود بیند چنانکه خواجه بایزید (قدس سره) را پرسیدند که کار خود در طریقت تا کجا رساندی ؟ گفت تا اینجا رساندم آن زمان که در دو انگشت خود نظر می کنم جمله دنیا را و آنچه در دنیا است می بینم؛ آنگاه  همدرین محل در مورد حلاوت طاعت مرید بود فرمود که مریدان را در طاعت آنگاه حلاوت پیدا شود که او در طاعت خرم و شادان باشد  و آن شادی او را حجاب قرب گردد بعد از آن همدرین محل فرمود که کمترین درجه عارفان است که صفات حق در وی بود ؛ وانگاه فرمود که رابعه بصری (رح) در غلبات شوق بود گفت: الهی اگر بدل خلق مرا در آتش سوزند من صبر کنم از آنجا که دعوی محبت است هنوز هیچ نکرده باشم و اگر گناه من همه خلق را بیآمرزد از آنجا که عفت و رأفت  و رحمت اوست هنوز بس کاری نباشد ؛ و بعد از آن فرمود که  در مذهب اهل سلوک عجب آوردن  بریک یکی از گناهان است ؛ آنگاه فرمود که کمال درجۀ عارف در محبت حق آن است که اول بر خود نور دل نماید یعنی اگر کسی با وی به دعوی آید آن را به قوت کرامت ملزم کند ؛ و بعداً همدرین محل فرمود که وقتی برابر شیخ اوحد الدین و شیخ عثمان هارونی (رح) طرف مدینه مسافربودم در شهری رسیدم که آنرا دمشق گفتندی پیش مسجد دمشق دوازده هزار انبیاء را روضه است و حاجت ها را روا بر می آید زیارت انبیاء بکردیم و بزرگان آنجایی را دریافتیم چنانچه روزی در مسجد دمشق دعا گو وشیخ اوحد الدین کرمانی و شیخ عثمان هارونی و عزیزی بود او را محمد عارف گفتندی از حد مرد بزرگ بود و از حد واصل بود درویشی چند برابر وی نشسته بودند  حکایت در این بود هر که دعوی چیزی بکند تا آن را میان خلق اظهار نکند بدانند ؛ الغرض مردی با محمد عارف دربحث بود و محمد عارف می گفت :فردای قیامت درویشان را عذری خواهند خاست یعنی معذرت خواهد بود توانگران را حساب وعقاب آن مرد را دشوار نمود و گفت این سخن در کدام کتابست خواجه محمد عارف را از کتاب یاد نبود زمانی سر در مراقبه کرد در کشف محبت آن مرد گفت تا مرا ننمایی درست نبود سر بالا کرد هر چه بنده گان خدا را بنمایی آن صحیفه پیش ان مرد بدار تا ببینند بر فور فرشته گان را فرمان شد آن صحیفه را که در آن سخن بود آن مرد را نمودار کردند بر خاست اقرار کردند بر خاست اقرار کرد سر در قدم آورد گفت : اینک مردان خدای بعد از آن سخن در این کشید که هر که درین مجلس است چیزی کرامت بنماید بر فور خواجه عثمان هارونی (رح) دست در زیر مصلا کرد مشتی تنگه های زر بیرون آورد و درویشی حاضر بود او را داد که برد حلوا برای درویشان موجود کن همین که شیخ عثمان این کرامت نمود شیخ اوحد نزدیک  چوبی نشسته بود ند دست بر وی زدند بفرمان خدای چوب زر گشته بود بعد از آن دعا گوی بماند از سبب ادب پیر خود نتوانستم که چیزی اظهار کنم بر فور شیخ عثمان هارونی روی سوی من کرد و گفت شما سخن نگفتید درویشی بود که گرسنگی اثر کرد از شرم نمی گفت بر فور دعا گوی دست دراز کرد از زیر گلیم چهار قرص جوین بکشید و جانب آن درویش پرتاب کرد آن درویش و خواجه محمد عارف بر زبان مبارک راند که درویش را چندین قوت نباشد او را درویش نتوان گفت نتوان گفت آن گاه نتوان گفت آنگاه ...[همان ،ص52

 

 

++++++++++++

 

مجلس سومتا ششم

دلیل العارفین خواجه قطب الدین بختیار کاکی

ملفوظات شیخ محمد عثمان هارونی (قدس سره)

...در مجلس شیخ عثمان هارونی نور الله مرقده حاضر بودم از ایشان شنیده ام «به روایت ابو هریره (رض) که رسول الله (ص) فرمود هر که نماز دیگر تأخیر کند تا فرود شود آفتاب بدان وقت که متغیر گردد در روشنایی میرود بزه مند شود پس یاران روی به زمین آوردند و گفتند یا رسول الله(ص) وقت او تعین شود فرمود وقت او این است آنکه آفتاب رنگ خود نگردانیده باشد و روشن باشد به رنگ خود یعنی زرد نگشته باشد در تابستان و زمستان همین حکمت دارد بعد از آن فرمود در هدایۀ فقه این حدیث نبشته دیدم بخط شیخ الاسلام خواجه عثمان هارونی (رح) که رسول الله (ص) فرمودند "نماز بامداد روشنتر بگذارید تا ثواب بیشتر یابید " و در نماز پیشین سنت آنست تأخیر کنید تا هوا خنک شود آنگاه بگذارید چنانچه در حدیث آمده است از رسول الله (ص) "ابرد بالظهر فان الحرفیح جهنم " یعنی در تابستان نماز پیشین در خنک گاه بگذارید بعد از آن فرمود که وقتی خواجه بایزید بسطامی (قدس سره) نماز بامداد او قضا شد چندان بگریست و نوحه کرد و زاری کرد هاتف آواز داد که ای بایزید چندان گریه کردی که نماز بامداد فوت شد آن نماز هزار نماز در نامه اعمال تو نوشته شد » [همانجا، ص 15]

وفرمودند:« در تفسیر محبوب قریشی نوشته دیده ام که هر کی پنج نمازپیوسته بگذارد تا فردای قیامت پیش او شده آن نماز می رود»   وبعد از آن در لفظ مبارک راند و این خبر فرمود:« که رسول الله (ص) فرمود"هر کی را نماز نیست او را ایمان نیست" آنگاه فرمود :«ا سَهْمَ فِي الْإسْلَامِ لِمَنْ لَا صَلَاةَ لَهُ. آنڪسی ڪه نماز نمی خواند سهمی در اسلام ندارد  » و حکایتی از شیخ الاسلام عثمان هارونی را در تفسیر امام زاهد آمده است:« فَوَيْلٌ لِّلْمُصَلِّينَ الَّذِينَ هُمْ عَن صَلَاتِهِمْ سَاهُونَ.یعنی چنان باشد که ذیل چاهی است اندر دوزخ و گروهی گویند که وادی است اندر دوزخ در آن وادی عذاب سخت و آن عذاب نباشد مگر کسانی را نماز را از وقت تأخیر کنند و در وقت نگذارند بعد از آن ویل را تفسیر فرمود که ویل هفتاد هزار بار به خدای عزو جل بنالد از درد و عذاب آن که یارب این عذاب چنین سخت برای کدام طایفه خواهد بود فرمان آید برای آنان که نماز در وقت نگذارند و قضا کنند» انگاه فرمود که امیر المومنین عمر (رض) نماز شام بگذارد و در آسمان  نگه کرد ستاره ها پیدا شده اندر خانه رفت کفارت آن برده را آزاد کرد و این به سبب آن بود که چون آفتاب فرو شود تأخیر نکند در حال نماز مغرب بگذارد» [همانجا ،ص 15-16]

بعد سخن در صدقه فرمودند:

بر لفظ مبارک راند:«هر که گرسنۀ را سیر گرداند حق سبحان الله و تعالی میان او و میان دوزخ هفت حجاب پیدا آرد که بزرگی هر حجاب پانصد ساله راه باشد و بعداً لختی سخن به دروغ گفتن آفتاده بود و فرمود:«هر کو سخن دروغ خورند گویی خان و مان خود را ویران کرده باشد و ذخیره و برکت از آن خانه بر گیرد و...» [همانجاه ، ص 16]

مجلس چهارم:

آن روز شیخ شهاب الدین سهروردی و خواجه اجل شیرازی و شیخ سیف الدین  باخرزی از برای دیدن آمده بودند سخن در آن افتاد که "صادق درمحبت کیست؟" بر لفظ مبارک راند که :«صادق در محبت کسی بود که چون بلای دوست باز گردد او به طوع رغبت آن بلا قبول کند بعد از آن شیخ شهاب الدین (قدس سره) فرمود که صادق در محبت کسی بود که در عالم شوق و اشتیاق غالب باشد که هزار تیغ بر سر او زنند او را هیچ خبرنباشد بعد از ان خواجه شیخ اجل شیرازی (رح) فرمود که صادق در دوستی مولا کسی باشد که اگر او را ذره ذره کنند و بر سر اتش سوزند و خاکستر کند و او در آن دم نزند و صادق باشد بعد از آن شیخ سیف الدین با خرزی فرمود که صادق در دوستی مولی کسی بود که او را همیشه ضربی برسد و در مشاهده دوست را فراموش نکند و هیچ اثری آن پیدا نشود  انگاه شیخ الاسلام خواجه معین الدین چشتی دوام الله تقوی فرمود این سخن به شیخ شهاب الدین سهروردی نزدیک تر است و سابق است زیرا که در آثار الاولیا نبشته دیدم که وقتی رابعه بصری و خواجه حسن بصری و مالک دینار و خواجه شقیق بلخی رحمته علیهم هر همه در بصره یکجای نشسته بودند، سخن در صدق محبت می رفت هر کسی سخن در دوستی می گفت همچنان شیخ حسن بصری فرمود : که صادق در دوستی سؤال کسی بود که چون او را دردی و محنتی رسد او در کنار آن صبر کند ؛ رابعه گفت ای خواجه ازین بوی منی می آید ؛ آنگاه مالک دینار گفت: در دوستی موالی کسی صادق هست که هر بلای و جفای از دوست بدین کس رسد او در آن رضا طلبی کند و بدان راضی باشد؛ رابعه فرمود به ازین بایستی ؛ بعد از آن خواجه شقیق بلخی (رح) فرمود: که در دوستی مولی صادق باشد که اگر او را ذرّه ذرّه   گردانند دم نزنند و رابعه گفت چون او را المی و حزنی برسد او در آن مشاهده دوست فراموش نکند آنگاه خواجه فرمود که ما را نیز قرار است شیخ صدرالدین باخرزی فرمود که سخن در صدق محبت همین است ...

مجلس پنجم:

روز دو شنبه دولت دیدار از اثر وجود شیخ و تنی چند از بزرگان از قبیل شیخ  علی سنجری و شیخ محمد اوحد چشتی وبزرگان دیگر ، شیخ فرمود نگریستن در پنج چیز یکی از عبادات است در مذهب اهل سلوک و بعد از آن  فرمودند از آن پنج چیز اول آنست که نگریستن بر روی پدر و مادر فرزند را آن یکی از عبادت است زیرا که در خبر هست از رسول الله (ص) هر فرزندی در روی مادر و پدربه دوستی خدای تعالی ؛ عزّ و جلّ بنگرد و حجی پذیرفته در نامۀ اعمال اوبنویسند و هر زمانی که فرزندی بر پای مادر و پدر بوسه زند حق تعالی ثواب عبادت هزار سال در نامۀ اعمال او بنویسد و او را بیامرزد .همدرین محل بر لفظ مبارک راند وقتی جوانی گناهکاری و فساد کاری از جهان رفت او را در خواب دیدند که میان حاجیان می خرامد خلق را تعجب پیدا شد پرسیدند که این دولت از کجا یافتی؟ که هیچ عمل نیکو نکردی گفت آری همچنان است و گفت مادر  زال داشتم آنزمان که از خانه بیرون آمدمی سر در پای مادر می آوردم ، مادر دعا کردی خدای تعالی ترا بِیامرزد و ثواب حج روزی ات کند حق تعالی دعای مادر مستجاب کرد و مرا بیآمرزید و میان حاجیان در بهشت بخرامیدم؛  بعد از آن ملایم این معنی حکایت کرد که وقتی خواجه بایزید را پرسیدند که این دولت از کجا یافتی ؟ فرمود وقتی کودک هفت ساله بودم به مسجد می رفتم پیش اوستاد قرآن میخواندم در این آیه که فرمان می شود «بالوالدین احسانا» [1]  از اوستاد معنی این آیه پرسیدم :گفت در این آیه فرمان می شود خدمت پدر و مادر به واجبی کنید چنانکه خدمت من که پروردگار شما ام . همین که از اوستاد این بشنودم تاخته بستدم پیش مادر آمدم سر روی پای مادر آوردم که ای مادر من امروز همچنین شنیدم که خدای تعالی  چنین فرماید از خدای تعالی بخواه تا چنانچه حق تُست ترا خدمت کنم  چون این عرضداشت پیش مادر و پدر کردم دلش بر من مسکین بسوخت  دوگانۀ نماز بگذارد و دست من بگرفت و روی سوی قبله کرد مرا به خدای سپرد. این دولت از ان یافتم که دعای مادر بود ؛ دویم آنکه وقتی یکی از شبهای زمستان مادر من نیم شب آب طلبید ، کوزه پر آب کردم بر کف دست نهادم مادرم در خواب برفت من بیدار نکردم چنانچه آخر شب بیدار گشت مرا با کوزه استاده دید آن زمان که کوزه آب از من بستد از غایت سرما پوست کف دست من با کوزه بر آمد سرد شده بود شفقتی که در مادر است سرم را در کنار گرفت و بوسه داد وگفت ای جان مادر رنج بردی و مرا دعا کرد که خدای تعالی ترا بیآمرزد حق تعالی دعای مادر مستجاب کرد این همه دولت از دعای مادر یافتم. (این معنی را زنده یاد استاد خلیل الله خلیلی در نظم آورده است.)[2]…

مجلس ششم

در این مجلس سخن در قدرت خدای تعالی افتاده بود شیخ برهان الدین چشتی و شیخ محمد صفاهانی و درویشان دیگر در مسجد جامع بغداد در خدمت خواجه حاضر بودند بر لفظ مبارک راند:«چیز هاست که خداوند متعال به علم و قدرت خود در عالم آفریده است اگر مردم در آن فرود شود در ساعت از دست برود و دیوانه گردد، بعد از آن فرمود که حضرت رسالت پناه (ص) آرزوی  دیدن اصحاب کهف کرد، فرمان آمد که ما حکم کردیم که تو در دنیا ایشان را نبینی مگر در اخرت . اما اگر خواهی که ایشان را در دین تو در آورم بعد از آن فرمود که این کلیم را به آن جهان ببرد و در غار اصحاب کهف فرود آورد یاران بر اصحاب کهف سلام کردند حق تعالی ایشان را زنده گردانید جواب سلام باز دادند بعد از آن یاران دین رسول الله (ص) را بر ایشان عرضه کردند و ایشان قبول کردند ؛ و انگاه خواجه این حکایت فرمود :که چه چیز است که در قدرت خدای تعالی نیست اما مرد باید که در فرمانهای او تقصیر نکند تا هر چه خواهد آن شود و انگاه خواجه چشمان پر آب کرد و فرمود وقتی که به خدمت خواجۀ خود شیخ عثمان هارونی (قدس سره) حاضر بودم و درویشان نشسته بودند حکایت از مجاهدۀ متقدمان وفواید ایشان می گفتند درین میان پیر ضعیف و منحنی و سخیف عصا بر دست گرفته بیآمد و سلام کرد و جواب سلام گفت. شیخ عثمان هارونی برخاست با بشاشت تمام (او) را در پهلوی خود جا داد و آن پیر آغاز کرد امروز سی سال است پسری از من جدا مانده است از درد فراق او حالم بدین جای رسیده است و از حال حیات و ممات او خبر ندارم بخدمت خواجه آمده ام فاتحه واخلاص در خواست دارم برای آمدن پسرو سلامتی او همین که شیخ عثمان هارونی این خبر بشنید سر در مراقبه کرد دیری بود چون سر بر آورد روی به سوی حاضران کرد که فاتحه واخلاص بخوانیم برای آمدن پسر این پیر جدا مانده را  همین که خود و درویشان فاتحه تمام کردند فرمود که ای پیر برو بعد یک لحظه پسر خود بر ما بیاوری چون پیر از زبان مبارک این سخن شنید روی بر زمین آورد و باز گشت هنوز در میان راه بود که آینده بیامد و دست پیر بگرفت و گفت مبارک باد که پسر تو آمد پیر را خاطر خوش آمد و در خانه پدر و پسر یکجا شدند و ملاقات کردند و پیر را چشم ضعیف شده بود و روشن گشت. پیر پسر را به خدمت خواجه آورد و پایبوس کنانید . خواجه آن پسر را پیش خود طلبید پرسید کجا بودی؟ گفت بر نیمۀ دریا بودم دیوان زنجیر بند کرده بودند امروز همدر آن مقام نشسته بودم  درویشی هم بر مشابهت مخدوم گویا که آن درویش در خدمت مخدوم است در آمده در زنجیر دست دراز کرد گردن من بزور بگرفت و مرا نزد یک خود باستانید فرمود پای خود بر پای من نه من بر حکم اشارۀ آن درویش هم چنان کردم فرمود چشم پیش کن چون چشم پیش کردم خود را به در خود استاده دیدم همین که این سخن بگفت و خواست سخن دیگر بگوید شیخ الاسلام انگشت مبارک خود به دندان بگرفت که مگوی آن پیر بدوید و سر در قدم خواجه آورد که اینک مردان خدای با این قدرت خود را پوشیده دارند انگاه فرمود که این همه قدرت خدای عزّ و جلّ است ؛ و بعد فرمود در روایت کعب الاخبار(رض) آمده است در آفرینش قدرت خدای عزّ و جلّ فرشته آمده است بدان هیبت و بزرگی که خدای داند پس نام آن فرشته هابیل است الغرض آن فرشته دو دست دراز کرده است یکی سوی مغرب و دومی سوی مشرق و تسبیح می گوید لا اله الالله محمد رسول الله و ان فرشته مؤکلّ است بر روشنایی روز بدان دست نگاه میدارد و دست دیگر که بسوی مغرب است شب و تاریکی شب را نگه میدارد وبه امر خدای عزّ و جلّ او موکل  ثبات و نگهدارنده روز و شب است ... همچنین فرمود که فرشتۀ هست بدان هیبت و بزرگی که باد ها را  هدایت می کند این فرشته هم با دستانش که یکی آبها را در تعادل نگاه میدارد و دست دوم باد ها را اگر یک کمی از وطیفه غفلت کنند همه جهان را از باران آب خواهد گرفت و اگر دست دیگرش باد را در تعادل نگه ندارد همه جهان با باد زیر و زبر خواهد شد و هم فرشتۀ دیگر را مأمور فرموده که نام آن قرقائیل است و بالای کوهی (ق) او را موکل گردانیده است او گاهی دست می کشاید و گاهی می بندد رگه های زمین بر دست اوست . هرگاه که خدای تعای خواهد در زمین تنگی پیدا گردد آن فرشته را فرمان می رسد تا رگ های زمین در کشد چون رگهای زمین در هم کشیده شد آبها از چشمه ساران و دریا ها خشک گردد و از زمین نبات بر نیاید و خواهد که چون فراخی در زمین فرستد آن فرشته را فرمان می شود تا رگهای زمین بکشاید و چون خواهد که خلق را بترساند و قدرت خود بنمایاند آن فرشته را فرمان دهد تا رگ زمین بجنباند و آن را زلزله گویند پس زمین بجنبد تا آن زمان که فرمان شود ...[همانجا، ص 36]

 

 

+++++++++++++++++++++++++++

مجلس دوم:

... سخن در جنابت افتاده بود مولانا بهاؤالدین بخاری و مولانا شهاب الدین محمد بغدادی به خدمت حاضر بودند بر لفظ مبارک راند:«که جنابت زیر هر تار موی است بر تن آدم ، پس مرد را باید که زیر هر موی که جنابت است آب برساند و تر کند موی های خویش را که اگر مویی خشک بماند آب نرسد روز قیامت تن با او خصمی کند و آنگاه فرمود که در فتاوی ظهریه نبشته دیده ام "دهان مردم پاک است و انکه جنوب شود در هر چی آب بخورد پلید نگردد و اگر او بی طهارت یا جنوب بود و یا حایض بود یا مؤمن بود و یا کافر بود دهان پاک است" بعد از آن هم درین فرمود که وقتی رسول الله صلی الله علیه وسلّم نشسته بودند، اصحابی به پای خاست سؤال کرد یا رسول الله(ص) اگر کسی جنوب بود و هوای تابستان باشد و او عرق کند و جامه در (عرق) آلوده شود جامه پلید گردد یا نه؟ رسول الله (ص) فرمودند :" که آب نشود و آب دهن مردم پاک است اگر به جامه رسد پلید نگردد " [همانجا]

وبعد از آن هم درین محل فرمودند:« که شنیده ام از زبان مولانا خواجه محمد عثمان هارونی (قدس سره) که چون آدم (ع) سلام از بهشت به دنیا آمد او را با حوا صحبت افتاد و مهتر جبرئیل (ع) بِیامد و گفت: یا آدم برخیز و خویشتن را بشوی یعنی غسل کن ! چون مهتر آدم غسل کرد خوشی و فرحتی حاصل شد گفت: یا اخی جبرئیل (ع) این را مزدی و مکافاتی هست ؟ گفت : ای آدم (ع) به عدد هر موی که در اندام تُست ثواب یکساله عبادت مر ترا حاصل آید و به عدد هر قطره آبی  که در اندام تو رسیده است از هر قطره خدای تعالی فرشته بیآفریند تا روز قیامت عبادت می کنند و ثواب آن مر ترا باشد، بعد از آن مهتر آدم (ع) گفت یا اخی جبرئیل (ع) این ثواب مراست و فرزندان مرا ؟ مهتر جبرئیل گفت : هر که از فرزندان تو که مؤمن است چون او غسل از حلال کند بعد هر موی که در بدن او بود یکسال عبادت در دیوان او بنویسند و هر قطره آب که از اندام او بر زمین افتد حق تعالی فرشته بیآفریند تا روز قیامت تصبیح و تهلیل می کند و ثواب آن مرد مؤمن را باشد. چون خواجه این تمام کرد بگریست و فرمود که این فواید در باب کسانی است که از حلال غسل کنند ، اما طایفۀ که از حرام غسل کنند هر موی که بر اندام باشد عزت، یکساله گناه در نامۀ اعمال او ثبت کند و هر قطره آبی که از آن در زمین افتد یک دیو آفریده شود تا روز قیامت هر بدی که در وجود آن دیو آید بزه مر آن کس را باشد که او از زنا غسل کند . انگاه فرمود اول رونده گان راه شریعت اینست که چون مردم در طبیعت ثابت آمد و هر چه فرمان شریعت است بجای آرد از آن فرمان ذره تجاوز و تفاوت نکند بیشتر شود و به پایۀ دوم رسد که آنرا طریقت خوانند بعد از آن چون در این مرتبت ثابت شد چنانکه شرایط طریقت است و آنچه در او فرمان است بر سنت رونده گان راه سلوک که وقتی از آن تجاوز نکند پیشتر در مرتبۀ معرفت رسد چون در مرتبۀ معرفت رسید آنجا را هم شناخت و جائیکه آشنایی آمد بدان که روشنایی پیدا شد چون در این مرتبه ثابت شد در مرتبۀ چهارم رسید که حقیقت است بعد از آن چون مردم به این مرتبه رسد هر چه می طلبد می یابد. و آنگاه فرمود: که وقتی بزرگی بود از وی شنیدم که او فرمود عارف کسی است که از هر دو کون ببّرد فرو گردد پس مقام فردانیت تواند که برسد زیرا در این راه کسی بیشتر گیرد که از همه بیگانه گشت .[همانجا، ص9-10]

(هم دراین مجلس در مورد نماز فرمودند):

«نماز امانتی است از پروردگار عالم بر بنده گان پس بنده گان را واجب است که آن امانت را چنان نگاه دارند و حق (آن) چنان بجا آرند که هیچ خیانتی در وی ظاهر نگردد.» و بعد از آن فرمود:«چون این کس در نماز می شود باید که رکوع و سجود تمام بجا آرد چنانکه شرط است و ارکان نماز نیکو نگهدارد» ، آنگاه فرمود که در صلاة مسعودی نبشته دیده ام :«چون(که) مردکم نماز نیکوتر بگذارد حق آن تمامی بجا آرد و رکوع و سجود و قراة و تسبیح او نگهدارد فرشته گان آن نماز او را بر آسمان برند نوری از آن نماز شایع شود پس در های اسمان بکشایند و آن نماز در زیر عرش برند فرمان آید که سجده کن و آمرزش خواه مر آن نماز کننده را که حق تو نیکو نگاه داشته است» و انگاه خواجه چشم پر آب کرد و فرمود: « که در حق نماز گذارنده گان است   و آنکه حق بجا نیارد و ارکان نماز نگاه ندارد و چون فرشته گان خواهند که آن نماز بالا ببرند در های آسمان کشاده نگردند فرماید این نماز را ببرید بر روی آن نماز کننده باز زنید پس نماز به زبان حال بگوید که ضایع کردی »

همدرین مجلس باز فرماید :«وقتی در بخارا بودم میان دستار بندان این حکایت از ایشان شنیده ام که وقتی حضرت رسالت صلی الله علیه وسلم مردی را دید که نماز می گذارد و رکوع و سجود و حق نماز بجای نمی آورد باستاد و چون او از نماز فارغ شد پرسید که امروز چند سال است که به دین طریق نماز می گذاری ؟ گفت یا رسول الله (ص) امروز قریب چهل سال است (یعنی از زمان بحثت آن حضرت او نماز بدین شیوه گذارده بوده است) رسوالله را چشنان پر آب کرد و فرمود که هیچ نماز نکرده ای و در این مدت اگر بمردی بر سنت من نمرده باشی انگاه فرمود از زبان خواجه عثمان هارونی (قدس سره) که فردای قیامت از انبیاء واولیاء تا آنجا که مسلمان اند هر که از عهدۀ نماز بیرون آمد  او برست و هر که از جواب نماز بیرون نیاید بردست زبانۀ دوزخ گرفتار گشت »

همدرین محفل نقل فرمودند:« وقتی در شهری بودم نام آن شهر یاد نمانده است اما نزدیک شام هست بیرون آن شهر غاری بود و بزرگی در آن غار مسکن داشت شیخ اوحد محمد الواحد عزیزی گفتندی استخوانی در وجود مبارک ماند بر سجاده نشسته بود و دو شیر پیش در او ایستاده دعا گوی از ترس شیران نتوانست که نزدیک رود نظر آن بزرگوار بر من افتاد آواز داد که بیا و مترس چون نزدیک شدم روی بر زمین آوردم بنشستم اول سخن که آن بزرگ بر من گفت این بود که اگر تو قصد یکی نکنی او نیز قصد تو نکند یعنی چنین کس است که از وی می ترسی بعد از آن فرمود که چون خوف حق در دل یکی باشد هر که بود از وی در خوف بود شیر خود کدام کس است که از مردم در خوف نبود بعد از آن فرمود که ای درویش از کجا می رسی ؟ گفتم از بغداد فرمود نیکو آمدی اما باید که درویشان را خدمت کنی تا مرد بزرگ گردی اما بشنو امروز درین غار چندسال است که سکونت کرده ام از ترس یک چیز که سی سال هست که از گریه نیاسوده ام ازین ترس شب و روز می گریم گفتم آن چیز کدام است فرمود نماز است آن زمان که نماز می گذارم در خود می نگرم و می گویم اگر ذرۀ آنچه شرط نماز است فوت شود ازین جمله آنچه کرده ام ضایع گردد و بیک زمانی آن طاعت من بر روی من باز زنند پس ای درویش اگر خود را از حق نماز بیرون بتوانی آورد کاری کرده باشی و گرنه عمریست از ما به غفلت می رود و همه کار ضایع کرده باشی انگاه این حدیث فرمود که رسول الله (ص) می فرماید  هیچ گناهی نیست بزرگتر نزدیک خدای تعالی در دنیا و دشمن تر به قیامت بعد از آن سخن در دوزخ افتاده از کسی که او نماز چنانچه شرط است نگذارد . بعد از آن، آن بزرگوار فرمود مرا که استخوانی و پوستی مانده می بینی هم ازین سبب نمیدانم حق نماز بجا می آورم یانه چون حکایت بگفت سیبی پیش داشت بر گرفت مرا داد این سخن همه بگفت که عهدۀ نماز بزرگ عهدۀ ایست اگر سلامت ازین عهده بیرون آمدی برستی و گرنه مانی که فردا این روی به کسی نتوانی نمود بعد از آن خواجه چشم پر آب کرد بر لفظ مبارک راند :«که ای درویش نماز ستون دین است و رکن ستون است پس ستون بر پا باشد خانه سلامت بماند و آنگاه که ستون از خانه برفت خانه فی الحال بیرون شود و چون اسلام و دین در نمازستون است هر که خلل اندر نماز ها و فریضه و سنت و رکوع و سجود  اندر آمد پس حقیقت اسلام و دین و جز آن خراب شد»

وفرمود: «درشرح صلوة مسعودی امام زاهر (رح) در واسقه  بنوشته خدای عزّ و جلّ در هیچ عبادتی چندان تفلیظ و تشدید نکرد چنان که در نماز آنگاه هم در این محل حکایت فرمود که امام جعفر (رض) روایت کرد خدای تعالی نصیحتی جا بجا در قرآن یاد کرده که بعضی از آن خطاب است به مدح و بعضی بر سبیل ترغیب و بعضی به وجه ترهیب مر بنده گان را و این را هفتصد جای وصیت کرد که نماز را بر پای دارید که ستون دین نماز است آنگاه در تفسیر معروف است که به روز قیامت پنجاه موقف باستانند  و از پنجاه چیز از ایشان را سؤال کنند  اما اگر بنده از سر مویی از شرایط موی از هر موی از هر هوی ایمان و صفت های او شناخت باری تعالی بیرون آید نیکوو اگر عهدۀ آن بیرون نیاید همه آنجا به دوزخ فرستند و بعد از آن به موقف دوم باستانند از نماز وفریضه سؤال کنند اگر از عهده آن بیرون آید نیکو وگر نه همه آنجا به موکلان دوزخ فرستند. بعد از آن در موقف سوم بایستانند از سنت های رسول صلی الله علیه و سلم پرسند اگر از عهدۀ سنتها بیرون آید برهد و گرنه با موکلان پیش حضرت رسالت پناه (ص) فرستد که این کس از امت تُست که در سنتها تقصیر کرده است . چون این فواید تمام کرد های های بگریست و این لفظ مبارک راند وای از آن کس که در فردای قیامت از رسول الله (ص) شرمنده ماند ، پس او را جا کجا باشد چون از وی شرمنده باشد  پیش کی رود و بعد از آن چون خواجه  این فواید تمام کرد هر کسی باز گشت الحمد لله غلی ذالک» [همانجا،13-14]

 

 

 

+++++++++++++++++++++++++++

 

خواجه قطب الدین بختیار کاکی اوشی

بختیار کاکی ، خواجه قطب الدین ، از عارفان شبه قاره در قرن ششم وهفتم میباشد که در اوش به دنیا آمد. از پنج سالگی به تحصیل پرداخت و پس از حفظ قرآن مجید، علوم متداول عصرخود را فراگرفت . درجوانی به طریقت چشتیّه  پیوست و از خواجه معین الدین سگزی چشتی دستوریافت تابرای ترویج تعالیم اسلامی به دهلی که درسال 602ـ603 به تصرف مسلمانان درآمده بود، برود. بختیارکاکی نخست به مُلتان رفت و با بهاءالدین زکریای مُلتانی  ، و بابافریدالدین گنج شکر  ملاقات کرد. باآنکه در دهلی شمس الدین التتمش (حک : 607ـ633) وی را بسیار حرمت نهاد، ولی او نزدیکی به دربار را روا ندانست .

در تبلیغ اسلام و ارشاد و هدایت مردم بسیار موفق بود. عبدالحق دهلوی در اخبارالاخیار این کرامت را به او نسبت می دهد که از زیر سجاده اش کاک (نان روغنی ) بیرون می آورد و برای همة حضار کفایت می کرد (ص 24ـ25)، و ازینرو به کاکی معروف شد.
عارفان بزرگی چون قاضی حمیدالدین ناگوری ، مولانا شمس الدین ترک ، خواجه محمود، علاءالدین کرمانی ، سیدنورالدین غزنوی ، نظام الدین ابوالمؤید، خواجه فریدالدین گنج شکر، سیدشرف الدین ، خواجه حمیدالدین بهلوانی ، شیخ بدرالدین غزنوی * و شیخ برهان الدین بلخی همواره در خدمت کاکی بودند و از میان آنان بابا فریدالدین گنج شکر را خلیفه و جانشین خود کرد. وی سرانجام در 14 ربیع الاول 633 هق/اول میزان 614/23سپتمبر1235در دهلی درگذشت ؛ و خلفای او سلسلة چشتیه را درهند گسترش دادند.
بختیار کاکی مجموعة سخنان خواجه معین چشتی * را درکتابی به نام دلیل العارفین گرد آورده که در 1306 در چاپخانه نولکشورلکنهو چاپ شده است . این اثر مشتمل بر دوازده مجلس است . مجموعة سخنان بختیار را نیز، خلیفه اش فریدالدین گنج شکر، در کتاب فوایدالسالکین ، گردآورده است .[1]

 

سخنان خواجه معین الدین چشتی در کتاب دلیل العارفین تالیف قطب الدین بختیار کاکی اوشی:

شیخ قطب الدین بختیار کاکی ملفوظات حضرت شیخ معین الدین چشتی را به دوازده مجلس که هر کدام دارای محتوای موضوعی خاص میباشد در کتاب دلیل السالکین جمع کرده است که در زیل بعضی آن را می آوریم:

در مسجد ابولیث سمرقندی بحضور ملک المشایخ سلطان المساکین را (معین الدین چشتی) اینجانب قطبالدین بختاردر حالی مشرف گردیدم که کلاه چهار ترکی بمن هدیده فرمودند. آن روز شیخ شهاب الدین سهروردی ، شیخ داوود کرمانی، ، شیخ برهان الدین محمد چشتی و  شیخ تاج الدین محمد صفاهانی نیز در این محضر حاضر بودند. سخن در نماز افتاده بود که شیخ (معین الدین) بر لفظ مبارکش سخن از نماز افتاده بود که فرمود:« مردم در منزلگاه عزت نزدیک نشود مگر در نماز ، زیرا که معراج مؤمن همین نماز است، چنانچه در حدیث مسطور است"الصلوة معراج مؤمن" ...آنگاه فرمودند: نماز رازی است که بنده با پروردگار خود می گوید و در راز گفتن کسی قرب یابد که لایق آن راز است و راز گفتن نشود مگر به نماز وراز  گفته نشود الی به نماز؛ بعداً روی سوی دعا گوی کرد فرمود: آنچه من به خدمت شیخ الاسلام سلطان المشایخ خواجه محمد عثمان هارونی نور الله مرقده پیوستم وبا ارادت بیعت قبول افتادم مدت هشت سال در خدمت کردن ایشان یک زمانی هم نفس را آسوده گی ندادم چنانچه نه روز دانستم نه شب هر جا که خدمت خواجه مسافر می شدند دعا گوی باوی بودی به منظور خدمت . چون پیرخدمت این درویش بدید نعمتی بمن روان کرد که آن نعمت را حدی و نهایتی نبود آنگاه فرمود هر کی یافت بخدمت یافت. پس مرید را باید که ذرۀ از فرمان پیر تجاوز نکند و هر چه او را از نماز و تسبیح و اوراد و جزء آن ترغیب کند هوش و گوش او با ان متعلق باشد و ان فرمان را انجام رساند تا بمقامی برسد که پیر مشاطۀ مرید است زیرا چه (که) هر چه پیر مرید را خواهد کرد از برای کمالیت حال مرید را بعد از آن فرمود که برادرم شیخ شهاب الدین سهروردی را نیز معامله بود تا ده سال برابر پیر خود توشه بر سر کرده در حج برفتی و باز آمدی انگاه نعمت یافت که آنرا حد و غایت نبود که در فهم دیگران نگنجد از نعمت که در شیخ شهاب الدین بود. بعد از آن فرمود که در تنبیه امام خواجه  ابوالیث سمرقندی که در فقه امام مان است می نویسد در آن که هر روز از آسمان دو  فرشته فرود می آیند یکی بر بام گفته باشد و به آواز بلند ندا کند که آدمیان و پریان بشنوید و بدانید که هر که فریضۀ خدای عزۀ و جلّ نگذارد و از زنهار خدای عزو جل بیرون آید؛ فرشتۀ دویم بر بام حظیرۀ رسول الله صلی الله علیه و سلم باستد و ندا کند ای آدمیان بدانید و بشنوید هر که سنت های رسول االله (ص) نگذارد و تجاوز کند از شفاعت بی بهره ماند. آنگاه فرمود که در مسجد ککری برابر اولیای بغداد حاضر بودم حکایت در خلال انگشتان می رفت بوقت وضو کردن فرمود که یکی از سنت است  زیرا چه (که) در حدیث آمده است از رسول الله (ص) که ترغیب کردم صحابه را (رض) در خلال کردن انگشتان زیرا هرکه انگشتان را در وقت آب دست خلال کند حق تعالی انگشتان او را از شفاعت محروم نکند...و فرمود طایفۀ عارفان اهل فضل اند و ایشان مستغرق صحبت دوست اند و در شرح خویش از ایشان می نویسند: چون بنده در شب با طهارت بخسپد فرمان شود هر فرشته را که برا بر او باشند تا انگاه که بیدار شود فرشته گوید الهی این بنده را بیامرز که با طهارت نیک خفته است آنگاه همدرین محل فرمود که در شرح عارفان آمده است که چون مردم با طهارت بخسپند جان او را بالابرند زیر عرش فرمان شود که خلعت نو به بر او کنند چون او سجده کند فرمان شود باز گردانید که بنده نیک است که با طهارت خفته بود. و فقیه می نویسد: که از رسول الله (ص) آمده است که "الیمین للوجه والیسار للمقعد" یعنی دست راست مردم از برای خوردن طعام و شستن روی است و دست چپ برای استنجا کردن است. انگاه سخن در آن افتاده بود که چون در مسجد در آیند سنت این است که پای راست درون مسجد نهند که یکی از سنت رسول الله (ص) است و چون بیرون رود پای چپ نهند آنگاه فرمود: وقتی خواجه سفیان ثوری [2] رح در مسجد در آمد پای چپ به سهو درون مسجد نهاد، آواز بر آمد که ثور (گاو) در خانۀ خدا چنین بی ادب وارکی در آیند که در می آیی ، پس از آن روز باز خواجه را صفیان ثوری گویند؛

آنگاه سخن شان در عارفان افتاد و احوال ایشان بر لفظ مبارک راند که «عارف کسی را گویند که از همه عالم غیب هر روز صد هزار تجلّی  بر وی نازل گردد و در یک زمان چند هزار تجلّی و حال دم بدم پیدا میشود آنگاه فرمود که عارف کسی را گویند که جمله گی عالم بداند و از عقل صد هزار در معنی بیرون دهد و بیان کند و جمله دقایق محبت را جواب گوید و همه وقت در بحر معنی شنا کند تا دُّری  که در اسرار انوار الهی بود آن را بیرون آرد و پیش جوهریان بصیر عرضه کنند چون ایشان آنرا بینند به پسندند و به تحقیق بدانند که او عارف است؛« بعد از آن اندراین محل فرمود که:«عارف همه وقت در ولولۀ عشق است و متحیر در آفرینش قدرت خدای باشد اگر استاده است در وهم دوست هست و اگر نشسته است در ذکر دوست است و اگر خفته است در خیال دوست متحّیر است و اگر بیدار است در گرو حجاب عظمت دوست  است طواف می کند .» و بعد از آن فرمود:« که اهل عشق بامداد بگذارند و بر جای نماز قرار گیرد و فرشته را فرمان شود بیاید و برابر او باستید و تا آن زمان اورا آمرزش خواهند که او از انجا بر خیزد»؛  فرمود که :«خواجه جنید بغدادی (قدس سره) در عمدۀ خود می نویسد و آن اشارت است از اسرار الهی که روزی رسول الله (ص) ابلیس را غمگینم دریافت پرسید غم واندوه ترا سبب چیست که چنین بر خوف بگداخته ای؟ جواب داد که از کِرده چهار چیز از امت تو است یکی این است که مؤذنان که ایشان بانگ نماز می گویند زیرا چه آنزمان که ایشان بانگ نکماز می گویند هر که می شنود به جواب مؤذن مشغول می شود و گوینده وشنونده آمرزیده می گردند دویم سبب انکه اسبان غازیان چون ایشان تکبیر می گویند و برای خدا در جنگ می درآیند فرمان می شود که ایشان را با اهل ایشان بیآمرزیدم – سوم کسب حلال درویشان پس چون ایشان از آن کسب حلال خود هر کسی را نصیب کنند خدایتعالی به برکت آن کسب حلال ایشان آن کسان را بیآمرزد.- چهارم آن کسی که نماز بامدا بگذارد و بر جای نماز بنشیند تا آفتاب بر آید –پس نماز اشراق بگذارد و گفت یا رسول الله ! آنروز که من در بین ملک بودم در صحف نزدیک نوشته دیدم  هر که نماز بامداد بگذارد و بر جای نماز قرار گیرد و به ذکر مولا مشغول شود تا افتاب بر آید و اشراق بگذارد و گفت یا رسول الله (ص) خداوند او را با اورا با هفتاد هزار از کسان اوباشد با او بیآمرزد و از اتش دوزخ خلاص دهد.»[قطب الدین بختار کاکی. دلیل العارفین ، چاپ مطبعه لکنهو-هندوستان «ملفوظات خواجه معین الدین سنجری چشتی،ص 1-7)

و فرمود که در «فقه اکبر نبشته دیده ام به روایت امام المتقی ابو حنیفۀ کوفی (رض) وقتی کفنکشی بود چهل سال به کفن دزدی عمر خود به مصرف رسانید آخر او چون نقل کرد او را درخواب دیدند که به بهشت می خرامد خلق متحیر ماندند و سؤال کردند توکفن دزد بودی چه عمل نیک کردی که این سعادت یافتی جواب داد که در من یک چیز بود که آن زمان که نماز بامداد می گذاردم بر جای نماز قرار می گرفتم تا  آفتاب بر آمدی اشراق می گذاردم آنگاه در کار قباشی مشغول می شدم حق تعالی چون اندک پذیر و بسیار بخش است از برکت این بیآمرزید و کردار های مرا محو کرد و بدین درجه رسانید» ؛

و فرمود:« که چون عارف را حال پیدا شود و بدان چیز فرو ماند اگر آن زمان چند هزار مَلَک که بهر نوع عجیبی دگر باشد بر او عرضه کنند بدان وقت او در آن نبیند مگر همه در آن چیز که فرو شده است » و«یک چیز عارفان همین است که عارفان همه وقت در تبسم میباشد و آنزمان که عارف تبسم می کند در عالم ملکوت حیات مقربان درگاه می افتد پس هر چیز از ایشان ظاهر می گردد ...»[همانجا]

 

 

 

---------------------------------------

حضرت شیخ معین الدین چشتی (اجمیری)

سر سلسله‌ي طريقتِ شريفه‌ي «چشتيه»، حضرتِ «خواجه معين الدين چشتي» است. حضرتِ «خواجه معين الدين چشتي هروي سجزي (سگزی)»، در قرن ششم هجري (537 هـ.ق./521هش./1142ترسایی) در «سيستان» تولد شد و در همان جا به فرا گرفتن علم و دانش پرداخت. ايشان در سن 15 سالگي پدر خود را از دست داد و سپس به «چشت» در «هرات» مهاجرت كرد و در اين شهر به رياضت مشغول گرديد. و از اين رو به «چشتي» معروف شده است. وی پس از مدتي اقامت در «چشت»، عازمِ ودر خانقاه «خواجه عثمان هاروني» كه يكي از مشايخ بزرگِ «خراسان»[كه در آن زمان شامل افغانستان به جغرافیای كنوني نيز مي‌شده است] بود، رحل اقامت افكند و در آنجا نزد وي به تكميل مقامات عرفاني و روحاني مشغول شد و سرانجام دست ارادت به «خواجه عثمان» داد و در زمره‌ي خلفاي وي قرار گرفت.(خليفه يا شيخ، به تعبيري عارفي است كه به مرحله‌ي پنجم عرفان رسانيده شده باشد.) آن حضرت، سپس از «طوس» به «بغداد» رفت و مدتي در اين شهر كه در آن روزگار از مراكز مهم علوم و معارف اسلامي بود، توقف كرد و از محضرِ بزرگانِ آنجا نيز استفاده كرد و عرفاي آن زمان كه در بغداد اقامت داشتند را نيز درك نمود. از جمله مدتي از محضرِ غوثِ اعظم حضرت مولانا «عبدالقادر گيلاني» (سرسلسله‌ي طريقت قادريه) استفاده كرد و در اين مدت خود نيز مجلس وعظ و ارشاد تشكيل داد.

چگونگی مهاجرت خواجه معین الدین به هندوستان:

درآغازقرنهفتمهجریسلطانشهابالدینغوریازموطناصلیخوددرفیروزکوهکهدرمیانکوهستانهایغوردرمشرقهرات‏قرارداردبههندوستانلشکرکشید. ویپسازاینکهلاهورراازبازماندگانوسلاطینغزنویگرفتبهطرفدهلیحرکتکردوپسازچندی‏دهلیرافتحنمودوآنجاراپایتختخودقرارداد . پسازاینکهناحیه‏پنجاببهتصرفمسلمیندرآمدونفوذاسلامدرآنمناطقبرقرارگردید،گروهیازدانشمندانورهبرانمسلمانانبرایترویجوتبلیغدینمقدساسلام‏بهپنجابوراجستانمهاجرتکردندوبهفعالیتهایدینیومذهبیمشغول‏شدند. خواجهمعین‏الدینچشتیدرینهنگامهمراهسلاطینوامرایغوریبه‏هندوستانرفتودرشهراجمیردرمنطقهراجستانساکنگردیدخواجهدراجمیرمؤسساتاسلامیدرستکردومدارسومساجدیبنیادنهادوبهتدریس‏وتبلیغمبانیاسلامیمشغولگردید. خواجهمعین‏الدینچشتیازطریقتصوفوعرفانکهباروحوفکرمردمهندسازگاربودموضوعاتدینیراالقاءمیکردودراندکمدتیشهرتعظیم‏یافتومردمازاطرافواکنافپیرامونویراگرفتندوازوجودوی‏استفادهکردند . نحوهرفتارسلاطینوامرایهندباخواجهنظامالدین : پادشاهانوامرایاسلامیهندفوق‏العادهبهویاحتراممی‏کردند. برای‏خواجهمعین‏الدینچشتیوسائلپیشرفتازهرجهتفراهمگردیدواوتوانست‏میلیونهانفرازبت ‏پرستانهندرابهتوحیدراهنماییکندوازبرکتوی‏دینمقدساسلامدرشمالومغربهندپیشروی کرد. معین‏الدینشاگردانزیادی‏تربیتکردوآنانهرکدامدرمنطقهخودمصدرخدماتارزنده‏ایشدند. قطب‏الدینبختیارکاکیوفریدالدینگنجشکرازشاگردانوتربیتشدگاناوهستندکهمنشأآثاروخدماتاسلامیشدندخواجهمعین‏الدینپسازمدتیفعالیتوتأسیسسازمانهایفرهنگیومذهبیدرشهراجمیردیدهازجهانفروبست. مسلمینپسازدرگذشتاوبرایشمقبرهباشکوهیساختندکهپسازهشتقرنهنوزپابرجاستویکیازمزاراتدرجهاولمسلمیندرهندبهشمارمیرود . سلاطینمسلمانهند،ازعصرناصرالدینخلجیتازماننظامحیدرآبادی،هرکدامدرآنجاازخودیادگاریگذاشته‏اند. درایوانورواقهاوداخلمقبرهاشعارزیادیبهزبان‏فارسیکهزبانرسمی حکومات ومسلمانانهندبودنوشتهشدهکه تا هنوز  خوانده می شود.

معین‌الدین‌دراجمیرازدواج‌كردوحاصل‌دوازدواج‌وی‌،سه‌پسر (ابوسعید،فخرالدین‌،حسام‌الدین‌) ویك‌دختر (بی‌بی‌حافظه‌جمال‌) بود. ابوسعیددوفرزندداشت‌وپنجاه‌سال‌عمركرد،فخرالدین‌ (متوفی‌ 661) ازعلماوعرفابودوحسام‌الدین‌نیزدر 45 سالگی‌به‌سلك‌عرفاپیوست‌وسپس‌به‌طرزاسرارآمیزی‌ناپدیدشد. بی‌بی ‌حافظه‌نیزازدست‌پدرخرقهخلافت‌گرفت‌وزنان‌راارشادمیكرد. مقبرهوی‌،دركنارقبرپدرش‌،دراجمیراست‌.

مآخذ : (لعلی‌بدخشی‌،ص‌ 165؛غلام‌سرورلاهوری‌،ج‌ 1،ص‌ 363ـ364)

شجرهنسبخواجهمعينالدينچشتي :

حضرتخواجهغریبنوازرحمتهاللهعلیهازطرفمادربچندواسطهبحضرتامامحسنمیرسدونسبنامهپدریقرارذیلاستخواجهمعینالحقوالدینبنسید

غیاثالدینبنسیدکمالالدینبنسیداحمدحسینبنسیدطاهربنسیدعبدالعزیزبنسیدابراهیمبنسیدمحمدبنامامحسناصغربنامامعلينقیبنا

ماممحمدتقیابنامامعليموسيرضابنامامموسیکاظمابنامامجعفرصادقابناماممحمدباقربنامامعلیزینالعابدینبنامامحسینبنحضرتعلیمرتضيرضواناللهتعاليعنهماجمعین . ( معینالاولیاءص۳۸،۳۷ )

ورودحضرتخواجهمعینالدینچشتیبههند:

آنحضرتازطریقمرزپنجابواردهندشدودرشهرلاهوراقامتگزیدابتداباشیخحسینزنجانینیزدیدارنمود. خواجهچشتیبیشتراوقاتخودرادرجوارمقبرهحضرتعلیبنعثمانهجویریجلابیغزنویمشهوربهداتاگنجبخشمؤلفکتاب «کشفالمحجوب»بهتفکروعبادتمیگذرانیدوبرایمدتیهمدرآنجامعتکفشدوسپسعازمدهلیگردیدوهنگاموداعباآرامگاههجویریبادستراستاشارهنمودچنینگفت:

گنجبخشفیضعالممظهرنورخدا    ناقصانراپیرکاملکاملانرارهنما

ودردهلیرفتبسیاریازهندوانتوسطویمسلمانشدوبهطرفاجمیرحرکتنمودچونبهاجمیرواردشد

وفراوانچراغبرافروختوازدمکبرایاوگروهامردمبهرهگرفتندبیشترهندوانبهبرکتانفاسقدسیهآنپیرطریقتووارثالنبیفیالهندبهدیناسلاممشرفشدند

وآنانکههمایماننیاوردندمحبتخواجهرادردلجایدادندوپیوستهفتوحوهدیههایبسیارزیادبهآنحضرتمیفرستادند. چراغاسلامدرهندوستانبهطفیلعالیشانچشتیهروشنگشت. خواجهخواجگاندراجمیرسکونتگزید.

. حضرتولیالهندخواجهمعینالدینچشتیاجمیررامرکزتبلیغاتاسلامیوکانونعرفانساختهوهزارانتنازهندوهادرینشهرودردهلیبدستمبارکشمسلمانشدهوتعدادیتربیهگردیدهوبهاطرافواکنافهندغرضتبلیغاسلامودر

ضمننشرمسلکچشتیهاعزامشدندچون: مشربمشایخچشتسماعرامیپسنددوباموسیقیوآنهمباشرایطوقیوداتمخصوصبخودمیانهخوبیدارندودرکیشبودیزموهندوئزمنيزموسيقينقشبارزيداشتبهايناساسهندوهاز

مينهخوبيبرايجذبشدنبهاسلامداشتندواينعاملتوانستدرپيشرفتاسلامونفوذدراعماقشبهقارههندنقشمؤثروبهسزاييداشتهباشدوعلاوهبرآنمشايخچشتباغرباوفقرايجامعهعلاقمنديومحبتويژهييداشتندازجانبخواجهوتربيهشدهگانمكتباو

تسلي،ترحم،محبت،الفتونوازشميديدنداينبرخوردواخلاقوطرزاجتماعيسببشدتادلهاراصيدحقنمودهوهمهرابهاسلاممشرفكند . آنچهباعثتمايلهندوهابهاسلاموگروشمسلموغيرمسلمبهمكتبچشتيهشدهاستبيآلايشیوسادهزیستی اينصوفيانپاكباختهبودهاست،نهخوارقكراماتوخوارقالعادات . قولوعملوگفتارورفتاراينگونهعرفاچونداروييبودهاستبرايدرمانمردمرنجيدهوازآنجاكهسخنانآنانازدلبرميخاستهاستبردلمينشستهاست. قابلتذكراستكهبهحديمشايخچشتيهدرمسلماننمودنهندوهاوديگرانسهمداشتهاندهيچشيخوسلسلهديگريبهپايهايشاننميرسدوهمهمورخانهمبهاينواقعيتدرهمهكتبتاريخاذعاندارند . وهركهدرينديارمسلمانشدوتاروزقيامتفرزندانايشان،همهبراثروجودشيخالاسلاممعينالدينچشتيخواهدبود . نقلاستكهآنشبكهشيخالاسلامخواجهمعينالدينچشتيمشرفبموتبود،چندتنازاولياءبزرگحضرترسالت (ص) رابخوابديدندكهفرمود: دوستخدامعينالدينچشتيخواهدآمدمابهاستقبالاوآمدهايم » (دوستخدادردوستيخداوندوفاتكرد) آنحضرتدرسحرگاه(دوشنبه 6 رجبسال 633 هجري ق./5جمل615هش./23مارچ 1236ترسایی)دراجميرشريفديدهازجهانفروبستوبهمعشوقحقيقيپيوست. روضهآندراجميراست.

 

 

دیوانمنسوب به مُعینالدينچشتي :

دیوانمُعینالدينچشتي ‌،که‌شامل‌غزلیاتاوبه‌زبان‌فارسی‌است‌.  اقوال‌معین‌الدین‌،در آن‌آشکاراست‌. وی‌علامت‌شناخت‌خداراخاموشی‌درمعرفت‌وگریختن‌ازخلقدانسته‌است‌،البته‌خدمت‌به‌خلق‌،کمک‌به‌درماندگان‌ورواکردن‌حاجات‌بیچارگان‌وگرسنگان‌نیزدرتعالیم‌وی‌جایگاه‌مهمی‌دارد. برخی‌ازسخنان‌معین‌الدین‌دربارهخوف‌ورجاف شبیه‌به‌سخنان‌واعظانوزاهدان‌است . بااین‌حال‌،عشق‌ومحبت‌نیزدرتعالیم‌عرفانی‌وی‌جایگاه‌بلندی‌داردبنابراین ‌،ازنظراودوستان‌حق‌تعالی‌،متصف‌به‌خوف‌ورجاومحبت‌اند. معین‌الدین‌درملفوظات‌خودبرشریعتورعایت‌جزئیات‌ودقایق‌آن‌تأکیدکرده‌است‌. به‌نظراوعارف‌بایددروهلهاول‌درشریعت‌ثابت‌قدم‌باشد،آنگاه‌به‌پایه‌های‌طریقت‌،معرفت‌وحقیقت‌نایل‌شود.

درشمارهءیازدهمازسالبیستوسوممجلهءگرامی"یغما"مقاله ‏ییتحتعنوان :

خواجهمعینالدینچشتیوحافظ»نگارشجنابدکترمهدیغرویمعاونرایزنی‏فرهنگیسفارتکبرایایران .

متوفی 633 هجریصوفی‏معروفهندراصاحببیست ‏هزاربیتشناختهونگاشتهبودندکه:

« هیچکسپیشازحافظغزلعارفانهمانندوینسرودهاست. واگرویرادرغزلپیشروسعدیو

حافظبدانیم‏راهخطارنپیموده‏ایمودرپایانمقالهنوشتهبودند: خواجهدرطیعمرطولانیخودهرگزمدحنگفت‏وهمهءاشعارویاشعارعارفانه

ءبسیارنغزوپرمعنیاستکهمتأسفانهکمیازآنبرجای‏ماندهاستوهمانطورکهدرابتدایمقالهگفتهشدغزلهایویبیشازهمهءغزلهایی‏کهپیشازحافظسرودهشدهبهاشعارحافظشبیهاست. درحالیکهویمعاصرسلجوقیان‏وخوارزمشاهیانبودوسالهاپیشازسعدیوحافظمی‏زیست. وچندتاازاشعاريكهبدلتماممسلمانانچنگزدهقرارذيلاست :

درجـانچـوکـردهمـنـزلجـانـانمـامـحـمـد          صـدرهگـشـادهدردلازجـانمـامـحـمـد

مـابـلـبـلـیـمونـالـاندربـوسـتـاناحــــــمـــد          مـالـؤلـؤیـیـمومـرجـانعـمـانمـامـحـمـد

مسـتـغـرقگـنـاهـیـمهـرچـنـدعـذرخـواهـیـم          پــژمــردهچـونگـیـایـیـمبـارانمـامحـمـد

ازدردزخـمعـصـیـانمـاراچـهغـمچوسازد          ازمـرحـمشـفـاعــتدرمــانمـــامـحـمــد

امـروزخـونعـاشـقدرعـشـقاگـرهـدرشـد          فـردازدوسـتخـواهـــدتـاوانمـامـحـمـد

مــاطالـبخـدایـیـمبـردیـنمـصـطـفـییـیــم          بـردرگـهـشگــدایـیـمسـلـطـانمـامـحـمـد

دربـاغوبـوسـتـانـمدیـگرمـخـوانمـعـیـنـی          بـاغـمبـساسـتقـرآنوبـوسـتـانمامحمد

نمونه دیگر:

مـننـمی‌گـویـم «انـاالـحـق»،یـارمی‌گـویـدبـگو      چـوننگـويم؟: چــون1 مـرادلدارمی‌گویدبگو

هـرچـهمی‌گـويـدبـهمـنهــربار،می‌گويدمگو         مــننـمـی‌دانـمچـراایــنبـارمـی‌گویــدبـــگو

آنچـهنـتـوانگـفـتــنانـدرصــومعـهبازاهدان          بــاتـحــاشــــابــرســربـازارمـی‌گــویـدبـگو

گـفـتـمـشرازيکـهدارمبـاکـهگـویـمدرجهان          نـیـسـتمـحرم بــــــادرودیـوارمی‌گـویدبگو

سـرِّمـنصـورینـهانكردن،نهحدِّچونمنيست          چـونکـنـم،هـمریسـمـان،هـمدارمی‌گویدبگو

آتــشِعــشــقازدرخـتجـانمـنبرزَدعَــلـَم          هــرچــهبـامـوسیبگـفتآنیـارمی‌گویدبگو

گـفـتـمـشمـنچوننی‌امدرمنمـداميمی‌دمـي          مـننـخـواهـمگـفــتـنِاسـرار،می‌گــویــدبــــگو

ايصـبـاکهپرسدتکزماچهمی‌گوید«مـعیـن»          ایــندوئـیراازمیـانبـردار»می‌گـویـدبــگو

 

و غزل دیگر:

 

ایـنمـنــمیـاربکـهانـدرنـورحـقفانیشـدم؟          مـطــلــعانــــوارفـــیــضذاتسـبـحـانـیشدم

ذرہذرہازوجـــــودمطــالــبدیــــدارگــشـــت          تـاکـهمــنمــســتازتـجـلّی‌هايربـانیشدم

زنـگغــیــرترازمـرآتدلـمبـزدودعـشــق          تـابـهکـــلــیواقـــــفاســـرارپـنــهـانیشدم

مـنچـنـانبـیـرونشدمازظلمتِهستیِ خویش          تـازنــورهـسـتــیاوآنکـــهمــــی‌دانیشدم

گـــرزدودنـفــسِظلـمتپـاکبـودم سـوخـتـه          زامـتـزاجآتــشِعـشـقِتـونـــورانــــیشـــدم

خـلـقمـی‌گـفـتـنـدکینرہرابهدشواری  روند ايعــفــاکاللَّهکـهمـنبـاريبـهآسـانـیشدم

دم به دمروحالـقـدسانـدر «معینی»می ‌دمد                    وهنـــمی‌دانـ‌ـــممـــگرمـنعـیـسیِثـانـیشدم

 

 

ودر رسای حضرت امام حسین نواسه پیامبر  رسول مجتبی (ص) سروده است:

 

          شـاهاسـتحـسیـنوپـادشـاهاسـتحـسیــن             دیـنهـسـتحـسیـنودیـنپـنـاهاستحـسـیـن

           ســردادنــــداددسـتدردسـتیــزیـــــــد            حــــقـــــاکـهبـــنــــایلـاالـههـسـتحــســـین

 

خلفايحضرتخواجهمعينالدينچشتي :

آنحضرتدارايخلفايزيادياستچهآنمراميراكهويتعقيبميكرديعنينشرواشاعهاسلامدرسرزمينشبهقارههندكهدرآنسنگ،چوب،گاو،دريا،ستارههاوبرهماپرستشميشدقدرتوقوتفوقالعاد

هايميخواستكهبجزوليالهندوارثرسولخواجهمعينالدينچشتيكسيديگريبطوركاملازعهدهاينوظيفهومسئوليتخطيروعظيمبرآمدهنميتوانستوخلفايحضر

تخواجههريكدرگسترشاسلاموپخشآيينالهيوقوانينوتبليغطريقهچشتيهسهمبزرگيداشتهوجاننثاريهايكردندكهمابطورفشردهاساميتنيچندازينشخصيتهايبزرگوبينظيرتاريخعرفاناسلاميرادر هند ذكرميكنيم:

1 – خليفهوجانشيناشخواجهقطبالدينبختياركاكي .

2 – شيخحميدالدينصوفيسعيدناگوريمشهوربهسلطانالتاركينشيخفخرالديناجميري .

3 – بيبيحافظهجمالدخترشان .

4 – خواجهمحمديادگارسبزواري .

5 – شمسالدينالتمشپادشاههندوستان .

6 – شاهفخرالدينگرديزي .

7 – مولاناضياءالدينبلخي .

8 – شهابالدينمحمدبنسامغوريفاتحدهلي .

9 – پيرحاجيسيدعليشاهبخاري .[1]

 

عصر زنده گی خواجه معین الدین چشتی اجمیری:

خواجه معین الدین در عصری زنده گی می کرد که قسمت اعظم جهان اسلام و از جمله زادگاهش خراسان  وخطۀ ایران، در زیر سم ستوران سپاه چنگیز مغول، آبادیهایش ویران و مردمش قتل عام گردیدند. در سرزمین هند هم که وی اقامت گُزیده بود، آتش جنگی که به وسیلۀ حکام محلی شعله ور گشته بود ، تر و خشک را می سوزانید و این جنگهای خانمان سوز پیرو جوان فقیر و غنی همه راسیاه روز کرده بود . از سوی دیگر ساختمان اجتماعی هند بر اساس تمایزات واختلافات  طبقات و کاست ها قرار داشت و طبقات محروم این جامعه  اکثریت را تشکیل میداد ، مردم بسیار بی چیز و درمانده ، و بشدت تحت بیداد گری طبقات بالا بودند، و پیام عدل و قسط و برادری و برابری که با تعلیمات و تبلیغات صوفیان مسلمان همراه بود برای این طبقۀ وسیع و ستمکش و مظلوم بسیار امید بخش و دلگرم کننده بود و آنان را به سوی خود جلب می کرد. در چنین شرایطی بود که خواجه معین الدین و عرفای دیگر چون بهاؤالدین زکریای ملتانی ملجآ و پناه گاهی بودند برای مردم درمانده و ستمدیده ، روش عارفانۀ اینها بود که نه تنها مردم عادی را به سوی خود جذب می کرد ، بلکه امراء و احکام و گردنکشان گاهی رام گردیده و آنها را مرید و شیفته خود می گردانید. در ضمن شرح حال خواجه معین الدین بنام چند تن از دولت مندان که از ارادت مندان شیخ بودند ، بر خورد کردیم که از آن جمله شمس الدین التمش بود، (غلام سرور لاهوری، خزیة الصفیا، ص 276) می گوید:

«شمس الدین التمش پادشاه اقلیم هند» اگر چه بظاهر تعلق پادشاهی داشت لیکن فقیر دوست بود و مورد نظر خواجه معین الدین واقع شد و بدین وسیله کمال التفات و اعتقاد به خدمت حضرات اهل چشت نیک سرشت پیدا کرد، تا جایی که خود یکی از مریدان خواجه  قطب الدین کاکی ، خلیفۀ خواجه معین الدین چشتی گردید.»

اصولاً هدف مسافرت شیخ به هند ، برای ارشاد و گسترش اسلام بوده است و بعضی از تاریخ نویسان علت سفر وی را چنین ذکر کرده اند: که حضرت محمد (ص) وی را در عالم رؤیا مأمور کرده که برای نشر دین اسلام به هند سفر کند، و به همین سبب وی را در هند بنام نائب رسوالله گفته اند. به وسیلۀ او بسیاری از بت پرستان  در هند به اسلام ایمان آوردند که از این میان گرونده گان به اسلام در وقتی که از لاهور به دهلی آمد، بسیار زیاد بوده است. (Sufism pp. 96-200)

تالیفات عرفانی خواجه معین الدین چشتی    

آثار عرفانی  و تالیفات خواجه ، از جملۀ مطالبی است که به تحقیق در باره آن نمیتوان سخن گفت. موضوع از آن جا پیچیده تر می شود که هر چه از زمان او دور تر می شویم تذکره نویسان به تالیفات وی می افزایند، تا بدان حد که بیش از هفت عنوان، تالیف را که قرار ذیل است  برای خواجه بر شمرده اند:

انیس‌الارواح: ‌

1) انیس‌الارواح‌یاانیس‌دولت‌،که‌ملفوظات‌خواجه‌عثمان‌هاروَنی‌است

گنجاسرار :

2) گنج‌اسرار،که‌مجموعهدیگری‌ازملفوظات‌خواجهعثمان‌هارونی‌است ‌؛بخشی‌ازاین‌ملفوظات ‌ راجع‌به‌شرح‌مناجاتخواجه‌عبداللّه‌انصاری‌است‌.

دلیل‌العارفین:

3) دلیل‌العارفین،مشهورترین‌اثراو،که‌مجموعه‌ملفوظات‌وی‌است‌وقطب‌الدین‌بختیارکاکی‌آنهاراگردآورده‌است‌ (لاهور۱۳۱۱). این‌کتاب‌دربارهمسائلی‌ازقبیل‌طهارت ‌،نماز،ذکر،محبت‌،وحدت‌وآداب‌سالکان‌است‌.

بحرالحقایق‌:

4) بحرالحقایق ‌،ملفوظات‌خواجهمعین‌الدین‌چشتيخطاب‌به‌خواجهقطب‌الدین‌بختیاراست‌که‌درآن‌سیروسفرعرفانی‌خود،ازجمله‌معراجش‌،رابرای‌قطب‌الدین‌شرح‌داده‌وازرسیدن‌خودبه‌مقام‌وحدت‌سخن‌گفته‌است.

اسرارالواصلین:

5 ) اسرارالواصلین،شامل‌هشت‌نامه‌به‌خواجهقطب‌الدین‌اوشيبختیاراست .

رسالهوجودیه: ‌

6 ) رسالهوجودیه‌،دربارهنیروهایی‌که‌به‌سبب‌ریاضتوچله ‌نشینیونیزکیفیتدَم‌ (نَفَس‌) به‌وجودمی‌آید . این‌رساله‌آداب‌دَم ‌زدن‌وسرمایهجوگ‌نیزنامیده‌شده‌است. .

کلمات:‌

۷) کلمات‌خواجهمعین‌الدین‌چشتي ‌،دربارهوحدت‌وجود،نفی‌واثبات‌،ناسوت‌،لاهوتوملکوتاست .)

 ، در حالیکه در سیر الاولیا ء– تا آنجا که من اطلاع دارم – که نزدیکترین تذکره تالیف یافته ، نسبت به زمان خواجه می باشد ، فقط صفحۀ از سخنان عارفانۀ وی ، آنهم بدون ذکر مأخذ ، در ضمن شرح حال او آمده است.[سیرة الاولیاء ص55-56] و مؤلف اشارۀ به اینکه آثاری از نظم ویا نثر از خواجه باقی مانده باشد نمی نماید.

یکی دیگر از مأخذ قدیمی اخبار الاخیار است که در حدود سه صدو پنجاه سال بعد از زمان خواجه تالیف یافته است . در این مأخذ تنها به کتابی بر میخوریم که خلیفۀ وی ، یعنی خواجه قطب الدین بختیار کاکی ، سخنان مراد خود را در آن درج کرده است و آن را دلیل العارفین نام مانده است. [اخبار الخیار،ص22]

پژوهش ها نشان میدهد که هیچ یک از مآخذ قدیمی ذکری از تالیفات خواجه نکرده اند این در حالیست که هر قدر از زمان شیخ معین الدین چشتی فاصله زمانی زیاد گردد به همان میزان و به مرور زمان تالیفاتی را به وی نسبت داده اند که در بالا  آن را تفصیل دادیم؛ داکترغلام علی آریا کمی بیشتر در مورد آن تالیفات  این طور پرداخته است:

اصولاً این گونه تالیفات در هند به ویژه میان عارفان بالعموم و میان عرفای چشتیه بالاخص متداول بوده است که صوفیان ملفوظات  پیر خود را جمع آوری کرده و بصورت کتاب در می آوردند.

کتاب «انیس الارواح، یا انیس الدولت کلمات خواجه عثمان هارونی» .- چنانکه از نام این کتاب پیداست ، خواجه معین الدین سخنان و ملفوظات مرشد خود عثمان هارونی را گرد آوری نموده است.[فهرست نسخه های خطی کتابخانه گنج بخش، منزوی ،ص 562] این کتاب در بیست و هشت مجلس به قرار ذیل تالیف یافته است:

1-    در احکام ایمان، 2. مناجات مهتر آدم، 3. در خرابی شهر ها، 4. فرمانبرداری زنان، 5. احکام صدقه، 6. شرب مویز، 7. آزار مؤمنان، 8. قذف گفتن، 9. کسب کردن، 10. مصیبت، 11. کشتن جانوران، 12. احکام سلام کردن، 13. کفارات روزه، 14. قضیلت حمد و اخلاص، 15. سخن در اهل جنت، 16. فضیلت مسجد، 17. گرد آوردن مال دنیا، 18. عطر، 19. بانگ نماز، 20. سخن در مؤمنان، 21. روا کردن نیاز مردم، 22. آخرت الزمان، 23. تفکر به مرک، 24. چراغ مسجد، 25. درویشان، 26. شلوار وآستین دراز پوشیدن، 27امیران ستمگر و عالمان دنیا دوست، 28. توبه و سلوک. و آغاز این کتاب چنین است: «حمد اله ، صلاة ، بدانک اسعد کالله، که این اخبار و آثار انبیاء و انوار اولیاء از کلمات و انفاس متبرکه سید العارفین ... خواجه عثمان هارونی (رح) شنیده و رسالۀ انیس الارواح نام اوست»

و در دیباچه می گوید : «از زبان ایشان شنیدم و به انیس دولت نامیدم».

این کتاب چندین بار به چاپ رسیده است...

دیگر از تالیفات منسوب به خواجه معین الدین ، که مایه هندی داشته و در بارۀ نیرو های ناشی از ذکر و ریاضت و چله نشینی است و نسخه های چندی (خطی) از آن کتاب در پاکستان وجود دارد که از آن جمله نسخه ای در کتابخانه  گنج بخش، (علی هجویری غزنوی) ضمن مجموعۀ به شمارۀ 6314 به ثبت رسیده است.[2]  و این رساله تا کنون به چاپ هم نرسیده است.

این رساله چنین شروع می شود :«گفتار خواجه معین الدین حسن سنجری (ق 5). بیان رگ سکمنا و بعد چنگلاونیکا ، و بعد  سه رگ توتانکا شدند، و بعد از آن نابکاء 360 رگ شدند.» 

سومین تألیف منسوب به خواجه ، نسخۀ خطی دیگری هست به اسم «کلمات خواجه معین الدین سجزی» که تحت شماره 2728، ضمن مجموعۀ در کتابحانه گنج بخش ثبت گردیده است. [3]   موضوع این رساله، وحدت وجود و نفی واثبات و مقام ناسوت و لاهوت و ملکوت[4] می باشد و آغاز آن چنین است:

«بسمه .روایت می کند بنده خداوند خواجه معین حسن سنجری که جملۀ کاینات پنج است . اول کلمه الا، دوم کلمۀ له، سوم کلمۀ الاالله ، چهار کلمۀ الله ، پنجم کلمۀ هو .»

دگر رساله ایست موسوم به« گنج اسرار» که مشخصات آن در فهرست خطی کتابخانه گنج بخش چنین آمده است : «گنج اسرار، خواجه معین الدین سنجری، حسن بن غیاث الدین (متولد 633هـ.ق./1236م) در دیباچه گوید: بدان که مؤلف  معین الدین حسن سنجری می گوید که مدت بیست و دو سال در سفر بودم ، به خدمت خواجه عثمان هارونی رسیدم ، واین ملفوظات را در بیست و پنج معرفت جمع آورده ، گنج اسرار نام نهادم ... سپس فهرست آنها : 1- معرفت ، دانستن علم شریعت و دریافتن علم طریقت ...2- طهارت ظاهر و طهارت باطن، 3- عبادات، 4- دریافتن رموزات استفهام معانی رموزات ...، 5- شرح شب معراج ...، 15-مکتوب قاضی احمد غزالی ...، 20- سکرمهابت و سکر محبت ، معرفت شمسی و معرفت قمری ، 25- شرح منجات خواجه عبدالله انصاری ...»

آغاز حمد متوافر و ثنای متکاثر ، مر حضرت بی نیازی را که اطباق سماوات و ارض بی ستون...»

از این رساله دو نسخه در کتابخانه گنج بخش یکی به شماره 4230در یک مجموعه و دیگری به شماره 3650ضمن مجموعۀ دیگری به ثبت رسیده است . [همان مأخذ]

بالآخره کتاب دیگری به خواجه معین الدین چشتی نسبت داده شده است ، دیوان شعری است که تنها مآخذ جدید تر از ان یاد کرده اند [طریق الحقایق، ص 63، تذکره حسینی ،ص 301،302] این کتاب سه بار در کانپور در سالهای 1875م و1886م، 1288ه.ق. و همچنین دو بار در لاهور در سالهای 1904و1934م. وچهار بار در لکنهو در سالهای 1866م. و 1275ه.ق.و 1316 ه.ق. و 1327ه.ق. تماماً به قطع وزیری به چاپ سنگی رسیده است.[فهرست کتابهای چاپی فارسی ، ج اول .ص 1583]

یک نسخه دیگر خطی از این کتاب نیز تحت شماره 890/921در کتابخانه گنج بخش موجود است که کاتبی بنام «سائین حکیم جان قادری و چشتی در تاریخ 1293هـ.ق. آنرا نوشته است. [فهرت نسخه های خطی کتابخانه گنج بخش ، تسبیهی، ج. سوم ، ص 223-224]این دیوان شامل غزلیاتیست به زبان فارسی که مقطع غزلها، همه جا کلمۀ «معین» و «معین مسکین» آمده است. کاتب ادعا کرده است که این نسخه دیوان معین الدین چشتی است و در فهرست کتابهای چاپی فارسی نیز همین ادعا تایید می گردد . اما باید که دیوان مربوط باشد به «معین المسکین فراهی» که در شعر گاهی «معین» و گاهی «معین مسکین» و «مسکینی» تخلص می کرده است. از جمله :

«ای صبا گر پرسدت از ما چه می گوید معین    این دویـی را از مـیـان بـردارمـی گـویـد، بگو

و یا:

«معین در کش می باقی بنه لب بر لب ساقی      پس آنگه درد مشتاقی از آن خوب ختن بشنو»

اما آغاز دیوان این چنین است:

                                بسم الله الرحمن الرحین

ربـود جـان و دلـم را جـمـال نــام خــدا              نـواخـت تـشـنه لـبـان را زلال نـام خـدا

وصـال حـق طلبـی همنشین نامش باش              بـبـیـن وصـال خـدا در وصـال نـام خدا

 

و انجام آن هم چنینن است:

چـو حـلـقـه مـتـظـری بـر درو نـمی دانی           کـه طـالـب خـودی و در درون خـانـه تـویی

مـعـیـن بـرای طنز(/) بـگوی نکتۀ عشق           کـه بـلـبـل چـمـن عـشـق در زمـانــه تـویــی

صاحب الطریق الحقایق هم علاوه بر این که برای نمونه چند غزل از وی نقل کرده دو رباعی هم از او آورده است ، که چنین است:

                    عـاشـق هـمـه دم فـکررخ دوسـت کـنــد             مـعشـوق کـرشـمــۀ کــه نـیـکوسـت کنــد

                    ما جـرم و خطا کنیم واو لـطف و عـطا              هـر کـس چـیـزی کـه لـایــق اوست کــند

[طریق الحقایق.ص 63]

این رباعی هم در مدح حضرت علی بن ابی طالب گفته شده (رض):

                    ای بــعـــد نـبـی بـر سـر تـو تـاج نـبـی   وی داده شـــهــــان ز صولتت باج نبـی

                    آنــی تــو کــه مـعـراج تـــو بـالاتر شد              یــک قــامـت احـمــــدی ز معراج نـبـی

[همانجا و نیز تذکره حسینی ، ص 302]

بدیهی است که اشعاربالا چه از لحاظ زمانی و چه ازنظر عقیده تی – به ویژه رباعی آخر نمی تواند از خواجه معین الدین چشتی باشد و این نظر زمانی قوت می گیرد که علاوه بر مآخذ قدیمی ما چند مأخذ جدید تر هم که بیشتر مورد اعتماد هستند و جنبۀ پژوهشی آنها از سایر مآخذ بیشتر است ، چون «تاریخ مشایخ چشت»و کتاب صوفیزم (Sufism) هیچیک نامی از اثرو تالیفی که منسوب به خواجه معین الدین  چشتی باشد ذکر نکرده اند و لذا در آنچه که دیگران اعم از نظم و یا نثر، بخواجه نسبت داده اند و ما هم به آنها اشاره کردیم جای شک و ترد دید است.[5]

 

 

++++++++++++++++++++

شیوخ سلسلۀ چشتیه:   

عرفان و شناخت حق از باطل بهرۀ کسانی است که باطن خویش را با نور و ذکر حق صیقل داده اند و حریم دل را حرم خدا قرار داده و از هوا رُسته اند و از عقل که منبع علم است فراتر رفته و به ورای آن یعنی قلب که منشأ ایمان و ایقان است ، تمسک جسته اند. استدلال و تجربه را مفید دانسته اند، اما به قلمرو آن  اکتفا نکرده اند. آنان شیوۀ  را بر گُزیده اند  که همۀ انبیأ و اولیا  به آن توصیه و تأکید داشته اند. صیانت نفس را تمعیدی برای معرفت رب قرار داده  اند و به همین جهت در مرتبۀ نازله همان انهام انبیأ را بجان خریده اند و به مجنون بودن متهم گشته اند .

«بریدۀ  از کتاب ویژه گی های تصوف اسلامی»

معاون سر محقق خواجه ذاکر  صدیقی

نشر ریاست اطلاعات و ارتباط  اکادمیی علوم نشر 1399/2021 افغانستان

چشتیهیکیازچهارسلسله‌طریقتهستکهبیشتردرافغانستانوسند وشبه ‌قارههند(جنوب آسیا)گسترشداشته‌است.

 طریقت چشتیه نام سلسله ای از طریقت های صوفیه, منسوب به مشایخ چشت, ناحیه ای از هرات افغانستان می باشد. مؤسس آن خواجه ابواحمد ابدال چشتی (متولد260هـ. ق./252هش.) است. شجره طریقه چشتیه از طریق ابراهیم ادهم به امام باقر و از آن طریق به حضرت علی (رض) و پیامبر اکرم صلی الله علیه وسلم  می رسد.

مؤسس این سلسله ابو اسحق شامی است. اَبواِسْحاقِ شامی، شرف‌الدین، از مشایخ بزرگ صوفیه در اواخر سدۀ 3 و اوایل سدۀ 4 هـ.ق. است که از مریدان مَمْشاد دینوری ^[1]معروف به شیخ عُلو بود [نفحات الانس ‍ : جامی، ص 322؛ امیرخورد، ص] و مدت 7 سال در خدمت و تحت تربیت او به سر برد تا به کمال رسید. ابواسحاق در علوم ظاهر و باطن وهم در زهد و ریاضت ممتاز بود، به نحوی که هر 7 روز یک بار افطار می‌کرد. او را شیخی صاحب کرامت دانسته‌اند که به سماع نیز علاقه‌مند بود [غلام سرورلاهوری، خزینة الاصفیا1/ 239-240]. سلسلۀ معنوی او از طریق ممشاد دینوری، به روایات مختلف، با واسطه‌هایی به امیرالمؤمنین علی (رض) می‌رسد [غلامعلی‌ آریا، طریقه چشتیه‌ در هند و پاکستان‌، تهران‌ ۱۳۶۵ ش‌.، 74-75]. گفته‌اند که استادش او را به هدایت مردم چشت ــ یکی از قراء هرات ــ مأمور کرد و او را خواجۀ اهل چشت خواند و چون او به چشت وارد شد، نزد مردم نیز به خواجۀ چشت شهرت یافت و سرسلسلۀ فرقۀ چشتیه شد [میرزا احمد بیگ لاهوری. مصحح : عارف نوشاهی، 1 / 148؛ غلام سرورلاهوری، خزینةالاصفیاء 1 / 240]. خواجه ابواسحاق تولد خواجه ابواحمد ابدال چشتی را بشارت داد و پیشگویی کرد که از این کودک خاندانی عظیم ظاهر خواهد شد [جامی، 323؛ واعظ، 119- 120]. سالها بعد خواجه ابواحمد ابدال به جانشینی خواجه ابواسحاق رسید. خواجه ابواسحاق زندگی را در فقر و ترک و ریاضت به سر برد و خواجه ابواحمد ابدال نیز بر فقر مراد خویش افتخار می‌کرد [امیر خورد کرمانی سیرت اولیاء، 117، حاشیه؛ غلام سرور، همانجا]. او بیشترین ایام حیات خود را در عکّا واقع در فلسطین کنونی به سر برد و در همانجا نیز وفات یافت [جامی، 322؛ نامۀ دانشوران، 5، 47- 48] تاریخ وفات او به درستی معلوم نیست. غلام سرور آن را 14 ربیع‌الثانی 329 دانسته است (همانجا.)

خواجه ابواحمد ابدال چشتی

اَبْدالِ چِشْتی، خواجه ابواحمد (۲۶۰-۳۵۵ ق / ۸۷۴-۹۶۶ م)، از مشایخ بزرگ سلسلۀ چشتیه در سده‌های ۳ و ۴هـ.ق. لقب او قدوة‌الدین بود و از سادات حسنی به‌ شمار می‌آمد و نسبت سیادت او با هفت واسطه به حضرت امام حسن (ع) می‌رسد^[2]پدر او سلطان فرسنانه امیر چشت، یکی از قراء هرات، بود و شیخ ابواسحاق شامی که از اقطاب سلسلۀ ادهمیّه بود ولادت قریب‌الوقوع خواجه ابواحمد را به عمۀ او که زنی صالحه بود بشارت داده و از او خواسته بود که همسر برادر خود را تا هنگام وضع حمل از خوردن غذای حرام یا شُبهه‌آلود محافظت کند. یک بار شیخ ابواسحاق، خواجه ابواحمد را در دوران کودکی دیده و گفته بود که از این کودک خاندانی بزرگ پدید خواهد آمد (جامی، ۳۲۳). ابواحمد در ۷ سالگی در مجلس سماع شیخ ابواسحاق حاضر شد و در ۱۳ سالگی خلوت گزید و به مجاهده و ریاضت مشغول شد (چشتی، ۵۹).^[3]  در ۲۰ سالگی هنگامی که با پدر به قصد شکار به سوی کوه رفته بود، از همراهان جدا افتاد و ناگاه در میان کوه ۴۰ تن از رجال اللـه را بر سر سنگی (سخره) ایستاده دید که شیخ ابواسحاق شامی نیز در میان آنان بود؛ حالش دگرگون شد و از اسب به زیر آمد و در پای شیخ افتاد، سپس لباسی پشمینه پوشید و به دنبال او روان شد و اصرار پدر و نزدیکان نتوانست وی را از این راه باز دارد [جامی عبدالرحمن، نفحات الانس من حضرات القدس۳۲۳].

پس از ۸ سال ریاضت سخت، از دست شیخ ابواسحاق شامی خرقۀ خلافت دریافت کرد [لاهوری غلام سرور،خزینة الاصفیا۲۴۲]. تذکره‌نویسان به او کراماتی نسبت داده‌اند [همو، ۲۴۲-۲۴۳؛ جامی عبدالرحمن نفحات...، ص۲۲۴]. وی به سماع توجه خاص داشت و به‌سبب تشکیل محافل سماع یک بار علمای ظاهر او را برای محاجّه به بارگاه امیر نصیر که دایی او نیز بود کشاندند (چشتی، ۶۱-۶۲). نسبت خرقۀ او را به صورتهای مختلف نقل کرده‌اند. برخی این نسبت را از طریق شیخ اسحاق شامی، علوی دینوری، هبیرۀ بصری^[4]، حذیقۀ مرعشی و ابراهیم ادهم به حضرت امام محمدباقر (رض) [معصوم علیشاه، ۲ / ۱۲۹]، و بعضی دیگر سلسلۀ ارشاد او را از دو طریق مختلف به وسیلۀ ابراهیم ادهم و فضیل عیاض و حبیب اعجمی به عبدالواحدبن زید و حسن بصری به حضرت امیرالمؤمنین علی (رض) رسانده‌اند [تاریخ فرشته، ۳۷۵؛ معصوم علیشاه، ۲ / ۱۴۹].

تمهید:

از آنکه مجال نوشتن همۀ شیوخ این سلسله موجود نمیباشد صرفاً به نوشتن چند تا از بزرگان و نام آوران این سلسله اکتفا کرده و در آخر، سلسۀ چشتیه شریف آورده می شود:

 

خواجه مودود چشتی قدس الله سرالعزیز

از عرفای عظام و اولیای ذوی الکرام و امام خواجگان چشت اهل بهشت است که در نیمۀ شب دوشنبه نهم و یا هفدهم ماه رجب سال (430 هـ ق/22حمل417هش./12اپریل1038م) در چشت شریف چشم به جهان هستی گشودند.

وی که در سن هفت ساله گی قرآن را با واضح آن حفظ کرده بود به تحصیل علوم اشتغال میداشت. چون به بیست و شش سالگی رسید والد بزرگش خواجه یوسف وفات یافت که بعد از فوت پدر، او بجایش نشست. وی به خصال حمیده  موصوف و به افعال پسندیده معروف، و مردم آن ولایت باوی در مقام اعتماد و محبت و انقیاد و ارادت بودند. کردار و گفتار ایشان همه مطابق شریعت حضرت رسول مقبول صلی الله علیه وسلم بود. ایشان دارای علم ظاهری و باطنی تمام بودند . از همین حیث است که او توفیق صحبت  و دولت تربیت شیخ الاسلام احمد النامقی الجامی قدس الله روحه را نیز یافته بود.[جامی عبدالرحمن. نفحات الانس من حضرات القدس، ص 216]حضرت شیخ الاسلام سلطان العاشقین خواجه مودود چشتی قدس الله سره العزیز از عرفای بلندمرتبه و بزرگواری است که صاحب علم من لدن بوده و به گفتۀ صاحب سیر الاقطاب، اقتباس الانوار، خزینةالاصفیاء و طریقۀ چشتیه در سن پانزده و یا شانزده سالگی کتاب منهاج العارفین و خلاصةالشریعه را تألیف کردند. خواجه مودود چشتی کتب ز یادی را در حوزۀ علوم اسلامی و عرفانی تألیف نمودند که متاسفانه در حملۀ چنگیز و مغول ظالم (614-618) از بین رفت و همه کتابهای ایشان را در در یای هریرود انداخته و نابود کردند.تالیفات حضرت شیخالاسلام ، خواجه مودود چشتی را  کتاب تاریخ چشت و مشایخ چشتیه چنین آورده است:خلاصةالشریعه، منهاج العارفین، فتح الامم مودودی، منهاج العابدین، سعدیۀ مودودیه، منهاج الواصلین، تحفةالسالکین، منهاج المریدین، تحفةالواعظین، منهاج التصوف، تحفة الصابرین، تفسیر شافیه مودودیه، طب اکبری، تفسیر بینظیر مودودی، فلسفه اکبری، تفسیر اکبری، فقه انوریۀ مودودیه، مودودالخزاین، کنزالمودود (4 جلد)، مرقات النطق، خطابۀ چشتی، مودودالودود، قطب الخطب چشتی، مودودالنظیر، فکاه المودود، شرح الاسرار، نفحات الجن، بذر الاشعار، ناجیۀ مودودیه، قصاید مودودیه، بحر الفطن است.

مریدانمودودچشتی

وی‌مریدان‌بسیاری‌داشت‌که‌معروف‌ترین‌آنان‌عبارت‌انداز:

۱) فرزندوجانشین‌وی‌،احمد چشتی‌ ، که‌پس‌ازتشرف‌به‌حج‌مدتی‌درمدینه‌اقامت‌کرد.

هنگام‌بازگشت‌،دربغدادبه‌خانقاه‌شیخ‌شهاب‌الدین‌سهروردی‌،صاحب‌عوارف‌المعارف ‌،رفت‌وموردتکریم‌وی‌وهمچنین‌خلیفهبغدادقرارگرفت‌. خواجه‌احمددر(۵۷۷هق./560هش.)درچشت‌وفات‌یافت‌.

حاجی‌شریف‌زَنْدَنی‌ (متوفی‌۶۱۲هق/594هش./1215م)،ملقب‌به‌نیرالدین‌. نقل‌است‌که‌اوچهل‌سال‌درعزلت‌ودرخرابه‌زیست‌وبابرگ‌ومیوهدرختان‌سدجوع‌کرد. وی‌نزدسلطان‌سنجرمحترم‌بود.

خلافت‌چشتیه‌بعدازاوبه‌خواجه‌عثمان‌هارونی‌ (متوفی‌۶۱۸) رسید.

شاه‌ محمودسنجان‌ (متوفی‌۵۹۷)،ملقب‌به‌رکن‌الدین‌،که‌لقب‌شاه‌راازقطب‌الدین‌مودودگرفت‌. مزاراودرقریهبایج‌،ازتوابع‌تربت‌حیدریه ‌،است‌. وی‌شعرهم‌می‌سروده‌که‌بیشترآن‌هارباعی‌بوده‌است‌.

ازدیگرمریدان‌قطب‌الدین‌چشتی‌این‌اشخاص‌بودند: پیرکبارچشتی‌اهل‌پیشاورابونصرشکیبان‌زاهد،ازمشایخ‌سیستان‌؛شیخ‌حسن‌تبتی‌؛خواجه‌سبزپوش‌آذربایجانی‌وعثمان‌رومی‌،که‌خرقهبایزیدِبسطامی‌به‌وی‌رسیده‌وازاین‌روپیرهردوسلسله‌بوده‌است‌.

تاریخ وفات ایشان را جامی در نفحات غره رجب سال 527 هـ ق گفته است.که درروستای چشت  دفن گردید. توسط پادشاهان گذشته بر مرقد مبارک ایشان بنای باشکوه تاریخی ساخته شده بود که این بنا در زمان  محمد ظاهر آخرین پادشاه افغانستان باز سازی شد.

مآخذ:

حمدعلی مولوی، قصر عارفان، به کوشش محمد باقر، لاهور، ۱۹۶۵ م؛ جامی، عبدالرحمن، نفحات الانس، به کوشش مهدی توحیدی‌پور، تهران، ۱۳۳۷ ش؛ چشتی، شاه الهدایة‌بن شیخ عبدالرحیم، سیرالاقطاب، لکهنو، ۱۳۳۱ ق / ۱۹۱۳ م؛ غلام سرور مولوی، خزینة الاصفیا، لکهنو، ۱۲۹۰ ق؛ فرشته، محمدقاسم، تاریخ فرشته، کانپور، ۱۲۹۰ ق؛ معصوم علیشاه، محمد، طرائق الحقایق، به کوشش محمدجعفر محجوب، تهران، ۱۳۳۹-۱۳۴۵ ش.

خواجه عثمان هارونی

وی مرید خواجه حاجی شریف زنده نی بود و خرقۀ خلافت هم از دست وی پوشید خواجه در موضع هارون روستایی در مضافات نیشاپور سکونت داشت .او هفتاد سال از عمر خویش را به ریاضت گذرانید و در این مدت آب و طعام سیر نخورد و شب ها به عبادت مشغول بود . قرآن را در حفظ داشت  چنانکه نقل کرده اند که وقتی سلطان آن عهد خواجه را از شنیدن سماع منع کرد و به قوالان  حکم کرد که اکرخدمت مشایخ رفته سماع کنند واجب القتل باشند. خواجه برای سلطان پیام فرستاد سماع چیزی است که سنت پیامبر ما میباشد، کسی را طاقت آن کار نیست که ما را از این کار باز دارد . سلطان گفت اول به علما از اباحت و حرمت سماع به علما جواب دهید ، بعد از آن اختیار دارید که سماع را بر پا دارید.  علمای ظاهری مجلس بر پا کردند و سلطان هم در آن مجلس حاضر شد ، چون علما خواستند که در باب  سماع با خواجه سخن گویند، خود را لایعلم محض پنداشتند و آنچه میدانستند فراموش کردند و هر چند سلطان انها را تحریک می کرد، ایشان شخن نمی گفتند. سر انجام علما به تقصیر خود معترف شدند و همه مرید خواجه گشته و علوم گم شده را باز یافتند و سلطان نیز از کردۀ خویش پشیمان شد.^[5]

روایت کرده اند که چون خواجه عثمان هارونی  خرقه از دست پیر خود پوشید ، خواجه یوسف زنده نی کلاه چهار ترکی را نیز بر سرش نهاد و گفت که مراد از کلاه چهار ترکی چهار ترک است. اول ترک دنیا، دوم ترک عقبا، سوم ترک خور وخواب مگربقدر سدِ رَ َمق که از ضروریات است ، چهارم ترک خواهشات نفسانی که هر چه نفس امر کند خلاف آن کنی.

خواجه عثمان هارونی چهار خلیفه داشت . اول خواجه معین الدین چشتی- دوم  خواجه نجم الدین صغرا – سوم شیخ سعدی کنگوی یا (لنکوهی) – چهارم خواجه محمد ترک. وفات خواجه در ماه شوال سنه (618 هـ.ق./600هش.) اتفاق افتاد و مدت نودیک سال عمر کرد و قبر وی در مکه است.^[6]

در سیر الاولیاء و خزینته الاصفیا بعضی از کرامات را به شیخ نسبت داده اند که از آن در گذشتیم.^[7]-^[8]

 

 

 

 

+++++++++++++++

 

آثار شیخ شهاب الدین:

فتوت نامه-^[1]

باری تأثیر شیخ شهاب الدین در نشر و توسعه تصوف نه فقط از طریق مجالس وعظ و ارشاد و تربیت مریدان در خانقاه و مدرسه بود بلکه تاحدی نیز از طریق کتابهایش بود – که در شرح عقاید صوفیه یا نقل آراء اهل بدعت داشت . از این حیث آثار  او شهرت و قبول فوق العاده یی دارد. در بین این آثار    یک رسالۀ او که رنگ عصر را دارد عبارت است از فتوت نامه فارسی [همانجا]که با توجه خلیفه الناصر به مسألۀ فتوت و مخصوصاً با شهرت نفوذی که شیخ المشایخ بغداد در مسائل مربوط به تصوف داشته است اگر از وی باشد می بایست در ترویج این طریقت در بین  فارسی زبانان تأثیر قوی داشته باشد .

 النصایح الایمانیه فی کشف الفضایح الیونانیه

 که بعد ها ضیاءالدین مسعود از تلامذه امام فخر رازی به آن جواب داد.[همان ماخذ] . این رساله را ظاهراً شیخ بدان قصد نوشت تا خلیفه الناصر را در مبارزه با اسماعیه و با اقاویل فلاسفه که تا حدی مرجع دعاوی اسماعیلیه بود ، تشویق یا تآیید کرده باشد . از این رو رسالۀ او به یک معنی دنبالۀ کاری بود که امام غزالی در کتاب تهافت الفلاسفه  شروع کرده بود وامام شهرستانی مؤلف کتاب الملل والنحل هم آنرا در کتاب مصارع الفلاسفه  ادامه داده بود. در واقع به دنبال مساعی امام غزالی تا حدی به جهت آنکه مبانی فلاسفه با بعضی اقوال اسماعیلیه  نزدیک بود مقارن این ایام فلسفه در نزد متشرعه به شدت مورد نفرت واقع شده بود ، آنرا علم تعطیل می خواندند ، و متشرعه وقت به شدت نسبت به آن  اظهار بی زاری می کردند. بنا بر این جای تعجب نیست که شیخ خلیفه را در مبارزه با فلاسفه یاری کرده باشد  که متشرعه و صوفیه قبل از او نیز رواج فلسفه را در مدارس به منزلۀ یک تکیه گاه اسماعیلیه  تلقی می کرده اند. در هر حال مقارن این احوال خلیفه الناصر  حکم کرد  که پارۀ از کتابهای فلسفی و نسخه های شفای بو علی را در کوچه و بازار بغداد آتش زدند و از اخبار الحکمای قفطی بر می آید که به امر خلیفه رکن الدین عبدالسلام (وفات 611ه.ق./593هـش./1214م) نوادۀ شیخ عبدالقادر را به سبب مطالعۀ کتابهای فلسفه و ارتباط با اصحاب نکال کردند (603ه.ق./585هـ.ش.1208م.) و بزندان افگندند [جستجودرطریقه اسلامی] و رسالۀ رشف النصایح شیخ ، را معین الدین معلم یزدی مؤرخ (وفات 789ه.ق.) در سال (774ه. ق.)جهت نصرت الدین شاه یحیی به فارسی ترجمه کرده است که باقی است. 

اعلام الهدی و عقیدة ارباب ا لتقی –

این رساله را شیخ در مکه تالیف کرد ، و همچنین رساله الطیر، ارشاد المریدین، الرحیق المختوم لذوی العقول والفهوم، رسالۀ وصیه، و جذب القلوب الی مواصلة المحبوب را باید یاد کرد.

عوارف المعارف-

که در واقع از همان اوایل انتشار کتاب ، موضوع ترجمه و شرح و تلخیص و تعلیق بسیار گشت، از جمله قدیمی ترین ترجمۀ فارسی آن، ظاهراً همان است که اسماعیل بن عبدالمومن در سال(655ه.ق./635 هـش.) کرده است و او شاگرد یک تن از تلامذۀ شیخ شهاب الدین بوده است. و ترجمۀ دیگر آن توسط ظهیرالدین عبدالرحمن بن بزغش که خود از مشایخ سهروردیه فارس صورت گرفت. یک شرح فارسی نیز بنا بر اساس همین ترجمه بوسیلۀ نوادۀ ظهیر الدین مزبور – جنید بن فضل الله بن عبدالرحمن که صدر لقب داشته است – جهت شاه شجاع آل مظفر تالیف شده است . با چنین شهرت و تداول البته عجیب نیست که عز الدین محمد بن علی کاشانی (وفات 735ه.ق./714هـ.ش.)  نیز بر اساس عوارف المعارف کتاب  مصباح الهدایه  و مفتاح الکفایهخویش را تالیف کند  و عماد فقیه کرمانی هم عوارف المعارف را بنام طریقت نامه به رشتۀ نظم کشید . تأثیر این کتاب در عقاید و آراء بعضی از معاصران جوان شیخ – از جمله در نزد سعدی نیز محسوس است حاکی از اهمیت کتاب. در این کتاب که مشتمل بر 63 باب است شیخ شهاب الدین تقریباً در تمام مسائل و تجارب صوفیه به بحث پرداخته است و کوشیده است تا در هر باب عقاید و آراء و آداب صوفیه را از آنچه مدعیان در آن باب دارند باز نماید و به دین گونه ساحت صوفیه را از اتهامات مخالفان  تنزیه و تبرئه نماید . از این رو، در آغاز کتاب شیخ، از آغاز کتاب شیخ، ازمنشآ علوم صوفیه ، برتری علم آنها و توجه آنها به تصفیه قلب و باطن به تفصیل صحبت می کند (باب 4-1)، ماهیت تصوف و سبب آن که این قوم به این نام خوانده شده اند با ذکر کسانی که به صوفیه منسوب می شوند ولی از آنها نیستند در دنبال این مباحث می آید  (9-5) در باب شیخ و خرقۀ مشایخ و همچنین در باب رباط و خانقاه (15-10) نیز به تفصیل سخن می گوید و بحث را به اختلاف احوال مشایخ  در سفر ومقام و در باب آداب مربوط به سفر و دخول می کشد (18-16) و حتی از تفاوت بین صوفیه متجرد و متأهل سخن می گوید. (21) . چهار باب در بارۀ سماع (25-22) ، سه باب در باره چله نشینی (28-26) ، دو باب در باره اخلاق (30-29) دارد. اما در باب آداب که منشأ تربیت و اخلاق صوفیه است با تفصیل بیشتر صحبت می کند، از آداب طهارت و نماز گرفته تا آداب خور و خواب و صحبت (55-31). آخرین ابواب کتاب هم در باب احوال روح ، مکاشفات صوفیه ، و مسائل مربوط به خواطر و واردات و احوال و مقامات است(61-56) که سر انجام منتهی به بحث در برخی اصطلاحات قوم و در مسایل مربوط به بدایات و نهایات می شود (63-62) . تمام این ابواب را نویسنده با ذکر احادیث نبوی و روایات مشایخ آغاز می کند و اشتمال کتاب بر اطلاعات و معلومات تاریخی آن را جالب تر می نماید. بعضی باب ها آنچه در باره روح ونفس دارد از لحاظ روانشناسی صوفیه اهمیت خاص دارد . در باره احوالات و مقامات هم آنچه در عوارف والمعارف آمده است مشتمل بر نکات جدید و تازه است و این مسئله با این غور و دقت در کلام متقدمان نیست . عوارف المعارف بیشک مثل رسالۀ قشیریه ، زبده و خلاصۀ جامع ای از تمام معارف و تعالیم صوفیه را عرضه می کند اما این که در این تعالیم وی بعضی محققان تصور کرده اند[همانجا] رنگ مسیحیت را یافت ، تصور بی اساس است و مبنی بر شباهت ظاهر.  آنچه در این رساله شایان توجه است  مخصوصاً دقت و صراحتی است که مؤلف در تمیز بین عقاید صوفیۀ واقعی اهل سنت – و مبتدعه که نام تصوف و صوفیه به دروغ بر خود بسته اند دارد . پیداست که اثر نویسنده بیشتر آن است که تصوف را از عناصر مشکوک و غیر اسلامی تصفیه کند و البته مسیحیت هم ازهمین گونه عناصراست و خود او ممکن نیست به اخذ و نشر آنگونه عناصر اقدام نماید. در این کتاب نویسنده مخصوصاً  به اخلاق و آداب صوفیه توجه دارد و این نکته از مواردی است که عوارف المعارف را با احیاء علوم الدین امام غزالی پیوند میدهد.  از تأثیر همین اخلاق صوفیه است که در بین ستایشگران و دوست داران او ، سعدی هم بابی در گلستان به اخلاق درویشان اختصاص میدهد . این اخلاق صوفیانه که سهروردی از آن به تحسین یاد می کند مبتنی بر فقر، زهد و ایثار هست اما وجود این نوع معانی در مسیحیت هم به هیچ وجه نشان تأثیر مسیحیت بر تصوف و بر اخلاق صوفیه نمیتواند تلقی شود. باری در تصوف شیخ شهاب الدین و عمش ابوالنجیب طریقه یی را بوجود آوردند که به نام آنها طریق  سهروردیه خوانده شد و در تصوف هند و (خراسان بزرگ ) افغانستان وایران تأثیر بخشید – با اصراریکه همواره در جمع  بین شریعت و طریقت  داشت.^[2]

 

اوحد الدین کرمانی جانشین  شیخ شهاب الدین

با اینهمه  در هنگام وفات شیخ شهاب الدین که بغداد هنوز بیست و چهار سالی با سقوط خلافت فاصله داشت عنوان شیخ الشیوخ آن ، در بین تربیت یافته گان  و دوست داران ابونجیب به یک شیخ کرمانی –اوحد الدین احمد نام- واگذار شد که چون بر رغم وقت و مواظبتی که در رعایت دقایق سنت داشت جمال معنی را در طلعت شاهدان مطالعه می کرد  وجود او در رأس رباط مرزبانه از اسباب رواج طعن و انتقاد عامه در حق صوفیه شد. این شیخ اوحد الدین کرمانی اکنون در تاریخ تصوف از جهت طریقه یی که در باب عشق مظاهر دارد ، و همچنین به سبب نقد طعن آ میز که شمس تبریزی^[3] در باب همین طریقۀ او اظهار کرده است. و ذکری که محی الدین ابن عربی در مؤلفات خویش از او دارد ، معروف است ، اما در عصر خود از نام آوران بزرگ طریقت و در حقیقت آخرین شیخ الشیوخ بزرگ و معروف بغداد عهد خلفا محسوب می شده است. وی حامد بن ابوالفخر نام داشت. در کرمان ولادت یافت و چون در بغداد تربیت و شهرت یافت بیشتر به مکتب تصوف بغداد انتساب دارد- هر چند از حیث ادب ایرانی است . در کتابی بنام مناقب یا مقامات که در باب احوال اوست نسبت او را به تورانشاه شه شنبهی رسانیده اند و در این باب جای تأمل هست. باوجودیکه نخست در بغداد نخست گرایش به فقه داشت و حتی در تدریس فقه شافعی هم اشتغال می جست، سر انجام روی به تصوف آورد و به رکن الدین سجاسی (وفات 606ه-.ق./588هش.)گرایید که خانقاه او در کنار دجله بود- موسوم به رباط درجه. در واقع رکن الدین شجاشی فرقۀ خویش را به قطب الدین  ابهری منسوب می کرد که خود مرید و خلیفۀ ابو نجیب شهروردی به شمار می آمد و به این گونه اوحدالدین منسوب می شد به سلسلۀ سهروردیه . اوحد الدین که زکریا محمود قزوینی صاحب آثار البلاد از وی به عنوان «شیخی صاحب مبارک صاحب کرامات» سخن میدارد و ابن الفوطی او را به مثایه «شیخی نیکو سمت» [جستجودر تصوف اسلامی] می ستاید ، مسافرت های بسیار در عراق شام و جزیره و جبال و آذربایجان و بلاد روم و حتی ظاهراً در مصر و خراسان نیز کرد و نهُ بارهم به حج رفت  و در طی این سفر های دور و درازبا بسیاری ازمشایخ و صوفیان معروف فرصت ملاقات و مصاحبت یافت . از جمله با شهاب الدین عمر سهروردی ، شمس الدین تبریزی ، سعد الین حموی ، محی الدین ابن عربی ، و صدر الدین قونوی که همه از بزرگان عصربوده اند مناسبات یا مفاوضات داشت. از روایات مقامات وی ، نیز که خالی از مبالغات  معهود نیست ، بر می آید که بسیاری از امرا و سلاطین عصر نسبت به وی با تعظیم سلوک می کرده اند . چنانچه خلیفه الناصریک بار او را به عنوان «رسول» خویش به تبریز نزد اتابک اوزبک بن محمد(623-607هـ.ق.)فرستاد و مظفر الدین کوکبوری صاحب اربل (630-586هـ.ق.) در قلمرو خویش برایش خانقاه ساخت و در حق وی تکریم فوق العاده داشت. همچنین سلطان محمد خوارزم شاه ، سلطان عزالدین کیکاؤس ، و علاؤالدین کیقباد از سلاجقه روم نیز بموجب روایات نسبت به وی محبت و تکریم نشان دادند .

در پایان یک رشته مسافرت های طولانی که پیش از سال 612 شروع شد و روی همرفته نزدیک بیست سال یا بیشتر مدت گرفت اوحدالدین به بغداد باز گشت و خلیفه المستنصر بالله وی را بجای شیخ شهاب الدین سهروردی که همان ایام مقارن باز گشت او به بغداد وفات یافته بود (632هـ.ق./613هش.)به تکریم بسیار به عنوان «شیخ رباط مرزبانیه » منصوب کرد و ابن فوطی که ماجرای این واقعه را نقل کرده است می گوید : خلیفه او را خلعت بخشید ، واستری همراه یک تن خادم به وی داد. اما شیخ که در واقع عنوان شیخ الشیوخ را بعد از شهاب الدین سهروردی حاصل کرده بود پس از آن ، مدت زیادی در قید حیات نماند و سه سالی بعد چنانکه در روایت مجمل فصیحی هست در سوم شعبان (635) در گذشت. می گویند در آخرین بیماریش که شیخ در بستر مرگ بود المستنصر خلیفه به عیادتش رفت و او دست خلیفه را گرفت و موعظۀ بلیغ کرد که متن آن نیز در دست هست .

طریقۀ اوحد الدین که به سبب آن ، مخالفانش وی را «اباحتی مبتدع» خواندند مبتنی بود بر سماع و عشق به مظاهر . در مورد آخر بسیاری از مشایخ عصر طریقۀ او را  نقد کرده اند چنانکه شمس تبریزی و مولانا جلال الدین با انکار از آن سخن راندند[جستجو در تصوف ایران] و شیخ شهاب الدین سهروردی هم بخاطر همان طریقه وی را مبتدع خوانده است[همانجا]. با وی که خود آن رسم اجازت دادن و خلیفه بر نشاندن را تجویز نمی کرد ، بعضی از مریدانش بعد از وی در زاویه ها و خانقاه های منسوب به وی همین تعالیم او را ترویج می کردند.

احوال و مقامات وی را یک تن از پیروانش در رسالۀ بی نام جمع و تدوین کرده است اما خود او چون ظاهراً صحبت شیخ را در نیافته است آنچه در باب وی نقل می کند غالباً مسموعاتی است آمیخته با مبالغات. این رساله که نسخۀ از آن به شماره 1199 در کتابخانه نفیس پاشا در استانبول هست تحت عنوان  مناقب اوحدالدین کرمانی  به اهتمام فروزان فر طبع شد.(1247).

در بین آثار منسوب به او منظومۀ مصباح الارواح را جامی و بعضی دیگر از کمترخردان یاد کرده اند اما آن منظومه در واقع از او نیست و گویندۀ آن شمس الدین محمد بن ایلطغان البردسیری کرمانی نام داشته است.

مجموعۀ از رباعیات منسوب به او نیز در دسترس است که یک نسخۀ قدیم آن  مورخ سنه 706متعلق به مجموعۀ ایاصوفیه به شماره 2010 بالغ بر یکهزار و هفتصد و سی و یک رباعی را شامل است ، هر چند بعضی از آنها ظاهراً از شاعران دیکرست. بعضی فصول هم به عربی در مسایل مربوط به تصوف و کلام از او باقی است که به موعظۀ او خطاب به المستنصر خلیفه در مجموعۀ ایا صوفیه مذکور در فوق آمده است.

شیخ اوحدالدین آخرین صوفی نام آور مکتب بغداد بود  که قطع نظر از مسألۀ عشق به مظاهر در بسیاری از عقاید  خویش طریقۀ سهروردی و میراث مکتب قدماء بغداد را دنبال می کرد و جالب آنست که پارۀ از عقاید او در همین ایام واندکی پیش از آن در طریقۀ شیخ احمدغزالی و روز بهان بقلی و فخر الدین عراقی  نیز در عراق و فارس مورد توجه شده بود و این نکته ارتباط واتصالی را که بین مکتب بغداد و صوفیه عراق و فارس هست نشان میدهد .^[4]

و جامی در نفحات الانس می گوید :« و از اهل  طریق کسانی اند که به عشق ظاهر وصورت زیبا مقیدند، و چون سالک در عدم ترقی باشد و در معرض اعجاب بود، چنانکه بعضی از بزرگان از آن استعاذت کرده اند و فرموده اند نعوذ بالله من التنکربعد التعرف و من الحجاب بعد التجلی. و تعلق این حرکت حتمی نیست به این سالک از صورتی ظاهر حسی که به صفت حسن موصوف بود تجاوز نکند ، هر چند شهود و کشف مقیدش دست داده بود. واگر آن تعلق و میل حبی از صورتی منقطع شود به صورت دیگر که حسن آراسته باشد پیوند گیرد و دایماً بر کشاکش بماند تعلق و میل بصورت فتح الباب حرمان وفتنه وآفت و خذلان او شود ، اعاذنالله عزو جل ...»

حسن ظن بلکه صدق اعتقاد نسبت به جماعتی از اکابر چون شیخ احمد غزالی و شیخ اوحد الدین کرمانی وشیخ فخر الدین عراقی که به مطالعۀ  جمال مظاهر صوری  حسّی اشتغال می نموده اند، آنست که ایشان در آنجا مشاهدۀ جمال مطلق حق سبحانه می کرده اند وبه صورحسی مقید نبوده اند، واگر از بعضی کبرا نسبت به ایشان انکاری واقع شده است ، مقصود از آن بوده باشد که محجوبان آن را دستوری نسازند و قیاس حال خود بر ایشان نکنند وجاویدان در حضیض خذلان و اسفل السافلین طبیعت نمانند.

اوحدالدین خود فرماید:

 

تـا جنبش دست هست مــــــــادام           سـايـــــــــــه متــحرك اسـت نـاكـام

چـون سايه ز دست يــافته مايــــه                    پس نيست خود اندر اصل سايـــــــه

چيزي‌كه‌وجـــود‌‌او به‌خود نيست            هستيش نهــــــادن از خرد نــــيست

هست است وليــــــك هست مطلق                    نــــــــزديـــك حكيـــم نيست جز حق

هستي كه بـــه حـق قـــــــوام دارد                   او نــيـــــــــست ولــيك نـــــــام دارد

بر نقش خود است فتنـــــــه نقاش                    كس ‌نيست ‌دراين ‌ميان ‌توخوش باش

خــــــــود گفت‌حقيقت و‌خود ‌اشنيد                    آن روي كه خـــود نمــــود خود ديد

پس بـــــــــاد يقين كه نيست والله                     مـــــوجــــود حـــــقيقئـي ســوي الله

رباعی:

                     «اوحد» دردل می زنی آخردل کو                   عمری است که راه می روی منزل کو

تا چند زلاف خــــلوت و خلوتیان                     هفتـــاد و دو چـــــلّه داشتی حاصل کو

^[5]

 

 

 

 

+++++++++++++++++++++++

 

سوم. طریقۀ سهروردیه :  

طریقۀ سهروردیه از جمله چهار طریقه ای هست که در خراسان الی حالا  رواج دارد. که شروع آن به ابو نجیب سهروردی منسوب است در واقع به کوشش پسر عموی وی عمر سهروردی (632-540هـ ق./1234-1145م) پایه گذاری شد.عمر از سوی خلیفه ناصر (622-576ه.ق./1225-1180م) به زعامت چندین رباط در بغداد منسوب شد. وی رسالۀ در بارۀ سلوک صوفیان تازه وارد نگاشت و بدین سان نظام «خانقاهی» تدوین گردید .

اما قبل از این که به طریقۀ سهروردیه بپردازیم لازم میدانم تا مبادی طریقت و تصوف  در سرزمین های اسلامی را روشن سازم:

شازلیه:

در اواخر سدّ سیزدهم در مصر رواج یافت ، نخست در مراکش و با تعالیم ابو مدین (وفات 595هـ.ق./1258م)، آغاز گردید. مرید وی بنام شازلی (وفات656هـ.ق./1258م) در سال 642ه.ق./1244م) عازم اسکندریه شد و در آن جا پس از پیدا کردن پیروان و سالکانی برای خود نظام خانقاه خاصی ایجاد کرد که شامل فعالیتهای عبدی و زنده گی اجتماعی می شد. این ها همیشه از نزدیکی و هر گونه بر قراری و رابطه نزدیک  با حاکمان و مقامات حکومتی دوری می گزیدند که پس از آن این از ویژه گی های این فرقه باقی ماند.

قادریه در آغاز:

قادریه در آغاز مانند یک تَشَکُّل محلّی که در اطرف مقبره شیخ عبدالقادر گیلانی در بغداد ایجاد گردیده بود که سلسلۀ خود را خود شیخ عبدالقادر، از ابوسعید مخرومی کسب کرده و نیز در طریقت او، اویسیه بود که خضر^[1] را چندین بار در زنده گی اش ملاقات و ازوی پیروی کرده است. (برای معلومات بیشتر در مورد  این طریقه به صفحات 190-206 در همین اثر نگاه کنید) در پایان سده چهاردهم میلادی منزلگاهی را در دمشق ایجاد کردند. دیری نگذشت که فرقه قادریه در سراسر نواحی عرب و نواحی پایان  صحراه در افریقا ، گسترش یافت .

طریقۀ کبرویه

این فرقه بنام مؤسس آن نجم الدین کبرا خوانده می شد در واقع به کوشش سمنانی (وفات 7ه.ق./1331م) در ایران سازمان یافت و سپس در بسیاری از نواحی خراسان بزرگ، خوارزم، فرا دریا یا ماوراؤنهر منتشر شد. سمنانی طلایه دار جنبشی بود که به وحدت امت اسلامی تأکید داشت. در میان پیروان این طریقه اعم ازمذاهب اهل سنت و جماعت وبعضاً تشیع وجود داشت که پیروان این طریقه همۀ شان خاندان نبوت از جمله علی را بالاخص و همچنین بزرگان اهل سنت رابالعموم گرامی میداشتند و بودائیان و کافران را به دین اسلام دعوت می کردند. تصوف از دید گاه طریقۀ کبرویه کاملاً فرگیر از دین اسلام  بود که فراتر از تقسیمات فرقه ای عمل می کرد.

تا پایان سده (چهاردهم میلادی/هفتم هجری) ، طریقت صوفیانه در سراسر شرق میانه و مخصوصاً لبنان و سوریه ، مستقر شده بود و در نواحی شرقی خراسان بزرگ و آسیای میانه کبرویه بیش از هر فرقۀ دیگر شهرت یافته بود. 

در مصر فرقه های رفاعیه، قادریه، سهروردیه، و بدویه فرا گیر شده بود. فرقه های تصوف در مصراز حمایت حکومت برخوردار بودند ؛ سلاطین مصر در مراسم عبادی آنها شرکت و مردم بسیاری از آنها پیروی می کردند.

بدین سان از سده های دهم تا چهاردهم میلادی تثبیت نهاد های سازمان یافته تصوف روند کندی یافته بود . ولی در این دوران فرقه های کوچکی از تصوف و حلقه های مرید پرورتشکیل شد که در گسترش و توسعه طریقت خیلی مؤثربود چنانچه این حلاقات کوچک از یکجا به جای دیگرطریقت شان را در دل مردم می نشاندند، و در این محلات بود که خانقاه بصورت مرکزی برای تشکل های جمعی در آمد و مفهومی از طریقت یا برادری صوفیانه در چوکات مسلمانان مقدس شمرده شد. اما هسته های اصلی تصوف عبارت بود صوفیان پراگنده ای که در گوشه و کناربرای خود مریدانی از عامۀ مردم جمع کرده بودند. طریقت توانست در تعالیم هزاران تن از بزرگان و مربیان تصوف تا حدودی هم اهنگی و یکدسته گی ایجاد کنند. اما با آنهم تصوف بیشتر به  مفهوم فرهنگ مشترک مربیان (شیخان طریقت) پراگندۀ تصّوف تلقی می شد تا یک جنبش سازمان یافتۀ دینی واجتماعی.

تصوف در مرز های جهان رو به توسعۀ اسلام در افریقای شمالی، آسیای میانه و هند از اهمیت بیشتری برخوردار بود. احساس تعهد نسبت به جهاد اسلامی و سنّتِ فعالیتهای تبلیغاتی غازیان سبب شد که تصوف بیشتر از آنکه در مناطق تاریخی گسترش نفوذ اسلام رسوخ کند در سرزمین های حاشیه یی و مرزی جای گیر شد. با این حال تصوف به بارگاه فرمانروایان و خلافت اسلامی نیز از طریق (شیخ ابو سعید مخرومی مراد شیخ عبدالقادر گیلانی و شخص خود وی راه یافت و چنانچه روایات تاریخی مشعربر این است که سلطان محمود غزنوی زمانیکه به فتح هند می شتافت قبل بر آن از محضر شیخ ابوالحسن خرقانی و صحبت وی بهره یافت.(مولف) ؛ علاوه بر این، نظرات صوفیانه به مکاتب فقهی شافعی ، حنبلی راه یافت و صوفیان توانستند آرمانهای دینی و فقهی را  تحت تأثیر خویش در آورند. مهمتر این که صوفیان در میان مردم عامه از نفوذ بیشتری برخوردار شدند . خانقاه صوفیان به مرکز تعالیم دینی و وعاظ مبدل شد( که نمونه بارز آن نفوذ شیخ عبدالقادر گیلانی و خواجه معین الدین چشتی ، ابونجیب سهروردیه میباشد که هر کدام این ذوات در طول زمان زیستی شان ، در مجالس وعظ ایشان علمای نیز جمع می شدند و استماع سمع می کردند. و گاه می شد که به ویژه، از فتاوی امام عبدالقادر بهره مند می شدند.) ^[2]

 

ضیاء الدین ابو نجیب عبدالقاهر ابن عبدالله السهروردی

صوفی واعظ نام آوری که در بغداد می زیست و تقریباً دوسالی بعد از شیخ عبدالقادر وفات یافت  ابو نجیب عبدالقاهر بن عبدالله السهروردی بود که ضیاءالدین لقب داشت و سلسلۀ سهروردیۀ صوفیه به نام او و همچنین شاگرد و برادر زاده اش شیخ شهاب الدین سهروردی منسوب است.

ابو نجیب سهروردی در زنجان به دنیا امد (490ه.ق./475هـش./1096م) و به سیزده یا چهارده واسطه نسب به ابوبکر خلیفه رسول می رساند. در جوانی به بغاد آمد و از علوم رسمی بهر بسیار یافت ، فقه شافعی را از اسعد میهنی آموخت ، و یک چند نیز متولی تدریس در نظامیه شد. اما از آن کار انصراف یافت و به عزلت و تصوف گرایید. در این امر هم از شیخ احمد غزالی ارشاد یافت . در مدت عزلت و مجاهدت از کسب دست خویش میخورد و یک چند نیز سقائی کرد. پس از آن به وعظ پرداخت و شهرت وقبول فوق العاده یافت . مدرسه و رباطی هم بنا کرد که وجود او را ملجاء  فقرا در ماندگان ساخت و مجالس او را توجه عام و خاص. در اواخر عمر به قصد بیت المقدس به شام رفت اما به سبب غلبه و تهدید صلیبی ها موفق به زیارت نشد. با این همه نور الدین زنگی^[3] مقدمش را گرامی داشت . او یک چند در دمشق ماند و مجلس وعظ هم بر پا کرد، پایان عمرش در بغداد رسید (جمادی الآخر 563ه.ق./حوت546ه.ش./مارچ 1168م). از اثار او رساله ایست بنام آداب المریدین که علی بن سلطان محمد قاری هروی (وفات 1014ه.ش.) بر برخی از مطالب مغلق ان شرحی تعلیق کرده است. این رساله مشتمل است بر عقاید صوفیه و در واقع عقاید و تعالیم خود او را در باب آداب مریدان بیان میدارد. از مطالعۀ آن بر می آید که وی در فقه مذهب اهل حدیث داشته است و در معاملات از کسانی بوده است که درویشی را بر توانگری ترجیح میداده اند و در عین حال ابو نجیب از آن گونه صوفیان است که به فضیلت علم معتقد بوده اند – بر خلاف کسانی که حتی علم را حجاب تلقی می کرده اند. از بسیاری از جهات این رساله شیوه کتاب التعرف کلابادی و الرساله القشیریه امام قشیری را بخاطر می آورد. و آنچه شیخ  شهاب الدین سهروردی  نیز بنام عوارف المعارف  نوشته است در واقع نیز به همین طریقه مبتنی است . در نظر او تصوف آغازش علم است،  و میانش عمل علم است ، و آخرش موهبت. علم آنچه را مراد است مکشوف می کند ، عمل طلب را میسر میسازد و موهبت به آنچه غایت علم است میرساند. از این رو احل تصوف سه طبقه باشند مرید طالب ، متوسط سالک(راهرو)، و منتهی واصل و از این میان مرید صاحب وقت است ، متوسط خداوند حال است  و منتهی صاحب یقین [شعرانی طبقات الکبری 4/7،257؛ یاقوت . معجم البلدان 3/290-289] . طریقۀ سهروردیه که منسوب به ابونجیب سهروردی است ، به وسیلۀ بهاؤالدین زکریای ملتانی و شیخ فخر الدین عراقی در هند انتشار یافت و تعدادی از سلاسل صوفیه ایران – از جمله نعمت اللهیه ، پیر جمالیه و صفویه – نیز به طریقۀ او  منسوب و مربوط است. اما در بغداد  میراث روحانی او به شاگرد و برادر زاده اش رسید: به شیخ شهاب الدین ابو حفص عمربن محمد السهروردی ملقب به شیخ الاسلام. وی در اوایل شعبان (539ه.ق./دلو523هـ.ش./1145م) و به قولی در اواخر رجب آن سال در سهرورد ولادت یافت . در بغداد نزد عم خود شیخ ابو نجیب سهروردی  تلمذ کرد و به زودی علاوه بر علوم رسمی و شرعی در معارف اهل طریقت هم سر آمد گشت . به موجب روایت ابن خلکان عبدالقادر گیلانی هم جزء مشایخ او بوده است اما ظاهراً تعلیم او در نزد شیخ عبدالقادردرعلوم دینی بوده است  نه در تصوف بوده است [جستجو در  تصوف ایران. همانجا]. چندی هم در بصره نزد یکی از مشایخ به تعلیم پرداخت.^[4] به باز گشت به بغداد سالها به وعظ اشتغال جست. مجالس وعظ او مورد توجه طالب علمان شد و خود او نزد عامه محبوبیت فوق العاده یافت چنانکه  حتی سلاطین و خلفای وقت نسبت به وی حرمت و علاقه نشان میدادند . وی با آنکه بیشتر به عنوان شیخ صوفیه  شهرت داشت در حدیث و فقه نیز از علمای بزرگ عصر حساب می شد و حتی در فقه فتاوی ای نیز داشت. در سال(599ه.ق./582هـ.ش.) الناصر الدین الله خلیفه عباسی (622-573ه.ق./604-556هـ.ش./1225-1178م.) در منار نهر عیسی که از فرات جدا می شد رباطی در کوی مرزبانبه بنا کرد و آن را به شیخ شهاب الدین وا گذاشت . در آنجا عدۀ از صوفیه باشیخ  سکونت کردند و مقرر شد تمام هزینه آن رباط ازخزانه خلیفه پرداخته شود . رباط دیگری هم در مأمونیه داشت که در اواخر عمر شیخ تعدادی از مریدان در آنجا نزد وی تربیت و ارشاد می یافتند و از مجالس او استفاده می کردند. خود خلیفه الناصر گه گاه در مجالس وعظ شیخ حاضر می شد و نسبت به او احترام فوق العاده داشت.[جستجو در طریقت] درست است که یکبار نیز در حق او سخط (خشم و غضب)کرد و رباط مرزبانیه را از وی باز ستود لیکن چندی بعد با او بر سر لطف آمد و رباط را به او پس داد. اعتماد خلیفه در حق او چندان زیاد بود که او را به سفارت نزد سلاطین و امرای عصر می فرستد از جمله چند باراز جانب خلیفه به دربار «الملک العادل» ^[5] به سفارت رفت . وقتی نیز به عنوان سفارت نزد سلطان روم   علاؤالدین کی قباد سلجوقی رفت و هم در این سفر بود که نجم الدین رازی مؤلف مرصاد العباد در ملطیه با وی دیدار کرد. به هر حال وی کراراً از جانب خلیفه نزد سلاطین و ملوک وقت به  سفارت رفت . ابن خلکان هم نقل می کند که وقتی نیز از طرف دیوان خلافت به اربل آمد و آنجا مجلس وعظ هم دایر کرد . در کتاب سیرت جلال الدین هم شرح رسالتی که وی از جانب خلیفه ناصر به نزد خوارزم شاه ^[6]داشت تفصیلش هست. اما از خود  شیخ هم در این باب روایتی هست که هر چند مثل روایت مؤلف  سیرت جلال الدین نشان میدهد که سلطان باوجودیکه حق شیخ را می شناخت نسبت به او چندان تکریم نکرد ، اما در این روایت شیخ در وصف سیمای خوارزمشاه آمده است با اوصاف و سن او نمیخواند شاید در روایت عمداً غلطی وجود داشته باشد تا اهانتی را که ازجانب خوارزمشاه به شیخ و خلیفه وارد شده است به جهالت جوانی فوق العاده  وی منسوب گردانید [همان مأخذ] باری در طی این مسافرتها و همچنین در ضمن مسافرتهای دیگر – از جمله حج- به ملاقات بعضی مشایخ عصر نیز نایل شد. از جمله در سال(628ه.ق.610ه.ش.) که شیخ برای آخرین حج خویش عزیمت سفر کرد عدۀ زیادی از زهاد و صوفیه و علماء عراق نیز با وی همراه بودند. در این صفر بود که وی با ابن فارض^[7] عارف وشاعر معروف مصر ملاقات کرد و با عدۀ از اصحاب وی از جمله پسر ابن فارض خرقه داد[16]. شیخ یکبار نیز با ابن عربی ملاقات کرد. می گویند در طی این ملاقات هر دو شیخ ساعتی با هم بنشستند . بی آنکه با هم سخن گویند از یکدگر جدا شدند. بعد وقتی از ابن عربی سؤال شد که شیخ شهاب الدین را چگونه یافتی؟ جواب داد سرتا پا غرق در سنت است و چون از شیخ شهاب الدین در باره ابن عربی پرسیدند گفت دریایی است از حقایق . طرفه آن است که همین گونه قضاوت از شیخ سعدالدین حموی ^[8] هم در باره اختلاف احوال شیخ شهاب الدین با شیخ محی الدین نقل کرده اند. می گویند: از شیخ سعد الدین پرسیدند که شیخ محیّ الدین ابن عربی را چون یافتی ؟  گفت بحری است که پایان ندارد. گفتند شیخ شهاب الدین سهروردی را چگونه یافتی؟ گفت: نور متابعت پیامبر در جبین سهروردی  چیز دیگر است. [جستجو در تصوف ایران،عبدالحسین زرین کوب، ص 174]. باری شیخ شهاب الدین سهروردی در حفظ و مراعات سنت تا حدی ساعی بود که می گویند که در اواخر عمر که از پای فروماند دقیقه ای از اوراد و عبادات خود را فرو نگذاشت . بر علاوه باوجود عنوان شیخ الشیوخ و شهرت وقبول فوق العاده ای که در نزد عام و خاص داشت شیخ شهاب الدین در نهایت فقر و زهد می زیست و می گویند به هنگام مرگ حتی اندوخته ای که مخارج کفن و دفن اورا کند نداشت . در این پایان عمر که شیخ از پا افتاده بود چشمانش هم ضعیف شده بود – وبه قولی نا بینا[همانجا] . وفاتش در غرۀ محرم (632ه.ق./614هـ.ش./1235م) در بغداد روی داد و پسرش محمد بن عمر سهروردی که کتابی به نام زاد المسافر و الادب حاضر دارد  طریقۀ وی را ادامه داد. تأثیر وجود شیخ در نشر این طریقه و در توجیه و تنزیه تصوف فوق العاده و پر حاصل بود . طی سالها البته نه فقد صوفیه از تمام بلاد جهت درک صحبت و کسب فایده به خدمت او می آمدند بلکه خود او نیز در تمام مسافرتها ی خویش مکرر در شهرها ی مختلف- از جمله در مکه دمشق و حلب – مجالس و عظ بر پا می کرد و حتی فرصت می یافت تا مستمندان را تربیت وارشاد نماید. به علاوه صوفیه از هر جا عصر گه گاه مسایلی نزد او می فرستادند و در باب احوال خویش از وی رأی و فتوا می خواسند . در بین دوستداران یا ستایشگران نام آور شیخ ، کمال الدین اسماعیل اصفهانی شاعر معروف عراق و شیخ سعدی را میتوان نام برد. سعدی ظاهراً در بغداد به وی رسید و در یک موضع از بوستان که در نسخه های قدیمیتر هم نیست – از وی به تکریم یاد می کند. کمال الدین اسماعیل هم هر چند به دیدار شیخ نایل نیامد  لیکن با وی باب نوشت و خواند کشوده بود و نامۀ از شیخ در دست است که در آن با مهر و شفقت شاعر اصفهانی را نصیحت می کند.[همانجا] خود شیخ نیز مانند این دو ستایشگر شاعر خود که گه گاه شعر می گفت – به عربی و فارسی. درتاریخ گزیده یک رباعی فارسی بدو منسوب است و در بعضی تذکره ها  خاصتاً تذکره های متأخر ترتعداد بیشتری ابیات فارسی را بدو نسبت داده اند . با آنکه در یک روایت مربوط به سفارتش در نزد خوارزمشاه با سلطان ترک به وساطت مترجم صحبت می کند . اشعاری که کمال الدین اسماعیل در ستایش او دارد نشان میدهد که شیخ در زبان فارسی هم سخن شناس بوده است و این نکته تردیدی را که ممکن است در انتساب شعر فارسی به وی به خاطر آید نفی می کند. از شعر عربی او هم ابن خلکان نمونۀ ذکر می کند و هم از روایات ابن خلکان بر می آید که مجالس وعظ او نیز با نقل  وانشاد شعر همراه بوده است و بسا که یک دو بیت شعر او که در مجلس وعظ میخواند مستمعان را  به شور و هیجان در می آورده است و بسیار کسان موی می بریده اند و توبه می کرده اند.( بریدن‌ موهای‌ پیشانی‌ یا تراشیدن‌ سر، از آداب‌ توبه‌ بود ) .^[9]

آثار شیخ شهاب الدین:

ادامه دارد.

 

 

 

++++++++++++