الحاج عبدالواحد سيدی

اسلام از سپیده دم تا ایندم

سخن در عصمت و توبه

در مجلس شصت و یکم که دست بوس رسیده شد سخن در عصمت و توبه افتاد که پیر هری گفته است که عنایت به دو چیزی است و آن عزیز است یا عصمت در اول یا توبه در اخیر !

در اینجا سخن در توبه و تقوی افتاد فرمود که متقی آنست که به لوثی  ملوث نشده باشد و تائب آنست که [تائب] شده باشد و انابت آورده ، درین اقاویل گفته اند ، و بعضی ها گفته اند متقی و تائب هر دو برابر باشند. بعضی ها گفته اند که تائب فاضل تر است از متقی زیرا که این تائب شده و ذوق معصیت گرفته است، آنکه ذوق گرفته باشد باز آید و قوی تر از آن باشد که اصلاً هیچ ذوقی نگرفته باشد، و بعضی ها گفته اند متّقی فاضل تر است از تائب ، در صحت این قول حکایتی فرمود که وقتی میان دو کس مباحثه شد یکی می گفت متّقی فاضلتراست ازتائب و دیگری می گفت تائب فاضلتر است از متقی، این سخن میان ایشان به طویل کشید، هر دو پیش پیغامبر آن عهد رفتند و این را حکم طلبیدند، پیغامبر آن عهد گفت من از خود حکم نتوانم کرد منتظر وحی خواهم بود تا چه فرمان رسد، هم در این میان بر آن پیغامبر فرمان آمد که این هر دو را باز گردان و بگو که شما هر دو بروید وامشب یکجا باشید و فردا چون از خانه بیرون آئید هر که اول پیش شما آید حکم این مسئله از وی پرسید ، آن هر دو به حکم فرمان برفتند ، روز دیگر هر دو از خانه بیرون آمدند، مردی پیش آمد و از او پرسیدند که ای خواجه ما را مشکلی شده است تو حل کن، او گفت چه مشکل شده است؟ ایشان گفتند ما را می باید معلوم شود که آن هیچ وقتی معصیتی نکرده باشد او بهتر یا اینکه او معصیت کرده باشد واو تائب شده، آن مرد گفت ای خواجگان ! من مرد جولاه ام و هیچ علمی نخوانده ام این مشکل را چگونه حل کنم اما این قدر میدانم جامۀ که می بافم تاری می گلسد من آن را پیوند می کنم محکم تر آید از تاری که نه گسسته باشد! ایشان هر دوباز  گشتند و به خدمت آن پیغامبر آمدند و صورت حال باز گفتند ، آن پیغامبر گفت جواب شما همین بود![1]

لختی حکایت دنیا افتاد و مغرور شدن خلق بر وی، در این میان حکایت فرمود که وقتی مهتر عیسی علیه السلام عورتی را دید زالی بر حالی کریه لقائی از او پرسید که تو کیستی؟ گفت من دنیا ام ! مهتر عیسی علیه سلام پرسید چند شوهر کرده اید؟ گفت بی حد واندازه، اگر چیزی معدودی و محصوری باشد بگویم، بعد از آن مهتر عیسی علیه سلام گفت که از این شوهران هیچکدامی ترا طلاق گفته است؟ گفت خیر همه را من کشتم. از نسبت این معنی فرمود که درویشی راحت تمام است و از آفت ها ایمن ، غایت سخن کار درویش آن باشد که شبی او را فاقه باشد او را معراجی باشد. 

لختی سخن در مُعطی (بخشایشگر نعمات) افتاد  که معطی خدای است چون خدای تعای کسی را بدهد مانع آن کی تواند بود؟ در این میان حکایت کرد که سلطان شمس الدین در بداؤن میدانی کرده بود با دو دروازه آنجا گوی میباختی ،  روزی در میدان گوی میباخت نزدیک یک دروازه رسید آنجا پیر خمیده قامتی را دید ، آن پیر چیزی سوال کرد و سلطان هیچ نداد، باز به دروازه دوم رسید آنجا جوانی را دید تندرست و توانا، سلطان شمس الدین کیسۀ بیفشاند ، مبلغی تنگۀ زر بیرون کشید و بدان جوان داد ، آنگاه گفت آن پیر چیزی خواست و من ندادم و این جوان را ناخواسته  دادم اگر خواست من بودی آن پیر را میدادم. پس هر کرا داد خدا میدهد من چه کنم!    

لختی سخن در ترک دنیا افتاد، فرمود پیری بود در کتیهل او را صوفی بدهنی می گفتند ، او تارک عظیم بود تا جایی که ستر اورت هم نبود ، آنگاه فرمود که اگر کسی سدِ جوع را که بدان قوام بدن باشد تارک شود هلاک گردد و معاقب باشد و ستری که بدان صورت عورت را پوشند تارک شود هم معاقب باشد ، او از آنها باشد که از این ها هم دور بودی!

هم از نسب ترک دنیا حکایتِ شیخ الاسلام فرید الدین فرمود قدس الله سره العزیزکه زر و نعمت بر او آمدی او آنهمه را نفقه کردی تا وقت نقل اووجه تجهیزو تکفین متعذر بود چنانکه خشت خام بجهت لحد باید نبود ، دری که به خشت خام بر آورده بودند آن در را فرود آوردند تا آن خشت ها در لحد خرچ شد!

...فرمود که یکی از شیخ جلال الدین تبریزی پرسید رحمة الله علیه مردی روزه نمیدارد و سحر می خورد چگونه باشد ؟ شیخ جلال الدین فرمود که سحر هم بخورد صبح هم چاشت هم باید قوتی که از ان حاصل آید در طاعت خدای تعالی صرف کند و معصیتی نکند. بنده بر وفق این معنی این آیت یاد داد که کُلُوا مِنَ الطَّیِّبَاتِ [2] ، خواجه ذکر الله بالخیر فرمود: کُلُوا مِنَ الطَّیِّبَاتِ  وَاعْمَلُوا صَالِحًا . از نسبت این طیبات بنده عرضداشت کرد که اصحاب کهف أَزْکَىٰ طَعَامًا" [3]مقصود از آن چه بود؟در آنچه گفتند : فرمود طعامی خواستند که طبائع بدان مایل باشد.آ نگاه بر لفظ مبارک راند که به قول بعضی مقصود از طعام برنج بوده است والله اعلم!

سخن بر کسانی آمد که مستغرق یاد حق باشند. بعد از آن حکایت فرمود که یکی از درویش صاحب حالی در خواست کرد آن ساعت که ترا با حق تعالی نیازی باشد اگر از من یاد آید دعایی بکنی! آن درویش جواب داد وای مرا به آن وقتی که از تو یاد آید!

سخن در سفر حج و خانه کعبه افتاد. فرمود که مردمان که به زیارت خانۀ کعبه می روند چون باز می آیند ذکر آن در هر مقامی می کنند و بیشتر در یاد آن میباشند و ان نیکو نیست .  یکی از حاضران گفت در راه کعبه گاه گاه نماز وقت فوت می شود به سبب تنگی ّب و مشقت منازل ، آنگاه خواجه ذکر الله بالخیر حکایت نمود که مذّکری بود در لهاور ، تذکیر خوب گفتی و زبان گیرا داشت ، خلق را در سخن او راحتی بود و رقتی بودی تا وقتی که او به حج رفت ، چون باز آمد آن ذوق و راحت در کلام او نمانده بود ! باو گفتند که سخن تو بدان چاشنی که بود نمانده است. گفت آری من هم میدانم که به اثر کدام شومت است، سبب آن است که مرا در این سفر در راه دو نماز از وقت بشد!

...سخن در آداب پیری و مریدی افتاد و در معنی آنکه پیر را از مرید طمع نشاید کرد . آنگاه حکایت فرمود که وقتی مریدی به خدمت پیر خود خربزه چند پیش پیش آورد ، پیر از او نستدو باز بدو داد ، یکی سؤال کرد که چرا باید پیر خدمت مرید  ردّ کند؟پیر جواب داد چنان که پیر در کار دین نشاید هیچ نوع محتاج مرید باشد در کار دنیا هم نشاید که محتاج مرید باشد!

لختی سخن در آن افتاد که مریدان به خدمت مخدوم می آیند و سر بر زمین می نهند . خواجه ذکر الله بالخیر فرمود که من میخواستم خلق را منع کنم  اما چون پیش شیخ من همجنین کرده اند منع نکردم . بنده بر این حرف عرضداشت کرد بنده گانی که به خدمت مخدوم پیوسته اند و ارادت آورده اند و بیعت کرده اند ، این عبادت و بیعت عبارت است از عشق و محبت پیر ، پس آنجا که عشق و محبت آمد در آن صورت سر برزمین نهادن سهل خدمتی باشد. خواجه ذکر الله بالخیر بر وفق این سخن فرمود که شنوده ام از خدمت شیخ الاسلام فرید الدین قدس الله سره العزیز که وقتی شیخ ابوسعید ابو الخیر رحمة الله علیه در راه سوار میرفت، مریدی پیش آمد و آن مردی پیاده بود و زانوی شیخ ببوسید . شیخ فرمود فروتر . مردید پای اسب ببوسید ، شیخ فرمود فروتر ، مُرید زمین ببوسید – آنگاه شیخ فرمود در این چه ترا فرمودم  فرو تر فرو تر ، مقصود من نه بوسیدن زمین بوده است تو هر چه فروتر می شدی درجه تو بالاتر می شد!

...لختی حکایت درویشانی آمد که شیخ الاسلام فرید الدین قدس الله سره العزیز ایشان را خلافت فرموده بود بر لفظ مبارک راند که یکی از ایشان درویشی بود که او را عارف گفتندی، او را جانب سیوستان و آن حدود اجازه فرستاد واجازۀ بیعت داد، آنچنان بود که َملِکیِ بود به طرف اوچّه و ملتان و این عارف برآن ملک امامت داشت یا تعلقی به اسم دیگر ، الغرض وقتی آن ملک صد تنکه به دست این عارف به خدمت شیخ الاسلام قدس الله سره العزیز فرستاد او از آن پنجاه تنگه به خدمت شیخ آورد ، شیخ تبسم کرد و گفت قسمت برادروار کردی ! آن عارف شررمنده شد بر فور آن پنجاه تنگه بخدمت شیخ آورد و عجز و عذر بسیار کرد و ارادت التماس نمود، شیخ دست بیعت بدو داد و او محلوق شد ، بعد از آن چنان بخدمت راسخ شد که استقامت تمام حاصل کرد تا اخر او را اجازت بیعت داد و جانب سیوستان فرستاد !

در مجلس شصت و هفتم که دیدار ودولت دست بوسی حاصل شد. سخن در باب پندار افتاد و اهل رعونت و طائقه ای که خود را چیزی دانند .

فرمود که عایشه را رضی الله عنها پرسیدند که مرد کَی بد شود ؟ گفت هرگاه که خود را نیکو داند ! ملائم این معنی حکایت فرمود که فرزدق نام شاعری بود، وقتی او و خواجه حسن بصری رضی الله عنه در جمعی  یکجا افتادند ، از آن جمع یکی به اواز بلند گفت که بهترین مردمان در این جمع حاضرند و بد ترین مردمان! هم در این حال فرزدق روی سوی خواجه حسن بصری کرد وگفت شنیدی که چه می گوید ؟ خواجه حسن بصری گفت چه معلوم است که بهترین مردمان کیست این را خدا داند ! فرزدق گفت ای خواجه بهترین مردمان توئی و بد ترین مردمان منم! چون فرزدق وفات یافت او را در خواب دیدند و از احوال او پرسیدند . فرزدق گفت چون مرا مقابل کرسی قضا بردند من ترسیدن گرفتم ، مرا فرمان دادند که ما ترا همان روزامرزیده بودیم که خود را بد ترین مردمان دانستی!

بنده را سخن در دل بود آن روز عرضداشت کرد و آن این بود که گوری که بر آورده میباشد چون خراب گردد چون خراب شود باز عمارت کردن آمده است؟ فرمود که خیر ، چه خراب شود بیش عمارت نباید کرد ، هرچه اندراس بیشترامید رحمت بیشتر!

از اینجا حکایت مردانی افتاد که خود را در پایانِ بزرگان و پیران جای خواهند به جهت دفن ، آنگاه حکایت فرمود که در بداؤن بزرگی بود او را مولانا سراج الدین ترمذی[4] گفتندی، او جانب مکه رفت به این عزیمت که اگر قضای اجل در رسد مدفن او همانجا باشد، چون به زیارت کعبه رفت بدان سعادت رسید باز آمد و در بداؤن سکن شد ، او را گفتند نه تو بدان نیت رفته بودی که چون بمیری همان جا دفن کنند؟ گفت آری ولی من شبی در خواب دیدم که جنازه ها از اطراف می آورند و مردگانی که بدان جنازه می بودند ایشان را در حوالی مکه دفن می کردند و بعضی مردگان که گرد به گرد مکه دفن بودند ایشان را از آنجا بر میداشتند و می بردند، می پرسیدم که این چه حال است ؟ گفتند که طائفه ای که اهلیت این موضع دارند اگر چه جای های دور وفات یافته اند ایشان را فرمان است که این جا آوریم و طائفه ای که نه شایسته این مقام اند اگر چه اینجا خفته اند ایشان را فرمان است که به اطراف بریم ف مولانا سراج الدین گفت که چون مرا این معنی تحقیق شد باز در بداؤن آمدم  بنا بر اینکه اگر  لایق آن موضع خواهم بود غرض من حاصل خواهد شد . انشا الله تعالی   

++++++++++++++++++++++

سخن در استقرار توبه

دو شنبه  بیست یکم ماه ذی قعده سنۀ مذکور به سعادت  دست بوس رسیده شد . سخن دراستقرار توبه افتاد و استقامت بیعت ، فرمود که این کس که دست شیخ می گیرد و بیعت می کند آن عهد به خداوند است باید که بر ان ثابت باشد و اگر او را از ان پریشانی میسر است همچنان باشد که دست برچه می گیرد؟

انگاه فرمود که من به خدمت شیخ الاسلام فرید الدین قدس الله سره العزیز پیوستم و بیعت کردم  چون باز گشتم در اثنای راه  تشنگی اثر کرد ، هوای گرم بود و آب دور، در این میان بر سر راهی رسیدم علوی را دیدم که من او را شناختم او را سید عماد گفتندی مردِ خوش باش بود ، چون بدو رسیدم او را گفتم جائی آب باشد که من نیک تشنه ام ؟ یک مطهره  پیش او بود، گفت نیکو آمدی اینک مطهره بازکن و بخور! همانا که در آن مطهره شراب (باده) بود و یا بنگی و مرا معلوم شد و گفتم من هرگز این نخورم .آن علوی گفت در این نزدیکی ها هرگز آب نیست ما از بی ابی این را برداشته ایم و پیش هم تا دوری آب نیست اگر تو این نخواهی خورد هلاک خواهی شد ! گفتم خیر ای خواجه همین خواهد که بخواهم مرد هر چه هست می شود که من دست شیخ گرفته ام و عهد کرده ام که من هرگز این نخورم ! این بگفتم و از آنجا بگذشتم ، چون قدری برفتم به آب رسیدم  الحمد لله

لختی ذکر معراج افتاد. عزیزی حاضر بود عرضداشت کرد که معراج بر چه نوع بود؟ ^[1]خواجه ذکر الله بالخیرفرمود که از مکه تا بیت المقدی اسراء بود و از بیت المقدس تا فلک اول معراج بود و از فلک اول تا قاب و قوسین اعراج بود . باز آن عزیز بر این سؤال زیادت کرد و گفت می گویند قالب را هم معراج بود و روح را هم، هر یکی را چگونه بوده باشد؟ خواجه ذکر الله بالخیر این مصراع به زبان مبارک راند فظُنَّ خیراً وا تسأل عن الخیر، یعنی گمان نیک بدار و از تحقیق حال مپرس! انگاه فرمود که بدینها هم ایمان باید داشت اما درتحقیق و تفتیش آن غلو نباید کرد، آنگاه این دو بیت تمام فرمود که یکی را محبوبی در شب حاضر شده بود ، او آن حال را نظم کرده است

جاء نی فی قمیس اللیل  مستتراً                               یقارب ال خطوه من خوف و من حذر

فکان ما کان  ممّا لستُ اذکره                                 فظن خیراً ولا تسئلعن الخیر 

ترجمه:

« او در تاریکی شب، پنهان و پوشیده نزد من آمد،
گام‌هایش را به‌آرامی برمی‌داشت، از بیم و از حذر.
آنچه رخ داد، رخ داد؛ اما من آن را بازگو نمی‌کنم،
پس گمان نیک داشته باش و از جزئیات مپرس!»    

کاربرد این شعر در ارتباط به شب معراج

این بیت به نوعی هشداری در برابر کنجکاوی افراطی و پرسش‌های بی‌ثمر درباره‌ی اسرار الهی است.

در بحث معراج نیز برخی عرفا و محدثان معتقدند که این واقعه‌ی عظیم را باید با ایمان پذیرفت و از ورود به جزئیات پیچیده و نامکشوف خودداری کرد.

به تعبیر امام غزالی، بحث درباره‌ی کیفیت معراج، به‌خصوص در بخش‌های غیبی آن، فراتر از درک عقل معمولی است و نیازی به جدل درباره‌ی جزئیات آن نیست.

این نگرش در آثار شیخ احمد سرهندی (مجدد الف ثانی) نیز دیده می‌شود که تأکید دارد: معراج پیامبر (ص) را باید بر اساس نصوص قرآن و حدیث پذیرفت، بدون آنکه در مواردی که خداوند توضیح نداده، به تأویلات دور از واقعیت پرداخت.»

چت جی پی تی می گوید:

نمی‌توان حقیقت معراج را انکار کرد، زیرا در قرآن و حدیث به صراحت آمده است.
✅اما ورود به جزئیات بیش از حد، به‌ویژه در مواردی که نصوص دینی سکوت کرده‌اند، موجب گمراهی یا افراط در تفسیر می‌شود.
✅بهترین راه، برخوردی متعادل است: پذیرش حقیقت معراج، همراه با ایمان و پرهیز از غلو یا تأویل‌های نادرست.»

در مجلس پنجاه و نهم که به تاریخ دو شنبه هژدهم ماه محرم  سال 719/28 اسفند (حوت)697/19 مارچ 1319به سعادت دست بوسی رسیده شد. آن روز  از عزیمت بداؤن مراجعت شده بود. ذکر بزرگان افتاد که در حوالی آن شهر خفته اند. بنده عرضداشت کرد که در این لشکر راحتی که دیده شد همین دریافت زیارت بزرگان چنین که والد بزرگوارم مولانا  علاءالدین اصولی و مولانا سراج الدین ترمذی و خواجه شاهی  مویتاب و خواجه عزیز کرکی و خواجه زیز کوتوال و خواجه شاهی لکنهوتی و قاضی جمال مولتانی کرده شدفرمود که این بزرگ وقتی در خواب دید حضرت رسالت را صلی الله علیه وسلم در سوادِ بداؤن گوئی که در موضع ای  نشسته وضو میسازد ، چون بیدار شد فوراً در آن موضع رفت زمین تر شده دید گفت گور من همینجا بکاوید چون او وفات یافت همچنان کردند و هم در آن مقام دفن کردند.

سخن در فضیلت صوم (روزه)

مجلس شستم سه شنبه بیست وششم ماه محرم سال 719/26شهریور(سنبله)698/17 سپتمبر 1319 سخن در فضیلت صوم افتادو این حدیت که الصائم فرحتانِ فرحته عندالافطار و فرحته لقاء المک ^[2]الجبار. بعد از آن فرمود که این فرحت صائم عندالافطار فرحت اکل و شُرب نیست این فرحت بر اتمام صوم است یعنی صوم چون تمام کند او را فرحتی آید الحمد لله این از من تمام شد و امیدوارنعمت رویت شدم! بعد از آن فرمود که هر طاعتی را جزائی (پاداشی) معّین است  چونج زای روزه  نعمت رویت است هر اینه صائم به اتمام صوم شاد شود به امید آن نعمت! در این میان ذکر  آن حدیث افتاد که الصَّوْمُ لِي وَأَنَا أَجْزِي بِهِ^[3]یکی از حاضران گفت که این حدیث چنین هم شنیده شده است که الصائم لی  خواجه ذکر الله باللخیر تبسمی فرمود و گفت وَأَنَا أَجْزِي لهُ ِ^[4]باید گفت، بعد از آن سخن او را اصلاح کرده فرمود که این باء آخربه معنی لازم آمده است.

تبصره:

[تا جایی که من ملاحظه کرده ام «چیزی که چت جی پی تی» از مسایل فقی ارائه میدهد از معلوماتی که توسط گوگل بدست می آید این امتیاز را دارد.

1گوگل سلیقه نویسنده مقاله ها را پیش کش می کند در حالیکه چت جیبی تی راساً با ارائه سند از مبداء بدون گرفتن امتیازات مادی هیچ نوع سلیقۀ را در نظر نمی گیرد و صادقانه معلومات را بدون دست کاری به طرف مقابل جواب میدهد. بخاطر اینکه او معلومات خود را به اساس اولگاریتم ریاضی ارایه میدهد.

2معلومات را در ظرف ثانیه ها ابراز می کند.

3از دایره سوؤال هرگز بیرون نمی رود. لذا من ترجیع میدهم که از آن استفاده نمایم

همچنان اکثری سایت های که مقاله های تحقیقی در دست رس شان است بدون پرداخت وجه به حساب دالر باز نمی شوند که بزرگترین مشکل در راه پؤوهنده ها می باشد چرا که در کشور من  حساب از طریق کارت های بانکی انتر نیتی وجود نداردو (مولف)] 

از نسبت روزه سخن در صبر افتاد فرمود که صبر بمعنی  حبس آمده است چانکه پیغامبر علیه الصوة وسلام فرمود:اصبر وصابر واقتلو قاتل ^[5] بعد از آن فرمود که در عهد رسول علیه سلام تیغ کشیده دنبال مردی کرده بود، آن مرد از پیش آن مرد تیغ کشیده می گریخت ، یکی آمد و آن مرد را که گریخته می رفت بگرفت و باستانید تا آن مرد تیغ کشیده بیامد و آن مرد را که می گریخت بکشت ، این خبر به رسول علیه سلام رساندند ، فرمود که آن مرد که آن گریخته را بگرفت و باستانید حبس کنند و آن کشنده را بکشند، این حکم را به این عبارت فرمودکه اصبرو صابر واقتلو قاتل. ^[6]

++++++++++++

سخن در محبت و عداوت دنیا

بر لفظ مبارک راند که خلق بر سه نوع است یک نوع آنست که  دنیا را دوست دارند و همه روز در یاد آن باشند و در طلب آن و اینجنین بسیار اند. نوع دوم آنست که دنیا را دشمن دارند و ذکر آن به مزمت کنند و یکباره گی به عداوت آن مشغول باشند ، نوع سوم آنست که دنیا را نه دوست دارند نه دشمن و ذکر آن به محبت و عداوت نکنند و این قسم به از هر دو قسم.

بعد از آن حکایت فرمود مردی بر رابعه  بیامد و بنشست و دنیا را بسیار بد گفتن گرفت. رابعه او را گفت تو بار دیگر بر من نیایی تو دوست دنیا می نمایی زیرا که ذکر آن بسیار می کنی !

پند و نصیحت به لسان حال مؤثر آید، چون لسان حال  نباشد لسان قال مؤثر نیاید. چنانکه گفتته اند :

 «  لسانحالبهمعنایبیانغیرمستقیماحساسات،عواطفیااهداففردیاستکهمعمولاًازطریقکنش‌ها،رفتارهاوحالاتدرونیشخصنشاندادهمی‌شود،بدوناینکهبه‌طورصریحیاکتبیبیانشود. اینمفهومدرادبیات،عرفانوفلسفهاسلامیبارمعناییعمیقیداردوتأثیرقابلتوجهیدرپندونصیحتدارد.

تأثیرلسانحالدرپندونصیحت:

1بیانواقعیاحساسات: لسانحالمی‌توانداحساساتوافکارعمیقفردرابه‌طرزغیرمستقیمبیانکند. اینبیانمی‌تواندبهمخاطبکمککندتادرکبهتریازوضعیتروحیومعنویشخصپیداکندوازاینطریقنصیحت‌هاییعمیق ‌تروصحیح ‌تردریافتکند.

2 اثرگذاریبیشتر: نصیحت‌هاییکهازطریقلسانحالبیانمی‌شوند،معمولاًتأثیربیشتریبررویمخاطبدارند،زیرابه‌جایبیاناتصریحوخشک،ازاحساساتعمیقوواقعیمایهمی‌گیرند. اینامرمی‌تواندارتباطعاطفیومعنویقوی ‌تریبینشخصنصیحت‌کنندهومخاطبایجادکند.

3فهمبهترمفاهیم: لسانحالمی‌تواندمفاهیمعمیقوانتزاعیرابه‌ طرزیملموسوقابلدرکبهتصویربکشد. اینامربهمخاطبکمکمی‌کندتابهتربانصایحوپندهاییکهشنیدهاستارتباطبرقرارکندوآن‌هارادرزندگیخودبه‌کارگیرد.

4تأثیراتاجتماعی: دربرخیحالات،لسانحالمی‌تواندبررویافرادجامعهنیزتأثیربگذارد. دیدگاه‌هاورفتارهاییکهازدلشخصنشأتمی‌گیرد،می‌تواندنمونه‌ایبرایدیگرانباشدونصیحت‌هاوپندهاییرادرجامعهترویجدهد.

5عملبه‌جایحرف: دربسیاریازموارد،اعمالورفتارهایشخصمی‌توانندتأثیربیشتریازکلماتداشتهباشند. اگریکفردبه‌طورمستمربهاصولیعملکند،اینرفتارخودبهخودتبدیلبهیکنوعنصیحتبرایدیگرانمی‌شود.

6حکمتوواقع‌نگری: لسانحالاغلبحاویحکمت‌هایعمیق‌تریاستکهبه‌طورغیرمستقیممنتقلمی‌شود. مخاطبینمعمولاًبیشتربهحکمت‌هاییتوجهمی‌کنندکهبه ‌وسیلهرفتارهایفردبهنمایشگذاشتهمی‌شوند،نهتنهاتوسطگفتار.

خلاصه این که بطورکلی،لسانحالنقشمهمیدرپندونصیحتایفامی‌کندومی‌تواندبه‌عنوانابزاریمؤثردرانتقالمفاهیمعمیقوارزش‌هایانسانیبه‌کارگرفتهشود. تأثیرآنبررویافرادوجامعهموجبمی‌شودکهایننوعبیانبیشازآنچهبه‌صورتصریحگفتهمی‌شود،درذهنوروحانسان‌هاماندهواثرگذاریبیشتریداشتهباشد.» [مولف] 

سخن در مکارم اخلاقی درویشان

فرمود که شیخ ابو سعید ابوالخیر رحمة الله علییه و بو علی سینا با همدگر کلاقات کردند ، چون از یک دگر جدا شدند بو علی صوفیی را که ملازم خدمت بود به راه کرد که چون من از خدمت شیخ باز گردم هر چه شیخ در باب من بگوید بنویسی ، چون بو علی باز گشت شیخ ابو سعید در باب او هیچ ذکر او بر زبان نراند نه به نیکی و نه به بدی ، چون آن صوفی هیچ ذکری از زبان او  نشنید یک روز از خدمت شیخ سؤال کرد که بو علی سینا چگونه مردیست؟ شیخ فرمود که مرد حکیم است و طبیب و بسیار علم دارد اما مکارم اخلاق ندارد . صوفی صورت این حال بر بو علی سینا بنوشت . بو علی از انجا چیزی بر قلم آورد و این معنی هم نبشت که من چندین کتاب در مکارم اخلاق نوشته ام شیخ چرا باید بگوید که فلان مکارم اخلاق ندارد ؟ شیخ تبسم نمود و گفت که من نگفته ام بو علی مکارم اخلاق نداند بل گفته ام که ندارد!

لختی حکایت از منهاج الدین در افتاد. ^[1]فرمود که هر دو شنبه به تذکیر او برفتمی تا روزی در تذکیر او بودم  این رباعی بگفت:

                 لـب بـر لـب دلـبران مـهـوش کـــــردن                        واهـنـگ سر زلـف مـشوش کـــردن

                 امروز خشست لیک فردا خوش نیست                        خود را چو خسی طعمۀ آتش کردن

خواجه ذکر الله بالخیر گفت : چون من این بیت بشنیدم به خود گونه شدم ساعتی بایست تا به خود باز آمدم . بعد از آن از احوال او بیان کرد که مردی صاحب ذوق بوده است ، وقتی او را به خانۀ بدر الدین  غزنوی طلبیدند^[2]  رحمتةالله علیه و آن روز دو شنبه بود و عده کرد که چون از ذکر فارغ شوم بیاییم، الغرض چون از ذکر فارغ شد آنجا حاضر شد و در سماع در آمد و دستمال و دراع که پوشیده بود  پاره پاره کرد ، آنگاه نظم شیخ بدر الدین غزنوی که بر ردیف اتش گرفته است بگویانید یک دو بیت بر لفظ مبارک  این بیت یاد مانده :

                 نوحه ای میکرد بر من نوحه گر در مجمعی                 آه از این سوزم بر آمد  نوحه گر اتش گرفت

انگاه فرمود که قاضی منهاج الدین  شیخ بدر الدین را شیر سرخ گفتی .

از نسبت این تذکیر حکایت شیخ نظام الدین ابوالموید ^[3]در افتاد. بنده عرضداشت کرد که شما تذکیر او شنیده بودید؟ آری ولی در آن آوان کودک بودم درک معانی چندان به مراد نبوده است ، روزی در تذکیر او در آمدم دیدم که در مسجد در آمد نعلین در پا داشت آن را از پا کشید و در دست گرفت و در مسجد در آمد و دوگانه بگزارد من هیچ کس را در نماز بر هیبت او ندیدم ، دوگانه با راحت بگزارد و بالای منبر رفت ، مقری ای بود او را قاسم گفتندی خوش خوان بود او آیتی بخواند ، بعد از آن شیخ نظام الدین ابوالمؤید رحمة الله آغاز گرد که به خط بابای خود نبشته دیده ام. هنوز سخن دیگر نگفته بود که این سخن در خلق چنان گرفت که همه در گریه شدند ، آنگاه این دو مصراع گفت :

                 بـر عـشـق تـو بـر تـو نـظـر خـواهم کرد                     جان در غم تو زیر وزبر خواهم کرد  

این بگفت و نعره ها از خلق بر آمد، بعد از آن دو سه بار همین مصراع بگفت ، آنگاه گفت که ای مسلمانان ، دو مصراع دیگر یاد نمی آید چه کنم این سخن به طریق عجز چنان بگفت که در همه جمع اثر کرد ، آنگاه قاسم مقری آن دو مصراع یاد داد شیخ آن دو رباعی تمام بگفت و فرود آمد.

هم در بزرگی شیخ نظام الدین ابوالمؤید رحمة الله علیه فرمود که وقتی امساک باران شد ، او را لازم گرفتند که دعای باران بگوید ، بر سر منبر بر آمد و دعای باران بخواند، بعد از آن رو سوی آسمان کرد و گفت یا الله اگر تو باران نفرستی من بیش در هیچ آبادانی نباشم! این بگفت و از منبر فرود آمد ، حق تعالی باران رحمت فرستاد ، بعد از آن سید قطب الدین رحمة الله علیه باو ملاقی شد و این سخن باو بگفت که ما را اعتقادی در حق تو راسخ است و میدانم که ترا با حق نیازی تمام است  امّا این لفظ بر چه گفتی که اگر تو باران نفرستی من بیش در هیچ آبادانی نباشم، اگر نفرستادی چه کردی؟ شیخ نظام الدین ابوالمؤید گفت که من میدانستم که باران خواهد فرستاد، آنگاه سید قطب الدین گفت از کجا میدانستی؟ گفتم وقتی مرا با سید نور الدین مبارک نور الله مرقده در پیش سلطان  شمس الدین برای زبر دست و زیر دست نشستن نزاعی رفته بود، من سخنی گفته بودم که او کوفته شده بود، در آنچه مرا دعای باران فرمودند من بر سر روضۀ او رفتم و گفتم مرا دعای باران فرموده اند و تو از من گرفته ای اگر تو با من آشتی کنی من دعا بخوانم واگرآشتی نکنی دعا نتوانم خواند، از روضۀ او آواز بر آمد که من باتو آشتی کردم تو برو و دعا بخوان!        

++++++++++++++++++++++

++++++++++++++