باز شناسی افغانستان

 

 

بخش  نود دوم

قسمت پنجم

حملات ویرانگر  تیمور

 

تاریخ  دیروز رومانی  است  پر  از  اظهاراتیکه درستی  شان را  نمی  توانیم برسی  کنیم ،پر  از  داوریهایی  است  که  میتوان  به  آن  اعتراض کنیم.چراکه : در مواردیکه اسناد  از روی   غرض چاکر  منشانه  تهیه شده و بدست  ما رسیده  است ،چطور میتوانیم  در بارۀ ضعف  ها  و  دروغ  نویسیها شان ،  مخصوصاً  در باره  کمبود  های فکری و اخلاقی  شان  هیچ اسنادی  در  دست  نداریم.پس  میتوانیم بگوئیم  که  نیمی  از  تاریخ   منقول رسیده  در  دست  ما در  هالۀ از تاریکی  و ابهام قرار دارد و  ما  از روی  آن  نیمی که  در  نظر ما  روشن  می  آید  ناگزیر  تکیه  داریم.

92-23.حمله  تیمور به  آسیای  میانه و  غرب  آسیا:

حملات  تیمور  را به  آسیای  میانه  و  غرب آسیا  میتوان موج  دوم  حملات  مغولان  دانست که  موج اول  آن  توسط  طوایف  پراگنده  مغولان که به  اشکال پراگنده در شمال  مستقر بودند که  در سال 1174 مسیحی پسر  دوازده ساله  «یسوکای»  بنام  «تموچین» که بعد  ها بنام « چنگیز»  مشهور  گردید  که  او  هم  مانند  تیمور در آوان  نسبت   صغر سن کار  چندانی  از  پیش  نبرد ولی  طی  چند سال بعد بقدرت  مهیبی دست یافت  که  در سال 1188 مسیحی خود را  خان  تمام  مغولان  یعنی  «چنگیز  خان » خواند.او  که  در  ابتدا قبایل  مغولی  متعارض را  از سر راه  خود با  حملات چندین ساله  به  تر  تیبی  دور  کرد که ابتدا  «نایمان»  یکی از قدرتمند  ترین قبایل  مغولی  را  که  به   چنگیز  گردن  نمی  نهاد  در 1206  مسیحی   پس  از  نبرد   های  هولناک   در  هم  شکست و بعداً با  حمله  های  ناگهانی تاتار  های سفید را  در  هم  شکست  و پادشاه  آنها  را  هلاک  گردانید . چنگیز  در سر راه  جهان   کشایی  خودبترتیب  قره  ختائی  ها ،شکست قطعی  چین و  در هم  کوبیدن سلسله   «کین» و از سال 1215تا 1218 چین شمالی را فتح  کرد و  توانست  ظرف  سی سال   آینده  ماوراء النهر ، فلات  ایران  و  مرکز روسیه را نیز فتح  نماید.او  در  این  نبرد  ها به فرا  گیری  فنون  گشایش  قلعه ها موفق شد  که  در  کشودن  شهر  های بزرگ  و  آبادان  خراسان و  ترکستان بسیار   از آن  کار گرفت .نقطه  آغاز پیروزی او  بسته  به نفوس از  حد فزون چین بود که  چنگیز  به  آن  استیلا یافت و  از  این  نیروی نفوس  انسانی بحد زیادی کار  گرفت  که  مایه  پیروزی او  در  گشایش  «خراسان بزرگ»،  «ایران = فارس» و  حتی روسیه   گردیدو به اوکراین سپاه   کشید [1].

موج دوم حملات  «تاتار»  ها به رهبری  تیمور در یکصدو  پنجاه سال  بعد  ازچنگیزبوقوع پیوست که نواحی  ای  از   آسیای  وسطی ، آسیای  جنوبی و  غرب  آسیا را در بر  گرفت .بزرگترین  حمله اورا  میتوان به  ایران  دانست ،  هر  چند  در  آن  زمان  ایران  هویت  متحد  گذشته  خود را  نداشت  و ( هر قسمت  آن  توسط  اتابکان فارس و   ترکمان  های  آق « قوینلو»   و« قره قوینلو»   ، «بایندری» ها ،« شروانشاهان» و «آزری » ها  و  «ترکهای عثمانی» اداره  میشد )   قسمیکه  در بخش   های قبلی   گفته  شد تیمور ابتدا  با  غلبه   بر رقبای  خود ، ماوراءالنهر و  خوارزم  را   گرفت . و  حمله بزرگ  خود را بر  «خراسان  بزرگ» در 1380م/758ه.ق.صورت  داد.او شهر  هرات را  کاملاً  نا گهانی  تسخیر  کرد  و قندهار و  کابل  پس  از  آن  مجبور به  طاعت شدند . اما  در فتح  کلات  نادری (قلات پایتخت زابل به  جغرافیای فعلی  افغانستان)که  چهارده  مرتبه به  آن  حمله  نمود  ولی  نتوانست  آنجا  را بکشاید.دلیل  آن را  تاریخ  نویسان   ارتفاعات  بلندقلاع و  محصور بودن  آن  در بین  کوههای سر به فلک   کشیده  میدانند [2]   اما این  دلیل موجه  نمیباشد فقط سلحشوری مردم باعث توقف  تیمور  در  این  نواحی بود  که  منباب  مثال  به یکی  از  جنگ  های  تیمور  در  نواحی  بدخشان (  جغرافیای موجوده افغانستان و تاجکستان ) می  پردازیم:

92-24. حملات  تیمور به   بدخشان (بام  دنیا):

موقعی  تیمور   از  رد  حملات  مغولان باز  آمده  در  جستجوی  دشمنان  تازه  یعنی شاهان  «بدخشان» بود که  در  کوهپایه  های  بالای  نزدیک  آمو  که  مشهور به  «پامیر یا  بام  دنیا» که  در  ابتدای سرحد شرقی به  جغرافیای  کنونی افغانستان با سلسله  کوههای قراقرم پیوستگی دارد ،  اردو زده بودند.پادشاهان  کوهستانی مرتب به  نقاط  دور  دست  بی  آب و  علف بالا  می رفتند  تا  مگر  دشمن  در  حال  هجوم رادر  جایش  میخکوب و یا نابود سازند .آنها به  ستیغ قلۀ  هایی  که  از  اثر  وزش  باد  و بارش برف و بهمن  نوک  تیز  شده بود پناه می بردند. و  در  میان  تنگه  های پر برف منتظربودند  تا ضربات  کاری  به  دشمن  برسانند.این دو لشکر  در  حال  پنهان و یا  غایب  از یکدگر به  جنگ  و  گریز  خود ادامه  میدادند  تا بتوانند   تیمور را  مقهور  سازندو یا  تیمور  آنها را.

در  این  اثنا  تیمور  خبر یافت  که سپاهیان بدخشان پیش  آهنگان  تیمور را زده  و اسیر ساخته و سپس    اسیران را باخود به  درۀ  دور  تری  برده اند .این  از قوانین  لازم  الاجرای تاتار  ها  است که  هیچ  سرداری  نبایدسپاهیان  خود را  تنها بگذاردو  از  آنها  دست بکشد و  تا  آنجا  که  ممکن  است  در استخلاص  آنها بکوشد . از  جانب  دیگر  بدخشان با  آن  آقوام  مرموز و  سلحشور و  موجودیت  جغرافیای   پیچیده  تر  از  آن که از  اثر سختی  گذرگاههای  آن  دیار و بی  باکی و  مقاومت  آن  مردمان  در مقابل  اوضاع اقلیمی سخت که باعث شده  است بدخشانی  ها سختی  های  زندگی رابه سر سختی و قناعت  به سر برند چرا  که بدخشانی  ها  چیزی برای  از  دست  دادن  نداشتند،(سلسله شاهان بدخشان  تا زمان  پادشاهان  متأخر افغانستان، هنوز  وجود  داشت که  قهراً سرکوب  گردیدند  که  در  جای  آن   توضیح  میگردد.(مولف)) و  از  همین  جاست  که   گفته اند :

                             اگر  کوه بدخشان  لعل  گردد            به  دیدار بدخشانی  نیرزد

با این  وصف سلحشوران تیمور  امید چندانی به  نجات  رفیقان  خود  نداشتندکه این ضعف  باعث  خشم  تیمور  میشد .

تیمور فرمان  داد  تا  عده  ای  از تک  آوران  اردوی او بکمک رهنما به  درۀ  محل اقامت  بدخشانی  ها برسند.همراهان  تیمور  مردد  مانده بودند  چه با  مختصر  لغزش   اسپ و سوار  هر دو از سر دره  بدرون گودالهای  پر  از برف و بهمن می افتادند  .اما  تیمور باشتاب  از  آن راه  خطرناک  گذشت  که فقط  سیزده   مرد  دلیر به رهبری ایلچی  بهادر(یکی  از سرداران  تیمور)با او  در  این راه   پر شیب و تنگ همراهی  کردندو  تیمور خود را به قلعه رسانده  وراه  عبور  بدخشانی  ها  را  گرفت و با  افراد  خود  از بالای  سخره  ای ،راه  ورود کوهستانی ها رابا   تیر و  کمان  بست.

ایلچی  بهادر(یکی  از سرداران رزم  آور تیمور) یکسره بطرف  نشیب  دره  که  دوصد  نفر  از سپاهیان  دشمن  کمین  کرده بودندرفت وبا ابُهَّت فریاد زد :«ای  حرامزادگان کجا  میروید(سخنانی نظیر  این معمولاً  از  جانب  گروههای  در  حال جنگ  بهمدیگر  نهیب  زده   میشد)عنان بکشید آنکس  را  که  می  بینید  امیر  تیمور  است .سپس او با  ترفند  متوصل  شد  و  از  جانب امیر  تیمور آنان را  امان  داد و گفت  تیموراز  خون شما  در  گذشته  است .بیایید  اسیران  تیمور را به او   پس  بدهید تا راضی  شود و  واپس  بگردد.ایلچی  تیمور  در  نزد  آنها  پیاده شد و  در  نتیجه  هردو طرف  توافق  کردند  تا سپاهیان  اسیرشده  تیمور را آزاد  سازند  . آنها  ششصد  تن  از سپاهیان  اسیر شده تیمور را   واپس  آزاد ساختند .[3]باوجودیکه  هرولد لمب  این  گزارشات را  در  کتاب  «تیمور لنگ»  نقل  کرده  است  اما بعید به  نظر  میرسد  که به  این  آسانیها  تیمور  توانسته باشد  اسرای خود را  نجات  داده باشد چرا که   کلیه  وقایع  نگار   های  زمان  تیمور  از  مورخین  اروپایی  گرفته  تا  مورخینیکه  مانند   خواند  میر و  دیگران  در رکاب   تیمور بودند با  نوشته  های  چاکر  منشانه شان خواسته اند  در همه  جا  تیمور را  هیرو وقهرمان و فوق  العاده  جلوه  دهند در  حالیکه  نیمی  از حقایق  تاریخی  و نیمی  از شجاعت تیمور ساخته و پرداخته  این  مصنفین بوده و حقیقت های  تاریخی، در  هالۀ  از  سیاهی وابهام   پنهان  می  ماند  که  ما فقط  از  نیم روشن  آن   استنتاج  قضایا  را  مینماییم.    

92-25. تیمور  در بلخ یا  ام  البلاد:

بلخ ،مهد  تمدن قدیمی و  درخشان  مشرق زمین است و به  عقیده  مورخین و باستانشناسان مهاجرت  آریائیها از  همین  خط  شروع   گردید،  زردشت  مشهور   از  همین  جا  و  پیدایش  سرود   های اوستا نیز  در  خاک  باختر و از بلخ صورت   گرفته  است این شهر  تاریخی  و متمدن و  معروف (در جنوب رود  جیحون قرار داشته و داخل  حدود  جغرافیایی  کنونی افغانستان   میباشدکه  این سرزمین (افغانستان، جزء  کوچکی  از  خراسان  قدیم محسوب  بوده که  در سده  هجدهم احمد شاه  درانی که خودش  را  «پادشاه و حکمران خراسان» میخواند(تاریخ  احمد  چاپ بمبئی )خود به   نام  خراسان اذغان داشته و  اعتراف کرده است که  تا آنزمان  از  نام  افغانستان ،در  جغرافیای  آسیا خبری و  نشانی نبود،و برای  اینکه  انگلیسها  توانسته باشند خراسان بزرگ را  از سرحدات اصلی  آن  مجزاو  کوچک سازد تا توانسته باشد به این صورت  حق  مشهود این سرزمین را  از  سرزمین  های  مجاور  آن  مجزا  نمایند، در زمان  شاه  شجاع ،که بدنام  ترین شاه در خانواده  سدوزائی و نوۀ «احمد شاه ابدالی»  بوداین نام را جعل نمود .(مؤلف))آثار و  آبدات قدیمۀ بلخ به دوره  های ماقبل  از  اسلام  و دوره  اسلامی  میرسد که  نمودی  از یادگار   دوره  عظمت این شهر بزرگ   میباشد این شهر  در  فاصلۀ 460کیلو  متری شمال  کابل  و  در  منتهای شمالی  افغانستان قراردارد. ارتفاع  آن  از سطح بحر (1185) متراست و به  خط طول البلد شرقی 66  درجه ،24  دقیقه  و23  ثانیه  و  خط  ارض  البلد  شمالی 36  درجه ، 35 دقیقه  و 5 ثانیه  واقع  است.

شهرت  و نام باستانی  آن با ضبط   های مختلف خود  که یونانیان  ، اعراب ،هندیها و  فارسی ها در ادوار قبل و بعد  از  اسلام  بنامهای «باکتریان» ، «باختریش» ، «بخدای » ، «باختر»  و« پالهیک دیس» یاد نموده  و  این  نامها  در  تمام  مراحل ادبی و  تاریخی  مملکت  وانمود  میکند  که  از  بدو طلوع  تاریخ،مدنیتی  که  پدران  آریائی  ما در  پیرامون  رود  خانه  «اکسوس» (آمو) - زندگانی  داشتند (که)  این شهر  در  تمام  مراحل  ازمنه یاد شده  مقام  مهمی  داشته  است .

بنا بر روایات  (اساطیری)متداوله «بلخ» بن «بلاخ» ، بن «سامان» ، بن «سلام» بن «حام»، بن  «نوح» بوده  است ، و بعضاً  بنای  آن  را به  «منوچهر » بن «ایرج» بن «فریدون»  «پیش  دادی» و برخی  به  «گشتاسب» نسبت  میدهندکه به  تعمیر  آن  ده سال  صرف  وقت  نمود .  این  شهر  چندی  بهمان  نام  تاریخی شهرت  یافت قراریکه  مشهور  بوده  و  منابع  تاریخی  هم  تائید   میکند بلخ  زیبا  دارای  بیرقهای بلندو بر افراشته   از زیبا  ترین  و  معمور  ترین  بلاد  دنیا  بحساب  میرفت از  بسکه   چشم  حرص و  آز  جهانگیران  به  این سرزمین قشنگ  دوخته شده بود  در  اثر  تهاجم و  حملات   پی  در  پی  تقریباً 22 مرتبه  اشغال و  تخریب  شده علاوه بر  آن در  اثر  حملۀ  چنگیز  وسلالۀ  آن  چندین  مرتبه  جمعیت  و  نفوس  این شهر – قتل  عام   گردیده  (به  بحث  چنگیز، جلد  پنجم  بازشناسی افغانستان  بنگرید) و سوختانده  شده  و بخاکدان و  خرابه زاری  تبدیل  یافته  است . چنانچه  تا  کنون  نیز  آثار  حریق و  خرابه  زار  هایی  زیادی  در  هر  کنج و  کنار  این شهر  کهن  و  تاریخی   پیداست . یک  قسمت  مهم  آن  کاملاً  شوره زار  و  از قبیل  خاکستر ،  استخوان و  غیره  مواد  محترق  شده   ترکیب  یافته بدین  مناسبت  ماهیت   اصلی  و  مزۀ  آب  آنرا تغییر  داده و  حتی  سطح آنرا یک  نوع  ماده   چرب   پوشانده  است  که  از بقایای   عضویتهایاجساد انسان ها و حیواناتی که  درقتل  های  عام     فاتحین  بزرگ در  این شهر صورت   گرفته  میباشد . گرچه  بعد  از  خرابیهای  غیر قابل  جبرانیکه که بدفعات  متوالی بر  پیکر زیبای این شهر  وارد  گردیده  است ، بار بار  اشخاصی  هم  در  ازمنه  قدیمه  به  تعمیر و  ترمیم  مجدد  آن  همت  گماشته اند از  جمله  عبدالمؤمن  پسر  عبدالله  خان  اوزبک  پادشاه  و  حکمران بلخ  که قلعۀ بلخ (قلعه  هندوان که  توسط  تیمور در  جنگ او با امیر  حسین  حکمران  آن  شهر  که   در  بحث قبلی  گفته  آمدیم ، ویران و به  آتش کشیده شد(مؤلف) )دیوار ضخیم تاریخی  احاطۀ  این شهر  و  یک سلسله  دکاکین  و بازار  ها از بنا  های  او  بوده  و  آخرین بنا هایی  که  تا سال   های اخیر  هم  دوام  نمود  به امیر  حسین (لرکاتی)برادر زن  امیر  تیمور   نسبت  داده   میشود که  توسط تیمور به   آتش  کشیده  شد .[4] اکنون  اطراف و  اکناف  این شهر  از لباس  تاریخی  آن  تهی  گردیده  است  چرا که  «محّمدگل  خان مهمند» که بنام  محّمد  گل  وزیر   معروف  است  و  در  دستگاه صدارت  محّمد  هاشم  خان یکی  از  برادران  ارشد  محمد  نادر شاه  و  کاکای  محمد ظاهر شاه سابق ،یکی  از  چهره  های سرشناس و  ذینفوذ در  آن حکومت بحساب  می  آمد که بنا برمصلحت و  مصالح حکومت پادشاهی  محمد  ظاهر شاه بحیث رئیس  تنظیمیه ولایات شمال مقررگردید، مخصوصاً  نامهای  تاریخی  روستا های  بلخ، را  ملغی  اعلام  نموده  و به  عوض آن   نامهای  پشتو، بالای  مناطق و روستا  های قدیمی بلخ  گذاشت  که  منباب  مثال چند  نمونه  از  آن  را  می آوریم:

«در زمان  نائب  الحکومگی  وزیر  محمد  گلخان  مهمند  نامهای  تاریخی  اکثر قراء  و قصبات    در شمال  کشور  تغییر  یافته  و بجای آن  نام  پشتو، بکار رفته  است  از  آن  جمله  در  بلخ: نام  «چارباغ  گلشن» به (شینکی)، «قلعه چه» به (اسپین  کوت) ،  «دلبرجان یا  دلبر  جین» به (شلخی)  نام «هزاره  چقش» به (استولگی) ، نام  «ده دراز» به (غشی) نام «سمرقندیان»  به (زرغون کوت)،نام  حصارک  به (اوغز)،  نام «چارسنگ «به(سلور  تیگی)، نام «پلاس پوش» به (زوزان) نام «چهل ستون» به (غندان)  نام  «کدو خانه» به (باندگی)نام  قریه  بهاء الدین پدر  مولاناجلال  الدین  محمد صاحب  مثنوی  به (شپوله) نام  «ایلمانی» به  (وچه ونه) نام «باغ وراق» به (حاجی کوت)  نام  «ماشی و نگاری » به «کاکا کوت)  نام «بنگاله »به (ورخی) نام «آق تیپه» به  (اسپینکی) تغییر یافت .[5]  شخصیت  محمد  گلخان وزیر  را در بحث دوران پادشاهی محمد  ظاهر  به  تفصیل می  آوریم. 

   باوجود خصوصیات  جغرافیایی بلخ که  در فوق ذکر شد بلخ از اقلیم صحرایی  و گرمسیر ایست  که با  داشتن زمستانهای سرد  مقطعی ،سرما،   بعضاً  تا به  ده  الی  پانزده  درجه سانتی گراد پایین صفر  قرار  می  گیرد .  این  در حالست که  گرمایش هوا  در  تا  بستان  در  این  منطقه تا به  45  درجه بالای صفر  نیز  میرسدولی  باوجود سرمایش و  گرمایش  فوق  العاده  زیاد  بلخ،  دارای  بهار و  پائیز  معتدل و  گوارامیباشد که  در بهار  انواع  گلها و رستنی  ها می روید  و  دشت  و دمن  از  گلهای  صحرایی  پوشیده  شده  و علفهای وحشی  بهترین  منبع  غذایی  برای  حیوانات  مخصوصاً بز و  گوسفند  میباشد  که  در  مراتع چراگاه  های طبیعی برای  مواشی ایجاد  کرده  است.  این شهر  از قدیم  الایام  بر سر چهارراهی  تمدنی شرق و  غرب و شمال و  جنوب  واقع  بوده  که  تاکنون  این  خصوصیت  خود را  حفظ  نموده   از  مناطق  و مراکز  تجارتی  بزرگ  خراسان بزرگ  میباشد که راه  های  تجارتی ، چین ،  ماوراءالنهر ، خوارزم،  کابل  ،  هرات  و  قندهار  و هندبر سر  این  چهار راهی  قرار دارد .  از  همین  سبب توجه اکثر  مهاجمین و  کشور  کشایان رادر طول  ازمنه  بخود  جذب کرده  است که  تیمور  نیز  یکی  از  مهاجمان و  کشور  کشایانی  است که  در ابتدای وحله  توجه تیموررا بخود  جلب کرده  است   تا  جائیکه  بنیان  سلطنت  خود را  از  همین  منطقه (بلخ) آغاز نموده  وآنرا منحیث شهر دوم  بعد  از  سمرقند بخود  تخصیص داده و چندین  مرتبه  تا پیش  از  کشور  کشایی  هایش در  این  شهر  اطراق  کرده  بود .

او زمانیکه  به سن رشد  رسیده بود با برادر زنش امیرحسین  مدتی  در  خراسان  در  خدمت امرای  محلی  بسر  برد که  آمیزش  دایمی  تیمور با  مردمان سلحشور  خراسانی باعث  شد  تا  تیمور  در  تربیت سیاسی  خود سختی و سلحشوری را از  مردمان  خراسان و  خشونت  را از  مغولها کسب کرده  دولت فرسوده  چغتایی را از بین برده  و  خود  شخصاً  فرمانروا گردد. و  در بخش  گذشته   توضیح  دادیم  که  تیمور  چسان امیر  حسین  را  در  جنگ قلعه  هندوان در بلخ  سقوط  داده  و او را  مقتول  گردانید که با بدست  آوردن  حکمرانی  خراسان در بلخ  توانست  حکومت  چغتائیه را غصب  و شهر  های  کش  و سمرقند را  اشغال و  حتی  نامی  هم برای  فرمانروایان  چغتایی  باقی  نگذاشت .او بعد  از اینکه  رفیق و رقیب  قویش  امیر  حسین  را  مغلوب  کرد در بلخ اعلان  سلطنت  نمود.[6]       

 

 

92-26.تأکید زین  الدین مرشد در تمهیدانتخاب امیر تیمور در بلخ برای فرمانروایی :

 تیمور به  بهانه  سرکوب امیر  حسین رفیق  سابق و برادرزنش (الجای خاتون)به بلخ  تاخت  و امیر  حسین را  مقتول  و  خودش  را  در  بلخ   پادشاه  خراسان  نامید .  حالا  سیمای  این شهر قدیمی را  که  محل  تلاقی  تمدنهای  نو و  کهنه و ادیان  مختلف بوده  است  از زبان  «زین  الدین»  مرشدامیر  تیمور  یکی  از  مشایخ  شهر سبز (کش) زادگاه امیر  تیمورمی  شنویم:

«تیمور برای  منظور  معیّنی در بلخ  ماند . در  این  درۀ  گرمسیر که  نیشکر  کنار  جویبار   های   خشک  آن  میروئید  کاروانها  از  سرزمین  خورشید  آمده  بطرف  هند  میرفتند . و پادشاهان  کوهستانی  از قله  های  مرتفع  بدآنجا  فرود  می  آمدند .یادگار  های  حوادث وقایع  در  آنجا  زیاد  بود  و گرد و  غبار  چند قرن   پیش  در  هوا  معلق  میزد .

در یک  گوشه  آن زیرتکه  های  گِل سنگریزه  یا  تپه  های خاکی بقایای  آتشگده  های پیشینیان یافت  میشد و  همچنان  قطعات  مجسمه  های بودا یافت  میشد و  این  مجسمه  ها زمانی در  میان زوار زرد  پوش (بودائیان)مورد  تقدس  بود .  مردم  آنجا را «ام  البلاد » (مادر شهر ها)  میخواندند.«اسکندر»  آنرا «باختریا»  میگفت ، و  اینک  از  آن  شهر بعنوان  «قبة  الاسلام  یاد » میشود .سپاهیان  چنگیز  آنرا   ویران  ساختند و سپس  مسجد  ها  و  مقبره  های  در اطراف  آن  مجدداً      بنا   گشت  و  گورستانهائی  دایر شد  . سر انجام  تیمور  آن را آباد  نمود .»

92-27. تیمور به  امارت بلخ و  خراسان بزرگ تعین میشود:

قانون  چنگیز  که  تاتار  ها  از  آن  تبعیت  میکرد تأکیدبر  این  داشت که باید  رئیسی برای قبیله  تعین  گرددقانون  چنگیز  آنطور  حکم  میکرد . حالا  که    امیر  حسین  بدست   تیمور  مقتول  گردیده بود  می بایست بر بنیاد یاسای  چنگیز  خان   کسی باید  از  نسل  (تورا) یعنی  از  نسل  چنگیز  باشد .

برای اینکار قوریالتای  (مجلس شوری) تشکیل  میشد  و سران قبایل  مختلف   از  مرز   های هند  تا صحرا   های  استیپ بدان  مجلس  می شتافتند.همین قسم پیشوایان   مهم  و  موقر  مذهبی ،  شهزادگان   خراسان   بزرگ ،  علمای  بخارا   حضور  می  یافتند . در  میان  این   پیشوایان  مذهبی  «زین  الدین مرشد»  هم  با طیلسان  سفید  و  عمامۀ  بزرگ   حضور  داشت .  «خواجه بهاءالدین » از زهاد  و  مرشد نامی  ماوراءالنهر  نیز به  آنجا  آمده  بود .  در  مجلسی  که  سران سپاه  و  پیشوایان  مذهبی   حضور  داشتند   تیمور  حاضر  نبود  او با  پسرش  جهانگیر از  گوشه  و  کنار  شهر باز  دید  میکرد.

بعضی  از شهزادگان  جرئت  بخرچ  داده  با  انتخاب  تیمور  مخالفت  نمودند .  نماینده  بدخشان   گفت :«هر  کس  برادر وار  در سرزمین خود  مستقلاً  حکومت  کند و فقط  در  مواقع  حمله  دشمن  همه با  هم  متحد شوند.» سرداران  کارآزموده  تیمور  نا مربوطی  این  پیشنهاد  را  توضیح  دادند . آنها  گفتند:«  در  هر  صورت یک برادر  ارشد  لازم  است   غیر  از  این باشد  مغولان  می  آیند  و  ما  را  می   کوبند.»

سران قبایل   نیرو  مند میل  داشتند  که  کار  بوضع   پیشین  بر  گردد.آنها  می  گفتند  مطابق  قانون  چنگیز  باید یک فرمانروا  از  خانواده  چنگیز  نتخاب  شود .تعین  چند فرمانروا   نیز  خلاف  قانون  است : پس چه بهتر  که یک  مرد فرمانروا  از  خاندان  چنگیز  انتخاب  کنیم  و  تیمور را نائب  السلطنه  او قرار   میدهیم .

در  این اثنا  مرشدی  که  نامش  «ابوالبرکات  »بود  بر خاسته  نظر  مسلمانان  را بیان   کرد .وی  گفت :« مطابق  قانون  اسلام  پیروزی  مسلمانان از شما  کافران  جایز  نمیباشد و  چنگیز  خان  مرد صحرا  گردی  بود  که با شمشیر و  حمله   مسلمانان را تابع خود  ساخت. ولی اکنون  شمشیر  تیمور  کمتر  از شمشیر  چنگیز  خان  نیست .»

ابوالبرمات  خطاب  به سپاهیان  گفت: «شما  ای سپاهیان  همگی  از  بیم   امیر  حسین   گریختید و  در صحرا  پنهان  شدید   و  تا  تیمور جلو نیامدو با حسین  نجنگید   هیچ  کدام  از  سوراخها در  نیامدید  .  تیمور برای  مغلوب  ساختن  دشمن از شما  کمک  نخواست . و  حال  هم  کمک  نمیخواهد.  من با  شما بعنوان  اینکه  تاتار  هستید  سخن  میگویم   ولی  میدانم  شما  در   عین  حال  مسلمان  هم  میباشید .  من  خود سید  و اولاد   پیغامبر   هستم  با  مشورت  سایر سادات  و     پیشوایان روحانی  تیمور را  خداوند  ماوراءالنهر و  تمام سرزمین  توران  می  شناسم .»

پیشوایان  اسلام   تیمور  را  از  آن  جهت  که یگانه   مرد  توانا  برای  آرام ساختن  شورشها و  جلو   گیری  از  ایلات  مغول  ودشمنان  دیرین  اسلام   تشخیص  داده بودند می پسندیدند؛  ولی  آنچه  که انتخاب   تیموررا قطعی  میساخت  تمایل  سران سپاه  بود- مردمان  عالی  رتبه  که  جز  تیمور  کسی  دیگری  را بر تر از  خود نمیخواستند. روز  دیگر  تمام  ریش سفیدان  پشت  چادر  تیمور رفته   تعظیم  کردند و زیر بازو  های  او را  گرفته  و بعنوان فرمانروای  خود بر  نمد  سفید  نشاندند .  این رسم  دیرین  مغولان بود و سپس  مغولان با  سر با  وی  بیعت  کردند.

قدر  مسلم  این  است  که   پیشوایان  روحانی  در  این   مراسم  که  آن  مشابه  به  تاجگذاری  و تخت  نشینی  میباشد   دست  داشتند . «زین  الدین مرشد» قرآن  رااز  پیش  این  امیر  نزد امیر  دیگر  میبرد  و آنان را سوگند  میداد  که فقط به  تیمور  اطاعت  کنند .

از  آن روز  تیمور سلحشور  تیمور امیر شد و  وفا  داری  به  تیمور را افتخار  وخیانت باو  را  نگین و  گناه بزرگ  میدانستند.»[7]     

باید  اذعان  داشت  که  گزارشات  بالا  که   از  قول هرولد  لمب نقل شد توسط  این  منابع  نیز  با  تغییر جملات تائید  گردیده  است  از  آن  جمله ظفر  نامه شامی اذعان  میدارد: «به طور کلی سالهای نخستین زندگی تیمور تا پیش از به قدرت رسیدن تا حدی در بوته ابهام است، اما آنچه روشن است اینکه در اوایل نیمه دوم سده هشتم میلادی ماوراالنهر صحنه آشفته رقابتهای میان امیران مختلف بوده و تیمور نیز در چنین فضایی اندک اندک خود را به حلقه قدرتمندان نزدیک ساخته سرانجام  در بلخ ، بدل به امیری قدرتمند و توانا گردید[8] قسمیکه قبلاً  در  مباحث قبلی  گفته  آمدیم فتح بلخ به توسط او در سال 771 هـ.ق که در دستان امیری به نام امیرحسین  شوهر زن تیمور قرار داشت  را می‌توان نقطه آغاز سلطنت او بر شمرد، به گونه ای که در روز چهارشنبه 12 رمضان سال 771 هـ.ق در بلخ امیران بر سلطنت او متفق و همرای شدند و او را بر تخت پادشاهی نشاندند.[9] پس از این رخداد، تیمور رو به سوی سمرقند نهاد و آن شهر را به پایتختی برگزید[10]

92-28. تیمور و امیر  حسین :

نظر به  نوشته  «تیمور نامه» یا «تزوک  تیموری»  که ظاهراً  از قول  تیمور تالیف  گردیده  است  در  مورد لشکر  کشی به  هرات چنین  آورده  است:«... در  میان  خواب و بیداری بمسامع  من رسید که شخصی  میگوید  فتح  وپیروزی  وظفر  تراست...با  خود  کنکاش  کردم.  الیاس  خواجه با  لشکر «جته»بر سر  من  تاخت   آوردند و  من  لشکر  خود  تزوک  (منظم)کردم   و فرمان  دادم  مخالفان را با شبه تیرگرفتند   و بسیاری  از  مخالفان زخمدار شدند . با  خود  کنکاش  کردم  و  دریافتم  که  فوج را به  چهار  حصه  نمایم  و بذات  خود بر  ایشان شبخون آورم  که  این  کنکاش  دل  نشین امرای  من  شد .قریب  صبح  از  چهار  طرف بر  دشمن  هجوم  آوردیم و  چون  لشکر  جته  خواستند  خود را  جمع  و  جورنماسند ، بهادران  من  ایشان رامتفرق  ساختند و  در  چپقولش که شد مردم  جنگی  از طرفین  کشته شدند  ولشکر  جته  پا بفرار  گذاشت .الیاس  خواجه  از روی  اضطرار از آب  خجند  گذشت و  مهم   تعاقب را  گذاشته   مظفر و  منصور به  ماواءالنهر مراجعت  نمودم      و  در  استقرار سلطنت  خود   کنکاش کردم و آن  کنکاش  ها  این بود  که امرای  هر یک  خود شان را  امیر  اعظم  میدانستند و  هر یک  از  دیگری  خود را بزرگتر  میگرفتندمطیع  و  منقاد  خود  گردانم. اول امیر    حسین  نواده  امیر قرغن که  در  ماوراءالنهر علم سلطنت بر افراخته بود وی  را شریک دولت  خود ساختم و با  آن  مدارا  کردم و  وی  اگرچه  ظاهر بمن  اظهار دوستی  میکرد اما  در  خفادر  مقام  نفاق و  حسد با  من  بود و  میخواست  که  خود بر  تخت  سلطنت  ماواءالنهر متمکن  شودو  چون بوی   اعتماد  نداشتم  وی را به  مزار  خواجه شمس  الدین برده بردوستی  خود قسم  دادم و با  من  عهد  وقول  کرد  که با  من  خلاف  دوستی  نکند و سه  مرتبه  دیگر قسم  به  مصحف  مجید برباب  دوستی  من  خورد  و  چون آخر  نقض  عهد  کرد و  نقض عهد  وی  را بمن   گرفتار ساخت ...چون  میان  من  و امیر  حسین  عهد خویشی بود  من  هر  چند  مروّت  و  مدارا  کردم  دوست  من  نشد  تا  آنکه ولایت بلخ  و  حصار شادمان  را  از  نزد  من   گرفت و  من  هم بخاطر  همشیره  وی  که  در  خانه  من بود مضایقه  نکردم و  چندان با  آن  مدارا  کردم  که امرایی  که  با  من  در  مقام  مخالفت  بودند  مطیع  من   گشتند لیکن  امیر  حسین  همیشه  در  مقام   شکست  من و  مکر و فریب با  من   میبود تا  آنکه  کنکاش  کار  وی  چنین  کردم که بضرب  شمشیر  وی  را  مطیع فرمایم و  چون بولایت  توران  مستولی   گشتم و ولایت  ماوراءالنهر  از   خس  و خاشاک وجود  ازبکان       پاک ساختم بعضی  از امرا  او لوسات (طایفه)سر به  اطاعت  من فرود  نیآوردند و  هر یک با قبایل  خویش  نازش  میکردند و بعضی امرای  من سفارش  ایشان  میکردند همه شریک  دولت اند  ایشان  را شریک دولت  دانیم و سخنان  ایشان  در  غیرت سلطنت  اثر  نمیکرد بخود  کنکاش  کردم  که  چون  خدا یم یکی است و لا شریک له  است پس  کدخدای  ملک  وی  تعالی  و  تقدس  باید  که یکی  باشد در  این  وقت بابا  علی  شاه  نزد  من  آمده گفت: «تیمور  تنکری  تعالی (خدای  یگانه)فرموده   که اگر  در زمین  و  آسمان  دو  خدا  باشد  کار  عالم  بفساد انجامد » و  من بسخن وی  هدایت  یافتم  و با  خود  کنکاش  کردم  واول بمنزل و یورت  حاجی برلاس  رفته وی را بخود  متفق  ساختم و ولایت امیر شیخ  محمد   پسربیان سلدوز  که  از  اثر شراب و  خمر که  گلو  گیرش  شده بود و  عالم  را  وداع   گفته بود  ولایت  وی  را   بتصرف در  آوردم  و امیر  جلایر که  ولایت  خجند را  متصرف  بود نصیحت  کردم  در  وی  اثر  نکرد تا  آنکه  مردم  اولوس وی بوی  خروج   کردند  و او را  گرفتار  نزد  من   آوردند و  من  وی  را بنواختم  و شرمنده ساختم  وایلچی  بوغا سلدوز در بلخ  علم سلطنت بر افراشته بود  و  امیر  حسین  که طالب  تختگاه  جد  خود امیر قرغن  می  نمود با  وی  در  انداختم و  محمد  خواجه  اپروی  که  از  اویماق(طایفه)تایمن  بود و  ولایت  شبرغانات را متصرف  شده علم  مخالفت  من بر افراخته بودو  دیگر  ولایت بوی  دادم  و  وی  را  نوکر  خود ساختم و شهان بدخشان  که  ولایت  بدخشان را  متصرف شده رایت مخالفت  من بر  افراشته بودند با  هر یک  از  ایشان سازگاری  کردم  تا با یکدیگر  درافتادند  و بمن  رجوع   کردند و  کیخسرو  والجایتوبر روی  ولایت  ختلان و  از  هنگ را  متصرف  شده بودند و به  کیخسرو  مدد  فرستادم تا رفته  ولایت  اولجایتو را  متصرف  شدو اولجایتو  بمن   پناه  آورد  و امیر  خضر یسوری ولایت  تاشکند را به  اتفاق احشام یسوری  متصرف  شده  بود و الجایتو  و  کیخسرو را بیکدیگر  آشتی  دادم و  جماعه را با  ایشان  کردم تا رفته  احشام یسوری را تاخت  و تالان (غارت)کردندو  امیر  خضر  عاجز  شده بمن  پناه  آورد  و  چون  ولایت  ماواء النهر را  از  هرج  ومرج  پاک  ساختم افواج  قاهر  من  قدرت  تمام یافت  والوس برلاس نامدار شد  و فتوحات  و  توامانات (عددده) چغتائی از  همت  من بلند  آوازه   گردید  و بر  جمع  ایل  و قشونات  و تومانات  و احشام فرمانفرما  گشتم لیکن  بعضی  قلعه  های  ماوراءالنهر  در  تصرف امیر  حسین بود  حکم  من  در  آنجا  جاری  نبود و امیر  حسین  چون  عظمت  و شوکت   مرا   مشاهده  نمود  عِرِق  حسدش بحرکت  در  آمد  و  علم  مخالفت  برافراخت و نقض  عهد  نمود  و  من بجانب  وی  بسیار رفتم و او  هیچ  بطرف  من نیامد و به لطایف الحیل قلعۀ  قرشی  را   از  من   گرفت  و امیر  موسی  را با  هفت  هزار  سوار به قلعه  قرشی  تعین  کرد و  پنج  هزار سوار  دیگر  هم فرستاد و  در  مقام  استیصال  من  در  آمدو  از  این  جهت  غیرت  سلطنت  من طغیان  کرد که  قلعه قرشی  را  از  وی  بگیرم بعضی  امرای  من  کنکاش  دادند  که بحنگ قلعه را  مسخّر   گردانم  من  کنکاش  گرفتن  قلعه  قرشی  را  چنین   کردم  که  اگر  خواهم  که  بجنگ  مسخّر  گردانم  مبادا  چشم زخمی بلشکر من برسد و  در  جنگ  چند  خطر  بخاطر  من  خطور  کرد و  جنگ را طرح  کردم  و  کنکاش  در  آن  دیدم  که بحانب  خراسان  متوجه  شوم تا  خاطر قلعه  داران  جمع  شود و آنگاه بر  گشته  ایلغار  کنم  و شبیخون به قلعه برده  مسخّر  گردانم کوچ  نموده  متوجه  خراسان شدم  چون  از  آب  آمو یه(رودخانه  آمو)عبور  نمودم  کاروانی  از  جانب   خراسان  آمده بود و  بجانب  قرشی  میرفت   وقافله سالار ان  کاروان بمن  ارمغانی   آورد  من  از  احوال  امرای  خراسان پرسش  کردم  ورفتن  خود را بولایت   خراسان  بوی   اظهار  نمودم و  ایشان را رخصت  دادم و  جاسوسی  همزاه   کاروانیان  کردم و  خود  در کنار  آب  مقام نمودم تا  آنکه  جاسوس  خبر  آورد که کاروانیان  خبر  به امیر  موسی  رسانیدند که امیر   تیمور را  در  کنار  آب  آمویه  دیدم بطرف  خراسان  میرفت  چون  این  خبر  به امیر  موسی و امیر   حسین  رسید  خوشدل شدند و  بساط   عیش  بگسرانیدند  چون  این  خبر  به   مسامح  من  رسید صدو  چهل وسه  جوان  بهادر  مردانه کار  کرده  آزموده  را جدا ساختم و  از  آب  گذشته  ایلغار  کردم  و  در  موضع  شیر  کنت رسیدم و یک شب و یک  روز  مقام  کردم و  از  آنجا  ایلغار  کرده  در یک فرسنگی  قلعۀ  قرشی  نزول  نمودم و فرمودم  که   چند  نردبان به ریسمانها بهم  بسته تیار سازند و  در  این  وقت امیر  جاکو زانو  زده بعرض  رسانید که  جماعتی  از بهادران  در   عقب  مانده اند تا  رسیدن  آنها  توقف  ضرور  است در  این   وقت  بخاطرم  رسید  که  تا  رسیدن  بهادران خود  تنها رفته  قلعه را ملاحظه  نمایم و  چهل سوار بهادر را  همراه   گرفته  رو بطرف  قلعۀ قرشی  آوردم  چون سیاهی  حصار  در  نظر  در  آمد بهادران را امر  نمودم  که  توقف  نمایند و  بشر و  عبدالله  را  که خانه زاد بچگان  من بودند همراه   گرفته و  چون بکنار  خندق  رسیدم  دیدم  که  خندق   پر  از  آب   است و  نظر به  اطراف  کردم و  ترناوی(راه  آب) که  آب  از  آن  قلعه  میریخت  و بر روی  خندق انداخته  بودند در نظرم آمد  و   اسپ را به  بشر سپرده  واز  بالای  ترناو  از  خندق  گذشته بخاک زیر قلعه رسیدم و  خود را بدروازه رسانیدم و  دستی  بر  در زدم و یافتم  که  دربازه بانان  در  خوابند و  دروازه  را به   پشت  در بخاک  و  گل انباشته اند و اطراف  دیوار قلعه را  ملاحظه  نمودم و  جائی  که  زینه  و  نربان  توان   گذاشت دیدم  و  مراجعت  نمودم و  سوار شده  و  خود را به  بهادران رسانیدم و فوجی  که  در  عقب  مانده بود با  نردبانها رسیدند ...چون  چهل  مرد  داخل  قلعه شدند من  هم  قدم بر  نربان  گذاشته به قلعه  در  آمدم و  کرنا  و برغو  کشیدند و  بتوفیق شکری  تعالی قلعه را  مسخّر   گردانیدم .  چون  این  خبر  بمسامح  امیر   حسین  رسید در  مقام  مکر  و فریب    در  آمد  و  میخواست  که  در  لباس  دوستی  و  آشنایی مرا  در قید  خود  در  آورد  کنکاش  خلاص  خود  از  مکر و خدعه امیر  حسین  که  میخواست   مرا  دستگیر سازد و  چنین  کردم  که چون امیر  حسین  مصحفی  که بآن  قسم  خورده  بود که  مرا  بجز  دوستی و  مراعات  خویشی  چیز دیگر بخاطر  نیست  نزد  من فرستاد  و گفته  فرستاد  که اگر  خلاف  آنچه میگویم  امری  دیگر بخاطرم باشد و اگر  نقض  عهد  نموده  ترا بدی  بکنم  این  مصحف  خدا  مرا  بگیرد  و  چون  وی  را  مسلمان  میدانستم بر قول  وی  اعتماد   کردم تا  آنکه   کس  نزد  من فرستاد و  پیغام  داد  که   چنان  شود که در تنگه  چکچک با یکدیگر  ملاقات  نمائیم و  تجدید  عهد سابق  کنیم  حقا  که بهتر  خواهد بود و مقصدش  این بود  که به  مکر و فریب  مرا  دستگیر  نماید و  من  میدانستم  که بر  عهد  و قول  وی چندان  اعتمادی  نیست اما بنا  بر  تعظیم  مصحف قرار دادم  که بملاقات  وی  نهضت  نمایم و  کنکاش  کردم  که اول  جمعی  از بهادران  مردانه را فرستاده  در  حوالی و  حواشی  در چکچک نهنان سازم و  خود با  جمعی  رفته با  امیر   حسین  ملاقات  نمایم و بدوستان  خود  که  در  خدمت امیر   حسین بودندپیغام  دادم  که  از  اراده امیر  حسین  مرا  آگاه  گردانند  و شیر بهرام  که  از  دوستان  من بود  مرا برادرزاده  امیر  حسین   آگاه ساخت  و امیر  حسین او  را بقتل  آورد و با  هزار  سوار بر  سر  من روان شد در آن  وقت  من  در سر  دره فرود  آمده  بودم  که  این  خبر  بمن  رسید و  تزوک  فوج  خود   کردم و  در  این  حال  طلایۀ  لشکر  امیر  حسین  نمودار شد  و قراولان  خبر  آوردند  که فوج امیر  حسین  است واینک امیر  حسین  خود  نمی  آید  چون شنیده  که امیر  تنها مانده   است  فوج بگرفتن  شما  تعین  نموده و من  مستعد شدم  و همگی  با  من دوصد  سوار بودند و صبر  کردم  تا آنکه  فوج  امیر  حسین به  دره  در آمدو بمردمیکه   پیش از  خود فرستاده بودم امر  کردم  که راه  برگشتن  ایشان بگیرند و  من  خود با  ایشان روبرو شدم و  مخالفان را  در  آن  دره  در  میان   گرفتم و اکثر را  دستگیر  کردم و مردم  خود را  جمع ساخته و  تزوک  نموده روانه قرشی شدم  وبه تجربۀ  من رسید  که دوست  در  همه  جا  بکار  میآید و به امیر  حسین  مفاد  این  بیت  به  ترکی  نوشتم :

صبا بگوی به  آن یار  دام  مکر  نهند               که مکر باز نگردد  مگر بمکر  کنند  

امیر  حسین  عذر  خواست  و  من دیگر بوی  اعتماد  نکردم و بسخنان  وی  فریفته   نشدم وکنکاش  در  پاک ساختن  توران زمین  از بقیة السیف  طائفه  اوزبک  چنین  کردم در  آن  وقت  خبر بمن  رسید  که اوزبکان  در قلعه  ها قایم شده اندو صلاح  در  آن  دیدم  که افواج  خود را برای  شان  تعین  نمایم ...ازبکان قلعه   ها را رها  کردند و رفتند  وساحت  ماورائالنهر  از  وجود  ان ظالمان  که قصد  کشتن  من  کرده  بودند  پاک شد  و  آن  مملکت  مسخّر  من   گشت  و  من صله رحم  نگاه  داشته  امارت بلخ و  حصار شادمان را به امیر  حسین  ارزانی  داشتم و وی قدر  احسان  و  مروت  مرا  ندانست  و قصد  استیصال  من  کرد  و  من  کنکاش در استیصال  امیر  حسین  کردم  که  چون  وی  اثار فتح  ونصرت  مرا  دید عِرِق  حسدش  بحرکت  آمدو  آزار  ها بمن  و  همشیره  اش که  در خانه  من بود  رسانید .»[11]  

92-29.تیمور بسوی  خراسان:

در بدخشان شاهانی  مستقر بودند که قبلاً در  مقابل  شمشیر  تیمور در  مصاف   استادگی کرده  و  حتی  سپاهیان  زبده  تیمور را به  اسارت  گرفته بودند که  جریان  آنرا  در بحث  قبلی گفته  آمدیم ولی  اینبار  که  تیمور  آهنگ   خراسان  داشت  مشورت  نمود  که باوی  مقابل  شود  یا  از  وی  در  گذرد.  تیمور در  کنکاش در  مورد او از  شهامت  شاهان  بدخشان   توصیف کرده و  چنین  وانمود  که با  آنها از طریق صلح و روابت  استوار پای بند  خواهد بود .  در  نتیجه شاهان بدخشان  که از  الفت  تیمور  آگاه شدند و  چون  شنیدند  که «امیر  حسین بقتل رسید   از سیاست  من  ترسید و  خود را  جمع  و  جور  ساخت  ولی همینکه  در  محافل و  مجالس  ذکر  خیرو  تعریف شجاعت  و  مردانگی  شان  کردم تا  آنکه دوستان  شان به  ایشان نوشتند که امیر  با  شما  در  مقام  مرحمت  و  عنایت  است  و  اوشان  بمن  عرضه  داشت  کرده  تکیه  بر عنایت  و  مروت  من  نموده بمن  پناه  آورند.»[12]

تیمور  که ولایات بلخ  ، بدخشان  و  حصار وشادمان را  مسخّر کردو  امیر  حسین  والی  بلخ    مقتول  گردید  خبر  آن  بملک  غیاث  الدین حاکم  خراسان رسید بر خود بلرزید  و  مصروف تهیه  سپاه  و امادگی  برای  مقابله  با  تیمور را  گرفت .  تیمور از  ترفند جدیدی  استفاده   کرده  خواست  تا  خراسانیان را به  غفلت اندازد لذا از بلخ  عنان  بطرف  سمرقند   گردانید .  در  این  حین  نامه  مرشد   تیمور بوی   میرسد  که  در  آن  از ظلم  ملک  غیاث  الدین (که)بظلم  و  جور  مشغول  است . زمانیکه   خراسانیان  دانستند  تیمور  در سمرقند   میباشد فراغت  خاطر  حاصل  نمودند  که تیمور بدون  اینکه  از برنامه  سفر  خود  کسی  را  خبر  کند به بلخ  آمده  از  لشکری  که  در بلخ   گذاشته  بود بطرف  هرات  ایلغار  نمود .  ملک  غیاث  الدین را  در  خواب  غفلت  گرفت و وی  ناچار  از  شهر  هرات  بر  آمد  و خزاین و  دفاین  خود را  به   تیمور  عرضه  داشت ؛  تزوک  تیموری  می  آورد :«مُلکِ  خراسان  مسخّر  من  گردید  و امرای  خراسان  همه  اطاعت  من   کردند و  کنکاش  دیگر  من  در  تسخیر ممالک  سیستان ،قندهار (وقسمت  های  از  جغرافیه موجوده  افغانستان)کردم  اینست  که  چون مملکت  خراسان به  تسخیر در  آوردم در  مورد بقیه کنکاش  کردم.»[13]      

اما  قضیه به  این  آسانی  رخ  نداده  است مورخین  در قسمت فتح  هرات  و  خراسان وفارس  با جغرافیای  ایران  موجوده اینطور  آورده اند : « لشکرکشی های پیاپی تیمور به ایران از سال 783 هـ.ق و با حمله  به هرات و فتح آن آغاز یافت .[14] در حالیکه پیش از این ماوراالنهر را به زیر سیطره خویش آورده بود و تهاجمات پیاپی به خوارزم و مغولستان و دشت قبچاق کرده بود .[15] پس از هجوم به هرات بر اساس تقسیم بندی برخی تاریخ نگاران او سه یورش و تهاجم گسترده را به ایران و سرزمینهای غربی انجام داد که اصطلاحا به یورشهای سه ساله، پنج ساله و  هفت  ساله  معروف  است. در یورش سه ساله که از سال 788 هـ.ق با گذر لشگریان تیمور از رود جیحون آغاز گردید، آذربایجان ، لرستان، گرجستان، شیروان، اصفهان و شیراز مسخر او شد و در سال 790 هـ.ق با بازگشت تیمور به سمرقند خاتمه یافت [16]

ازبیانات  فوق   اکثر مورخین  به  شمول روملو وغیاث  الدین  میرخوند و  کلاوجو  مورد   به امارت  نشستن    تیمور را   همینطور بیان  داشته اند  که یک شکل  پیشرفته   از یک  تمدن  کهن را  که  اشخاص  توسط  خبرگان  و یا روحانیون و سرداران سپاه (اهل  حل و  عقد) که  در  اسلام  ریشه  های  دیرینه  دارد  بر  گزیده   می شود .(  تقریباً  این فرهنگ  تا زمان به  تخت  نشستن احمد شاه  درانی  در قندهار  که  توسط   پیر صابر شاه  مرشد  و اعیان  قندهار به  تخت سلطنت  خراسان تکیه  کرد ادامه  داشت  که بعداً  در زمان پسران   تیمور شاه  و   از  آن به  بعد با  پادرمیانی و  نفوذ  جابره امپراطوری  بریتانیا که  تازه  در   هند  برای  تحکیم قدرت قدم  گزارده بودند  این  اصل شریف  راتا  امروز   از بین  بردند  و  کشور افغانستان  و اکثر   کشور   های  مشرق  زمین  از  این قاعده  مستثنی گردید . پس  در دوره   امیر  تیمور  که  پایه  ها   و  اساس دولت  او   در بلخ  استوار گردید،  اصل  شایستگی و قدرت ،ملاک  اعتبار برای  برگزیده گی  رهبر  بوده  است  که  نمایانگر فرهنگ  اصیل   «باختریا »و « خراسان بزرگ»  میباشد.(مؤلف)) به  این  ترتیب  تیمور  قاضی  حل اختلافات  و  حافظ  اموال   آنها  محسوب  میشد . اگر  تیمور  پیشنهاد  آنها  را  نمی  پذیرفت  ناچار باید شورای  دیگر    تشکیل  بدهند  و شخص  دیگری  را  انتخاب  نمایند .«زین  الدین مرشد»، روی در روی  تیمور  ایستاد  وگفت:«  اراده  خداوند  است  که  تو فاتح  شوی .  تو  نیرو  مند  میشوی  و  اسلام  بدستان  تو قوت  میگیرد.» 

روز  دیگر  در یک  شورای   «حل و  عقد» که  از  آن  نام بردیم  اعضای دائمی شوری و  وزرا  و افسر  های  ارشد  ارتش نیز  تعین  گردیدند . امیر  «جا  کو »را  که رئیس  قبیله برلاس  بود  و به سن  پیری  رسیده بود  بصفت اجودان  مخصوص  (نائب و قائم  مقام  امیر  نظام –دایرة المعارف فارسی به سر  پرستی  غلام  حسین  مصاحب) مقرر  شد ، امیر داود  حاکم  سمرقند  ورئیس  شورا   تعین  گردید و دو  نفر  دیگر  که یکی  عرب  و دومی  ختای بود بصفت امیران   یا فرماندهان  مقرر شدندکه «بهادر  ختای »و« شیخ  علی  بهادر »بود .

علی رغم  اینکه روحانیونی  از  قبیل  شیخ   زین  الدین  و  ابوالبرکات باوجودیکه  در  نصب  تیمور  در  مقام امارت  رول  تعین  کننده  داشتند  ولی      تیمور،در  نزد  خود   هیچکس  را مقرب درگاه  خود  نساخت  .تیمور  تمام امور را بدست  خود  گرفته   اداره  میکرد.دوستان او  اجازه  نصیحت  و  استشاره را  داشتند اما  هیچکدام حق  نداشتند  در  کار   های  وی  مداخلت  کنند. او  تمام  دشمنان  خود را  و آنانیکه با امیر  حسین ر هنمابودند به  شدید  ترین  عقوبت  از بین  برد  خانه   های شان را  به  آتش  کشید و  اسیران را  یا  کشت  و یا  در بند  کرد .  در بلخ   هیچیک  از قلعه  های  آنها را باقی  نگذاشت.  تیمور با  کمال  احتیاط  مراقب  مغولها  نیز  بود.  او همه ساله سپاهیان  جرار را  مامور  کوهستانها  میساخت  تا  مخالفان  تیمور را با شمشیر و آتش  بدون  هیچگونه  ترحم نابود سازند. او  حمله بدشمن  را  بهترین  وسیله  دفاع  میدانست.او  میدانست  که  مغول  مدافع  مانند  مغول  مهاجم  خطرناک و  نیرو  مند  نیست .بدین  ترتیب  تیمور  روی  آتش  و  خون  استخوانهای  سوخته  و  تمدنهای  ویران   شده   سیطره  خود را  از بخارا تا  هندبدست گرفت و  قایم  نمود.

 مغولانیکه  حدود  یکصد  و  پنجاه سال  به  بشریت  متمدن  در قرون   اوسطی شربت  تلخ  کامی  را  چشاندند  اکنون  خود شان  از  دست  تیمور  تلخ  کام شدند .قبایل  مغول روستا  ها  را   رها  کردند  و بطرف   تنگه  های  شمالی  رفتند .  متوجه  استحکامات قلعه    های المالیق شدند .  تیمور  موقتاً  آنها را  در  آنجا بحال  خود   گذاشت  و تعقیب  شان  نکرد

 

92-30.سرنوشت  رقبای  تیمور یا  گردن  کشان:   

سایر رؤسا یا  از  روی  تکدر و یا  از  اینکه  خود را  مستقل  میدانستند به قلعه  های  خود رفتند اما  در ظرف یکماه  یا  کمی  بیشتر  سپاهیان  تیمور را  در    پشت  قلعه   های  خود  دیدند .  آنها  را  مثل   گله  سرهم  کرده  به   پیشگاه  تیمور  آورده  مانند  هدایا  تقدیم  کردند .یکی  از  افسرانی  که  از  جنگ   گریخته بود  این قسم  مجازات  شد  که  اسلحه  هایش را ضبط  نمودند  و واژگون  سوار  الاغش  نمودند .  چند روز   متوالی  او رابا  آن   وضع  در  کوچه  ها و بازار    های  سمرقند   گردانیده  مورد استهزا  و خنده  قرار دادند .او بخاطر  تطبیق  قوانین سخت   گیرانه  خود اکثر  سرداران  ایرانی  و  خراسانی  را  بمجرد  دستگیری  اعدام  مینمود  که  منباب  مثال  امیر  کیخسرو  کتلان  از سردار  های  محتشم  ایرانی  در صحرای  خیوه از   پیش  روی  دشمن   گریخت  تاتار  های سرسخت وارد  میدان  شدند -  در  همین  جنگ  ایلچی  بهادر   از سرداران  نزدیک به  تیمور  حین  گذشتن  از رودخانه  آمو با  اسپش هلاک  شد .کیخسرو  دستگیر و برای  محاکمه  احضار  گردید  امیران  و قاضیان  او را محکوم به  اعدام نمودند  که  در  دم  حکم  اجرا شد.[17]

 

 

92-31. صوفی  خوارزم:

خوارزمیان  همواره  بر تاتارها  میتاختند     .یکی  از  آنها صوفی  خوارزم  و خداوندگار  خیوه  و اورگنج و  دریای  ارال که  از  ایل جلایر بود که  در  مقابل  تیمور قرار داشت .او  تیمور را  مرد  آواره و صحرا  گرد  تصور  میکرد  که برای  حفظ  جان  خود  همراه  ترکمنها  در  صحراهای  ریگزار  پرسه   میزندوشهر اورگانج   در  دهانه  رود  آمو مرکز  مهم بازرگانی  محسوب  میشد  .تیمور  از   صوفی  خواست  تا  دخترش خانزاده  ر ا به  عقد  جهان   گیر   پسر  تیمور  در  آورد این امر برای صوفی  گران  آمد .  این  خواستگاری  موضع دوستانه  نبود بلکه  تیمور  میخواست  برتری  خودش  را  نشان  دهد ودر  واقع  تیمور قصد  دارد   سرحد  قدیمه  خانرا   تصاحب  کند  و خود  دعوی دارد  جای  خانجات باشد .صوفی به  تیمور  پیغام  فرستاد  :  «من  خوارزم  را  با  شمشیر  گرفته ام و فقط  با شمشیر  مسترد  میشود .» 

بین  تیمور  و  خان صوفی  خیوه جنگ  غیر  اجتناب  بود تیمور امیران  خود را فرا  خواند و راه صحراگردی  پیشین  خود را  تجدید  کرد .او   شهر  خیوه را درهم  کوبید .سپاهیان  تیمور  خندق قلعه را با بوته  ها انباشته و روی  آن  نردبان  نهاده بالا رفتند . شیخ   علی  نخستین  مردی  بود  که  دست روی برج  قلعه  گذارد . بیک  حمله  شهر  خیوه  سقوط  کرد و بدست  تیمور  افتاد .تیمور  از  آنجا به شهر اورگانج شتافت .  چون صوفی  در  آن شهر  پناهند شده بود و  تیمور  که  وسایل قلعه  کوب  را  آماده  میساخت  این  پیغام  از  طرف  صوفی  به  تیمور رسید :«چرا بیهوده  باعث  کشتن  پیروان  خود بشویم؟بیا  تا من  و  تو بدون  مداخله  دیگران  سرنوشت  جنگ  را معین بسازیم  و  کسی  که  خونش   از شمشیر رقیب  ریخته  شد    مغلوب  دیگری  باشد .» فرستاده  صوفی   ساعت  مبارزه  تن بتن را  تعین  کردو قرار شد   مبارزه  در کنار  دروازه بزرگ  شهر در زمین  همواری  انجام شود .

تمام امیران  تیمور با  این  عمل  اعتراض  کردندولی بایان  پسر بیکی  جوک  فریاد زد :«ای  امیرمان! اکنون نوبت  ماست  که  جنگ  کنیم  .  تو باید بر  تخت  بنشینی  وفرمان  جنگ  بدهی  تو  نباید  از  تخت  فرود  آئی.

همه  از  تیمور  خواستند   بجای  او به  مبارزه  برود  ولی  تیمور   پیشنهاد  آنها  را رد  کرده گفت :«صوفی  مرا بمبارزه طلبیده نه  شما  را .تیمور  خودش  را  آماده  نبرد  تن بتن با  صوفی  کرد .  تیمور  از  میان   عساکر  خود  و  وسایط و ساز  وبرگ  جنگی خود  عبور  کرده  یکه  راست  خودش  را به  میعادگاه  موعود  در دروازه اوگانج  رساند و  منتظر  دشمن     ماند .او  در  این  مسابقه  که  به  مرگ  وزندگی  طرف  می  آنجامید   چهره  واقعی  خودش را دور  از  سرداران سپاه  به  نمایش  گذاشته بود و شکست  و  عظمت  تیمور  هر دو   متصور بود .

یوسف صوفی  جلو  نیامد و  تیمور  که  این را  دید فریاد  بر آورد :«هرکس  سر حرفش  نیاستد  جان  خود را بخطر  می  اندازد .»سپس تیمور  عنان   تاخته به  اردوی  خود  باز  آمد و   با  استقبال  بی سابقه امیران  و  سران  وسپاه روبرو شد .

سخنان  خشم  آلود  تیمور  درباره صوفی یوسف  مثل  پیشگویی  پیغامبران شد .  چه  که  صوفی  بیمار شد  وبا  مرگ او شهر  تسلیم  شد.  خانزاده  دختر  صوفی  یوسف را برای   جهانگیر  پسر  تیمور فرستادند .بدین  ترتیب  شهر بزرگ اورگانج به  تصرف  تیمور در  آمد و  جزءِ یکی  از  ایالات او شد . فرزند  ارشد  تیمور به  فرمانروائی  آن  ایالت  معین شد .  سپس  حدود  پنجاه  هزار  نفر  از نفرات  تیمور  از دروازه  آهن  گذشتند که با ساز  وبرگ  سنگین  نظامی  بدرقه  میشدند.  بدین  ترتیب  تیمور بجانب  هرات  عنان  گردانید .[18]چرا که  این فتوحات  نشان  داد  که  تیمور  سردار فوق  العاده ای  میباشد  وآنقدر  توانائی  دارد که اگر  همسایه  ها او را  تهدید  کنند  آنها را بزودی  از  پا در  آورد . زیرا   تیمور  در  آغاز نا توانتر  از  پادشاه  هرات  بود .اگر او  از  بیم  امیر  حسین به  هرات  پناه  میبرد  و به   جنگ امیر  حسین  در بلخ نمی شتافت شاید تاریخ بقسم دیگری  رقم   می یافت.

92-32.سقوط توکتامیش و  اردوی سرخ (قزل اردو):

تیمور سپاهیان  خود را به  هفت  فرقه (هنگ) دسته بندی  کرده بود  و  سپاهیان« سرخاردو » در  معرکه قوت  الظهربمقابل  لشکریان  تهاجمی  تیمور بود و سه رئیس  قبیله و  عدۀ  از  همراهان شان بدست  سواران  قزل  اردو  بقتل  رسیده بود و هر دو  طرف  جز  مرگ  و  پیروزی  راهی  نداشتند .هجده  هفته متواتر بود  که  لشکریان  تیمور  مسافت هزار و  هشتصد  میل راه را   طی  کرده بودند و  عمر شیخ   پسر  تیمور  که  فرماندۀ  یکی  از  هنگ   های  پیش  تاز بود با  بیست  هزار سپاه  به   پیش  میرفت . لشکریان قزل  اردو نیم  مایل  دورتر  آماده  نبرد  بودند .  رزم  آوران  هر دو سپاه  شمشیر  های  خود را  کشیده  وبرهنه کرده بودند . سپاهیان  تیمور تمام  منطقه  تندرا را باوسعت  آن  از  خود  میدانستند لذا  در  میدان  جنگ امر شد  تا  اردو بزنند و در  این  حال  تیمور  مشغول  تقویت   نظامیان  خود بود .و  این سپاهیان  که بنام  پیش  اهنگان  جنگ  محسوب  میشدند بحد  کافی  نیرو مند بودند .شب  هنگام  تمام  ترتیبات لازم  برای  یک  روز  سخت  انجام یافته بود .  جناح  چپ  و قلب  لشکر  در  جلو قرارداشت .  در  پشت قلب  تیمور و دستۀ  از نگهبانان  خاص و قهرمانان خاص وبرگزیده  جا گرفته بودند . ضعیف ترین قسمت  ها قلب  لشکر بود .  جناح راست  اردو  توسط  میرانشاه   پسر  کوچک  تیمور  اداره  میشد .امیران  و سرداران  عالی  رتبه با  سواره  نظام سنگین  در  این قسمت بودند.جویندگان  مرگ و دلیران  دیوانه (تولو بهادر) در  این  میان  یافت   میشدند . تیمور  در سحرگاهان  فرمان  نخستین حمله  را   باین قسمت  جناح  راست  ابلاغ نمود .سیف  الدین  ریش  سفید با  پنج  هزار  سوار  در  مقدمه  قرار  داشت  و مانند شیر ژیان  نعره  میزد :«(داروگار) بگیر و بکش».

لشکر توکتامش به شکل  نیم  دایره   تشکیل  می یافت  که دو  جناح  آن  از سپاهیان  تیمور  میگذشت .. قسمت  نهایی قزل  اردو  درست  در برابر  سیف  الدین  واقع  میشد .  این  لشکر یان  در  پهنای دو  میل فاصله   مقابل  هم  قرار  داشتند .فوج  دیگری  برای  تقویت  سیف  الدین   عازم   گشت و  تمام  جناح  راست  در زیر  تیر  باران  دشمن بجلو  تاخت سپاهیان قزل  اردو    پیش  از  تصادم  به سواره  نظام  سنگین راه  دادند . تیمور قلب  لشکر را برای  تقویت  میرانشان  روانه ساخت . در  تمام  پهنای  دشت  باران  مرگ آور تیر از اطراف  می بارید  و  گوشت بدن افراد  و  دسته  ها با فولاد  تیز  وبران ریز  ریز   میشد.  مردان  جنگی دور یکدیگر دور  میزدند   و از  کشته پشته  میساختند . زخمدار  ها به زحمت  خود را  بزینها  می  چسپاندند و  اشخاصی  که  در  شرف  جان کندن بودند اسلحه  خودرا بزمین  نمی انداختند.  از رحم  و شفقت  اثری  دیده  نمیشد -  هر  کس  برای  نابود ساختن  حریف  میکوشید  تا  خون  از بدنش  فواره  میزد  و نعشش  از  پشت زین بر روی  زمین می  افتاد و لگد  کوب سم  ستوران   میگشت.

چون  جناح  چپ تاتار  با  عدۀ  بیشتری  رو برو بود   ناچار بر  اثر فشار  دشمن  عقب می  نشست   و  در  عین  حال  عمر شیخ  از  پرچم  خویش  دفاع   میکرد . قسمت   جلوی سپاهیان  توکتامش با  این  نقطه  ضعیف هجوم   می  آورد  و  تا بخش  عقبی  قلب  لشکر  تیمور   نفوذ  یافته  بود .خود  تیمور  نیرو   های  احتیاطی  پشت  مرکز را  اداره   میکرد .

تیمو با  نیروی  احتیاطی  خویش  بعقب  بر   گشت  و  جناح  توکتامیش را  در  هم  شکست .توکتامیش  بمجردیکه سپاهیان  تیمور را  که  دارای پرچم دم  اسپی و کلاه  خود   های  براق اجودانهای  تیمور را  از  نردیک  دید  و  متوجه  ان  حمله  ناگهانی  خطرناک  تیمور   گشت  پایان  کار  خود را  حتمی  دانست .

توکتامیش  با  عدۀ  اشراف  که  نزدیک  وی  بودند  بعقب  بر   گشت   و  از  میدان  معرکه  بیرون   جست  و به  هزاران   مردی  که  هنوز در  میدان  کارزار  برای او  جانبازی  میکردند   اعتنایی  ننمود . او با سایه  مرگ  مسابقه  گذارده بود

با فرار  توکتامیش پرچم بزرگ  شاخدار قزل  اردو  سقوط کرد .[19]      

92-33.بسوی  مسکو:

سپاه  تاتار  پیشروی  خود را بسوی  غرب ادامه دادند . با سقوط  پرچم  مغول(توکتامیش)سران سپاه  هر یک بطرفی   گریختند وبقیه سپاهیانیکه بطرف مشرق  وباتلاقهای  والگا  روی  آورده بودند  بیشتر شان  از  دم   تیغ تاتار  بخاک هلاک  افتادند .حسن بیک  روملو ، میر  محمود  خواند  میر،لب  التواریخ  یحیی  قزوینی  و  هرولد  لمپ همه  به اتفاق   می  نویسند  که  در  این  جنگ  صد  هزار  تن در  آن  جنگ  و  گریز    کشته  شدند  وآنچه  مسلّم  است  آنست  که کشتار  عظیم بود .

در  اردوی  تیمور  دوباره  خط شکار  ترتیب  شد ولی  این بار برای  آنکه  اراضی واقع  در دو  طرف رود  والگا  را بباد غارت  و یغما بدهند .تاتار با عجله  هرچه  تمامتر  متوجه  قسمت   های  گرم  جنوبی  شده  گله  های  گاو  نر ،  گوسفندان  و شتران  را  جمع  نموده  داخل  رمه  اسپها  کردند .  هر  دهکده را  که بر  سر راه  خود  میدیدند با  دقت  تمام  پسران  و  دختران  زیبای ساکن  آن  محل  را باز رسی و  ازمایش  مینمودند .   همینکه  داخل  خاک  روسیه شدند   از  ثروت  عظیم آن  مملکت  بشگفت  در  آمدند.شمش های طلا ونقره ،خز سفید، سمور سیاه بقدری فراوان بود که  هر  سربازی تمام عمر با خانواده  اش  از  آن  مستفید میشد.

هر  مردی  از  سپاه  تیمور همراه  خود  قاطری  میکشید که بار  آن قاطر  پارچه  های بافته  ،  پوست روباه   نقره فام و  پوست  های  گوناگون بود ، به  علاوه یک قطار  کره  اسپ  جوان  نعل  نخورده را نیز یدک  می  کشید .  در  واقع  هر  که  هرچه  میخواست  میتوانست  غنیمت بچنگ بیآورد.  تیمور  اجازه  داد یک  هفته  همه  گونه  مراسم  جشن بر پا  کنند.  در  این  جشن  همه  گونه  وسایل  تعیش  مهیا بود  و تیمور  این   جشن را  «مژده  پیروزی  صحرا» خواند  که    خنیاگران       با  عود و  گیتار سرود   های  در باره فتوحات  تاتارنواختند.صد  ها زن و  دختر  زیبا که  اسیر شده بودند  در  خدمت  این  جشن  بزم  آرائی  میکردند .«بعادت  معمول  این  ماهرویان را برهنه  میکردند و  گیسوان  مشکین  آنان روی  شانه  های  بلورین  می  درخشید . به  آنان امر شده بود  آواز  ها  وسرود  های  عشقی  که قبل  از  اسارت  میخواندند  هم اکنون  در  آن  بزم بسرایند.»[20] 

تیمور  توکتامیش  را بحال  خود  واگذاشت  و قسمت  های شمالی امپراطوری قزل  اردو را بدست  طبیعت  سپرد و بخاطری  که  استیلای  تیمور را  تائید  کرده باشند  تیمور یک افسر  مغولی را  بعنوان  ایلخانی در نواحی  متصرفی  تعین  کرد .

سه سال  بعد  از  این  ماجرا  توکتامیش در  مرز  های  ممالک  تیمور  واقع  در شمال  دریای  خزر   پدیدار شد ..  تیمور با  خشم  بوی  چنین  نگاشت:

«تو  چه بلایی  بسر  داری  که  نمیتوانی  در  مرز  خود  آرام بگیری ؛  جنگ  پیشین را   از یاد  برده  ای؟ البته  داستان فتوحات را شنیده  ای ؟  تو  میدانی  که  جنگ و صلح  در  دست  من است تو  نتیجه  دوستی و  دشمنی  مرا  آزموده  ای .  پس  فکر  کن  دوستی و  دشمنی  مرا  یک  کدام بر  گزین  و  نتیجه را بمن  اطلاع  ده.»توکتامش   جسور  جنگ را بر  گزید .  در  آن  واقعه  کار  بجایی  کشید  که شمشیر  تیمور شکست  و خودش  با  چند  تن  از  همراهانش  محصور  ماندند و یارانش  پیاده  شده دور او  جمع آمدند و بالآخره یکی  از  تاتار  ها  بنام نور  الدین  سه  عرابه  دشمن  را  آورده  حصار  تیمور ساخت و  سپس  کمک  رسید  و  آنها را  نجات  داد.  در  این  جنگ  میرانشاه  پسر  تیمور  و امیر بزرگ  سیف  الدین  هر دو  مجروح   گشتند ولی  این  جنگ  کار قزل  اردو  را  یکسره ساخت . توکتامیش  به قلعه  هایل  گریخت و  قبیله او  پراگنده  شدند .بعضی  به  ارمنستان  و بعضی  به  کریمه و  عده  ای  به  مجارستان   مهاجرت   کردند و بسیاری  از  آنها به  تیمور  پیوستند.

تیمور به شهر  سارا  در  کنار  رود  والگا زد که  اسف انگیز است .  اینبار  تیمور  از شهر  ها  چشم  نپوشیده به  تعقیب  توکتامیش برخاست .  مردم  شهر سارا را  در  وسط  زمستان به صحرا راند که  همنجا  تلف  شوندو  عمارات  چوبی  شهر را  آتش  زد. شهر  حاجی  طر  خان  واقع  در  دهانه  والگا رازیر ورو   کرد . تیمور به  سپاهیان  خود تذکر داد  که به انتقام  آتش   گرفتن  کاخهای  بخارا  بدست  مغولان  اکنون باید  از  جان بگذرند  و شهر را بکشانند .  در  نتیجه  تمام  مردم  شهر  حاجی طرخان  کشته شدند  و فرماندار شهر زیر  تکه  های  یخ  در رود  خانه   مدفون   گشت .

همینکه  پرچم  تیمور بطرف رود  دن  حرکت  کرد   مسکو به  لرزه  در آمد . شاهزاده  بزرگ روس با امید  کمی  لشکر  کشی  کرده  اماده  کارزار شد .  در ضمن  با سورتمه  به  شهر «ویشی گورود»رفت  تا  شمایل  مریم را بمسکو بیآورد .  شمایل  در  میان صفوف  مرد  و زن  که به  زانو افتاده  بودند  وارد  مسکو شد و  مردم   همه فریاد  می زدند :

«ای  مادر  خدا  مسکو را  نجات  بده»

و  در  حال  روسها  نجات  خود را  از  آن   شمایل  میدانند،  زیرا  تیمور  از  کنار (دن)  باز   گشت. زیرا  در  نظر  تیمور مسکو  جز شهر  کنار  جاده  نبود ولی  بیشتر  مورخان  میگویند تیمور  در  مسکو  قتل و  غارت  کرد  اما سالنامه  روس   واضح  و روشن   میباشد که او به  مسکو  دراخل   نشد .

چهار  سال  بعد  «ویتولد»  دوک لیتوانی  دیوانه  وار بر سپاهیان تاتار که  در  جنوب  روسیه  بودند تاخت آورد .  ولی  دو  نفر  از  خوانین  دربار  تیموری  سپاهیان لیتوانی ، ، لهستان  گالیسی  امیر توتون   ها  را بسختی  کوبیدند.[21]     

مسکو  از  خطر  تیمور  جُست  ولی اروپائیان  کرانه دریای  آزف به  خطر  افتاد .  مردم  دلیر شهر  های  ونیز و  جنیوا وکاتلان   و باسک  زیر   شمشیر  تاتار  افتادند و بنادر برده فروشی و اماکن  بازرگانی  آنان  به  آتش  سوخت .

تیمور  در  وسط  زمستان  به خرابه   های امپراطوری  مغول  روی  آورد . دوره  درخشان قزل  اردو  همان  ایام  «جوجی»  پسر  چنگیز  خان  بود  که قوانین  چنگیزی  در  آنجا  اجراء میشد.سپس  قلمرو خوانین مغول به صحراهای  گوبی  و تندرای شمالی  محدود  ماند.[22]   

بخش ششم

92-34. وضع اجتماعی  فارس قبل  از  هجوم  تیمور

تا  آن وقت  فاتح  تاتار  توجه  ای  بجنوب  نداشت و  بیشتر  توجه او به ماواری  جیحون ، یعنی  هندوستان  که  از   نظر  تجارت  مهم  بود  معطوف  بود .بین او  و  فارس (به روایت امروزی ایران)یک سلسله  کویر شوره زار میان او  و  ایران فاصله بود که  این بار او  متوجه ایران  شد . 

ایران  مقارن  حمله  تیمور  عظمت  گذشته   را  نداشت  و بحال ویرانی  افتاده  بود .بر  تخت  مرمرین  که قهرمانهای  خراسان و  اسلام  جای داشتند.در زمان  تیمور  در فارس امیران خوش گذران  که سجاده  های  ابریشمین  شان بمی  آلوده  بود و  ریش   های سفید شان  از دود  چرس رنگ   گرفته بودجای فرمانروایان واقعی را   گرفته  بود .این سرزمین  حاصل  خیز و  در  عین  حال پر  گرد و  خاک بود که در  عین  حال  در شبهای بهاری به  بهشت  برین  می مانست  ولی  باد  های  گرم صحرائی  اکثراً  روز ها را   جهنم میساخت  .

حافظ  شیرازی  در  مورد  فارس  میگوید : که  در  این سرزمین سازندگانی (خنیاگران) هست  که  در  کمتر  جایی نظیر شان پیدا  میشودچنانچه  این  سازندگان به  خنیاگری شروع  نمایندمست و  خمار را در رقص می  آورند.

ایرن را  که زمانی  فارس  میگفتند بزرگر بالای  زمین  زحمات  طاقتفرسا راتحمل  میکرد  ولی  سود  آن  به  کندوی  ارباب و سرمایه دار یا زمیندار بزرگ  سرازیر  میشد .در  آنجا  پادشاهان پسران  خود را  کور  میکردند و بمرگ برادر  خندیده  میگفتند زمین را با برادر  تقسیم  کردیم او زیر زمین را  گرفت  و  من  که  پادشاه  هستم  روی زمین را  دارم.

 یکی  از شاعران  منتقددرباره  ایران   چنین   میگوید :   

«در  اینجا بخت یار نادانان  میباشد و  دانا  کسی  است  که  نتواند  نان  خود را تهیه  کند.» بانو  کسی  است  که  چندین  عاشق   داشته باشد  و کدبانو  آنکه بجز شوهر  دوستی را بخودش  راه  نمیدهد.

در این سرزمین  در  آن موقع  صوفیان  پشمینه  پوش  با  شاعران  از  تصوف  سخن  میگفتند. وساقیان فراوان بودند و  میخانه  ها  در  چل .  تقلید  چیان ،سالوسان ، چاپلوسان،و  گزافه  گویان و  گدایان  ابریشم  پوش همپیاله  و  ندیم امیران  و شهزادگان   میگشتند.  و  میان  آنان شاعران  و  وقایع نگاران  چاکر  منش  نیز یافت   میشد .

این شهزادگان  خوشگذران  فریخته  دختر رز (می انگوری) بودند و با اینکه  مطابق  دیانت  اسلام نوشیدن  آن منع بود باز هم  از  آن  دست بر  نمیداشتند  و برای  آنکه  بخاطر  ناموس و شرف و  ارض خاک  اسلحه برکمر کننداشعار بزمی  می سرآئیدند

این  چرخ  و فلک  که ما  دراو  حیرانیم                          فانوس  خیال  ازو مثــــــــــالی دانیم

خورشید  چراغدان و  عالم فانوس                   ما  چون صوریم  کاندران  حیرانیم

اگر  کسی  به دین  استهزاء میکرد  همین شهزادگان  بیباک او را سنگسار  میکرد ولی  همینکه  خود   مست   میشدند  همه  گونه  توهین  و به دین  خلاف  میکردند آنها  در  عین  عیاشی  ها  و  خوشگذرانی  ها در عشرتکده  های که  مخصوص شاهان و  شهزادگان بود تعصب  دین  هم  داشتند. از تاتار بدشان  می  آمد  و  آنها را بدعت گزار در  دین  میدانستند ولی  هر  گز  نمیکوشیدن  خود قدمی  درست  مطابق   بخواست  دین  بردارند.

پادشاه [23] معاصر  حافظ  شیرازی بیش از  هر  پادشاه  دیگر سرگرم باده  و شیفته بزم  مهرویان بود  و شمع  و  پروانه  را بر  هر   چیز  تر جیح میداد.[24]

در  چنین  حال و  هوایی   فارس  و خراسان محل  تقاطع  مهاجمان از قبیل  تیمور  ، قره  وینلو  ها و  آق قوینلو  ها (اوزن  حسن) و  ترکان   عثمانی  بود  مردم  فارس به   وضع  اسفناکی  بسر  میبردند که در  همچو  موقع  حساس   سپاهیان  تیمور  دروازه  های  فارس را  کشودند و ما  از  اسف  بار  ترین  وقایع  در  آن  عصر  پرده بر  میداریم:

92-35. جوسیاسی  نظامی  دوران  تیمور وسایر زمامداران معاصر  تیمور:

«مورخان  اروپائی  همیشه  نام  تیمور را  با  مناره  هایی  که  از  کله  انسان ساخته شده  ذکر  میکنند.

این  منظر  های  هولناک  و  وحشت  آور در  غالب  تواریخ  مربوط  به  تیمور منعکس  میباشد اما  تیمور قرون  وسطی  را  نمیتوان  با  تمدن  امروز  محاکمه  کرد.

در زمان  تیمور  این  کار  ها  معمول  بود و  مَلِک هرات (ملک  غیاث  الدین ) نیز  بعلامت  پیروزی   چنین  مناره  های  میساخته  است و منتها  مناره  های  آنان  کوتاهتر بوده  است .

قتل  عام  هم  در  آن  روز  ها  عمومیت  داشته  بقسمیکه  ترحم را  نشانۀ ضعف  میدانستند .ولی امیران  و  پادشاهان  اروپا  نیز  دست  کمی  از  تیمور  نداشتند ، شهزاده سیاه  از  کشتار  مردم  لیموک سلاخخانه بزرگی بپا  کرد  و شارل بورگندی مثل  گرگ  میان  مردم  دنیا  افتاد . انگلیسیها  در  آگین کورت اسیران فرانسوی  را فقط  برای رهایی  از  هزینه زندگی  آنان  مثل  گوسفند  سر بریدند .  در  جنگ  نیکوپولیس  انگلیسی  ها   والمانها  و فرانسویها  بیش  از  جنگ  اسیران  ترک  و سرب  را قتل  عام نمودند.فقط   کشتار  های  تیمور  بمقیاس و  مقدار  وسیعتر و  بیشتری  انجام  می  گرفت .

سایکس  میگوید :تیمور ناچار بود  از  نظر  نظامی در  پارۀ  موارد  حکم  قتل  عام بدهد.  گرچه  این  نظریه قابل  تردید  میباشد اما  مسلّم  است  که  خداوند  سمرقند با  رحم  تر  از بسیاری  از فرمان روایان  معاصر  خویش بوده  است .

مشهور  است  که  (تیمور)  موقع  محاصره شهری در روز  اول  پرچم  سفیدی  جلو  سراپرده  تیمور  می  افراشتند و  این  علامت  آن  بود  که اگر  مردم  شهر  تسلیم  شوند آزاری  نمی  ببنند و  در روز  دوم  پرچم سرخ  میشد  و  این  علامت  آن  بود که اگر  شهر  تسلیم   شود فقط  سرداران  آن شهر  مجازات  می  شوند روز  سوم  پرچم سیاه  میشد  به  این  معنی  که  تمام  اهل شهر  باید  بمیرند.  گرچه  این  حکایت  مدرک  درستی  ندارد ولی  اصولاَ  تیمور  چنان  بوده است.چنانچه  در  شهر  هرات  در  محاصره  اول بطور  ملایمتری  رفتار شدو  در  محاصره دوم شدت  عمل  بکار رفت . بغداد  مرتبه اول  باج  داد  و  در  محاصره دوم  ویران شد شهر اورگانج تبدیل به   ویرانه شد اما  آنرا دوباره ساخت .

اگر  تیمور  به بیرحمی چنگیز بود اصلاً  حصار دوم   ضرورت  پیدا  نمیکرد  اما  تیمور  در سرکوب  شورشیان  و یاغیان  شدت  عمل  بکار  می  برد .

پیروان   تیمور او  را  بی  رحم  نمیدانستند دشمنان  تیمور  او  را غیر قابل  تأسف  میدانند  در  خاور  آسیا  بیش  از  همه   چیز از  جاه  و  جلال  او سخن  میگویند .و  از بی  رحمی  وی  کمتر  حرف  میزنند .

فقط  ابن  عربشاه شامی  که از  تیمور  متنفر  بود ه  شرحی  مفصلی  از قساوت  تیمور  نوشته  است  تیمور  جان  بسیاری  از  مردم  را بباد   داد  و بجان  خودش  هم رحم  نمیکرد.»   [25] 

 92-36.فتح  اصفهان بدست  تیمور:

در (۷۹۰ هـ. ق) تیمور گورکان اصفهان را فتح کرد ولی به سبب آنکه عده‌ای از مردم اصفهان به رهبری علی کچه پا بر ضد او شورش کردند و مامورین وصول باج را کشتند، دستور قتل عام مردم اصفهان، را صادر کرد. مورخین نوشته‌اند که هفتاد هزار نفر از مردم کشته شدند و از سرهای آنها مناره‌های زیادی ساختند. تیمور تا( نوامبر ۱۳۸۷ میلادی/قوس765 هـ خورشیدی) به مدت سه ماه در اصفهان باقی ماند و سپس در دسامبر ۱۳۸۷ به سمت شیراز رهسپار شد تا سلسله آل مظفر را از میان بردارد.[26]

شهر اصفهان از نظر آبادی و صنعت و هنر در مرکز فلات ایران برای کلیه کسانی که به ایران هجوم می‌آوردند مورد توجه بود تیمور زمانی که در خراسان بود دچار یک نوع بیماری شد که پزشکان تشخیص دادند که این بیماری در نتیجه گرمی مزاج است و تنها آبلیموی شیراز است که رفع این بیماری را می‌کند. تیمور از این جهت نامه‌ای به شاه منصور از آل مظفر فرستاد و از او درخواست کرد که چندین ظرف بزرگ آبلیموی شیراز به سرعت به خراسان بفرستد. شاه منصور در جواب تیمور نوشت: «من دکان عطاری ندارم که تو مرا تحقیر می‌کنی و خیال می‌کنی که از نسل چنگیز هستی و من برای تو آبلیمو بفرستم. این کار خیال باطلی است. اگر هم آبلیموفروش بودم برای تو نمی‌فرستادم.» در آن زمان آل مظفر بر کرمان، شیراز، اصفهان و خوزستان فرمانروا بودند و مرکز حکومت آنان شیراز بود. حاکم اصفهان عموی سلطان زین‌العابدین پادشاه مظفر بود و نظر داشت که اگر تیمور به اصفهان حمله کند ما باید دروازه‌های شهر را روی او باز کنیم ولی شاه منصور مظفری اعتقاد داشت که باید در مقابل تیمور ایستادگی کرد.[27]

در آن موقع اصفهان دارای دیوار و برج و باروی محکمی بود که قطر ، آن  ‌بقدری  پهن بود که یک گاری(گادی) می‌توانست روی دیوار شهر حرکت کند. «تیمور لنگ از راه همدان و گلپایگان خود را به سده اصفهان رسانید و در آنجا پس از کسب اطلاعات وسیعی از وضعیت اصفهان شهر را از بهار سال ۷۸۹ محاصره کرد. علمای شهر به اتفاق حاکم شهر توافق کردند که از تیمور امان بخواهند و در عوض به او باج و خراج بدهند تا شهر دچار قتل و کشتار نشود. در این موقع امیرمنصور مظفری برای جمع‌آوری سپاه از طریق شیراز به خوزستان به ویژه دزفول رفت. امیر حمله خود را آغاز کرد و حدود هفتاد هزار نفر را کشت ولی بچه‌های یتیم زیادی در شهر به جا ماندند. تیمور ابتدا مردم باقی مانده را وادار کرد که کشته شدگان تاتار را دفن کنند. در نزدیک مسجد جامع اصفهان در یک منطقه مرتفع تمام بچه‌های کشته شدگان توسط یکی از بزرگان شهر جمع‌آوری شدند. امیرتیمور وقتی که به سمت کودکان نظر کرد، پرسید که این نگون بختان خاک نشین کیستند؟ آن مرد بزرگ گفت: کودکان بینوا هستند که پدر و مادرشان به تیغ سربازان تو هلاک شده‌اند. تیمور چیزی نگفت و به آن سویی راند و چنان نمود که ایشان را ندیده‌است..

پس از این قتل عام، تیمور با سپاهیان خود به سمت شیراز حرکت کرد. اهالی شهر دروازه‌ها را گشودند در حالی که ملک منصور از آل مظفر در دزفول بود. او بعد از آنکه هر کس از آل مظفر را که در شیراز اسیر نموده بود کشت به مردم صدمه‌ای وارد نکرد و شاعر بزرگ شیراز یعنی حافظ را خواست و به او گفت که من قسمت بزرگی از جهان را به ضرب شمشیر گشودم و هزاران شهر را ویران کردم تا پایتخت‌های خود را آباد و زیبا کنم و تو آن را که سمرقند باشد به خال هندویی می‌بخشی. خواجه فی‌البداهه جواب داد، ای سلطان این بخشش‌های بی‌جا بود که مرا به این روزگار فلاکت بار انداخت. تیمور از این جواب حافظ خوشش آمد و او را بخشید و انعامی به او داد.»[28]

92-37. رویا رویی دو قدرت  نظامی در اوج (تیمور و  بایزیدالدرم): در  تاریخ  کمتر  پیش  می  آید  که  دو قدرت  نظامی  هر دو  در اوج  با  هم  برسند .معمولاً یک قدرت  در  حال اوج  گیری  دولت  های  کهن سال بر سر راه را  درهم  میکوبد و به  پیش  میرود و  از  آنجا  که  نبرد  تیمور و بایزید  الدرم(بایزید اول)استثنای  تاریخ  است  دو قدرت بزرگ  که  در  حال اوج  گیری  بودند بهم  میرسند ولاجرم یکی  از  آنها باید با  دنیای  فاتحان  خدا حافظی  کند . تیمور به ادامه فتوحات افسانوی  اش در  تصادم با  عثمانی  هادر 1401م/779هـ.خ.سیواس را تسخیر  کرد وتیمور  در  نبرد با  عثمانی ها  برای  بار  اول  به زحمت  می  افتد .نیرو  های  ینگی  چریک  تازده  دم  عثمانی وارد  عرصه  نبرد  می  شود.امیر  تیمور  که شاهکار بی  نظیر  در  تاریخ نظامی   است  در برابر  نیرو  های  عثمانی نفرات  خود را دوچند  میسازد و  تلف  شدن  دو  سوم   سپاه  عثمانی  در  این  نبرد باعث فروپاشی  آنها  میشود.نهایتاً  پیروزی بر   عثمانی ها سبب فتح  کامل  آسیای صغیر بدست  تیمور  میگردد. 

تیمور در سال 804 با یزید سلطان عثمانی را مغلوب و اسیر کرد.شرف الدین  علی یزدی در مورد  مصاف تیمور با  ایلذرم بایزید سلطان  عثمانی در ظفر  نامه   چنین  آورده  است:

                            دلیـــــــران ایران  و  تــــوران  سپاه                   گرفتنـــــــــــــــــد بــــر لشکر    روم   راه

                                      چنان  تیز شـــــــد  آتش   کارزار                      که  میخواست  گردون بجان زینهـــــار

                                      ز بس  خون رومی  درآن تُرک تـــــــــــاز                          هزار اطلس رومی افــــــــگنده  بـــــــاز

                                      غریو گورکه  بدریــــــــــــد  گوش                     بپا  انـــــــــــــدر  افتاد  سر  ها  بــــــــــدوش

                                      زبانگ سپه گوشها  خیره  شــــــــــد                   ز  گرد سپه  گوشها  تیره  شـــــــــــد

                                      تو  گفتی که  دریا  بجوش  امدست                    نهنـــــــــگ دژم در  خـــــروش آمــــــدست

                                      ز بس  کشته  افتاد  در  دست    کین                  زمین  کشتـــــه شــــــــــد  تا بچــــــرخ  بـرین

                                      جهان   گشت  دریا  کران  تا  کران                  ز بس  خون  که  از  کشتگان شد روان

                                      گروهی بدادنـــــــد  سر  در ستیز                      گروهی  نهــــادند  رو  در  گریـــــــز

«و  در  آن  زمان که  امیرزاده  محمد سلطان با یلغار خود سلطان  (ایلدرم بایزید)را براند شش قشون  از  لشکریان شهزاده به بالای  تلی  که  محل  ایشان بود بر  آمدند و  ایلدرم بایزید با  لشکر قول  متوجه آن  محل  شد و سپاه شهزاده (شاهرخ) را  از  آن بلندی  رانده بجای  ایشان بر  آمدو  ایشان  چون به شهزاده   پیوستند باز روی  جلادت  بجانب  مخالف آورده   جنگ را آماده  باستادندو  چون  ایلدرم بایزید بر  آن   پشته  لشکر  خود  را  احتیاط  کرد و  میمنه  و  میسره  سپاه  خود را  پراگنده  یافت  حیرت بر  او  غالب  آمدو  سپاه او  متفرق  شده  بودند . حضرت  صاحب  قران (  تیمورگورکان)  با  امیر زاده شاهرخ روی  نیروی  دولت قاهربقصد  قیصر (ایلذرم بایزید) آورده  وبراند که امیرزاده  میرانشاه  با امراءبرنغارو امیر زاده سلطان  حسین    و امیر سلیمانشاه  برنغار  متوجه   شدندو  مجموع سپاه از  اطراف  روی  باس شدید با  ایلدرم  بایزید  نهاده  او را   ولشکرش  را در  میان   گرفتند  :

                       گرفتنـــــــد شــــان یکسره  در  میان    ســـــــوارانِ قاآن صاحب قـــران

                       چنان آتش  افروخت  از  گرز و  تیغ   که  گفتی  هوا  کوه بارد ز میغ

قیصر(ایلدرم بایزید) بهادران  خود را  تا  هنگام  غروب  نگاه  داشت و بعد   عنان  از  معرکه   پیچیده از  آن بالا  فرود  آمد و بضرورت  روی  اضطرار بصوب  بفرار نهاده  عساکر  گردون  معأثرکوچه  داده  به  آنها  تیر باران کردند و  بسیاری  را بخاک  هلاکت  انداختند و  ایلدرم  بایزید با   هزار  مشقت  از  میان  بدر رفت وفوجی  از سپاه  به تکامشی هزیمت یافتگان روان شد :

                       ببستند گُردان  توران  میان              همـــــی  تاختنــــد  از  پـــــی  رومیــــان

                       به شمشیر   تیز  آتش  افروختند         همــه بوم وبرشــــــان  همی سوختنـــــد

                       بسی  رومیان  در  همی  تاختند         درو  دشت  از  ایشان بپرداختنــــــد

                       ز روم  و ز  رومی  برآورده  گرد     بگردون بر افشانده  گردِ  نبرد 

... و  چون صاحب قران(امیر  تیمور گورکان) مظفر و  مؤید از  آنجا باز  گشته  به  اردوی  همایون فرود  آمد؛ ... از  عساکر  فیروزی  آثار که بتکامشی (به  تعقیب) در  عقب  گریختگان رفته بودند  سلطان  محمود  خان به  ایلدرم بایزید  رسید و  او را  دستگیر  کرده  در زمان  پیش  صاحب  قران  گیتی ستان (تیمورگورکان) فرستاد چون اولیاء دولت قیصر روم را دست  بسته  خفتنگاه بدرگاه  عالم  پناه  آوردند عِرقِ  مکارم  پادشاهانه  در  حرکت  آمد  و  حامی  عاطفت فرمان  داد که او را  دست  کشاده بحرمت  در  آورند و  چون  به  عز تلاقی  استسعاد (سعادت خواستن) یافت مورد او را  با  اعزاز و  اکرام  تلقی  فرموده نزدیک  خود بنشاند و بر سبیل  معاتبه بر  طریق رفق  و  مجامله (با  کسی  نیکوئی و  خوشرفتاری  کردن)بر زبان  نوادر بیان  جواهر  فشان  راند که  هر  چند احوال  عالم  مطلقاً  به  اراده  و قدرت  پرورگار  است  و هیچ  کس  را بحقیقت  اختیار و اقتداری  نیست  لیکن  از  روی  انصاف و راستی  این  بود که  ترا  پیش  آمده  خود با  خود  کرد:

                                      اگربار  خار  است  خود  کشتـۀ                       وگر  پرنیان  است  خود رشتۀ

بار  ها  پای  از  حد  خود بیرون  نهاده مرا بر  آن  داشتی  که روی  کین  بانتقام  تو  آورم و  از  برای  مصلحت  غزوه  کفار  که  در  این  دیار با  آن قیام  می  نمایند تحمل  کردم  و  آنچه  وظیفه  مسلمانی و  خیر اندیشی باشد  از  مدارا و سازگاری  با تو بتقدم رساندم و  در  خاطر  داشتم  که  چون  نصیحت  بشنوی  و  از  در  متابعت  و انقیاد درائی  ترا مدد  ها  کنم  و به  هرچه احتیاج افتد  از  مال  و  لشکر  مساعدت  نمایم  تا  از سر  تمکین  و  استعلاء (برتری  جستن)با قامت ِ مراسم  غزا اشتغال  توانی  نمود و به  تیغ  جهاد شوکت  شرکّ بیدینان از  اطراف و اکناف  دیار  اسلام  توانی  درود  و بر سبیل  آزمایش  از  تو التماس  کردم  که قلعۀ  «کماخ» تسلیم  نمائی  و  متعلقان  طهرتن را روانه  کنی  و قرایوسف  ترکمان  را  از  مملکت  خود برانی و  معتمد  دانسته  را بفرستی که  عهد  و  پیمان  میان  ما  مؤکد بگرداند و بدین جزویات  مضایقه  کردی و سرکشی و  عناد   پیش  گرفتی تا قضیه  به  این انجامید به  همگان  معلوم  است اگر قضیه بر  عکس بودی و  این قدرت  و  استیلا  که  حضرت  عزت  مرا  ارزانی  داشته ترا  دست  داده بودی  بر  من و لشکر  من این زمان  چها  گذشتی اما بشکرانه  نصرت  و  پیروزی که  از  عنایت و رحمت  حق  مرا روزی  شده  در  باره  تو  و  مردم  تو جز  نکوئی  نخواهم  کرد خاطر  آسوده  دار  ایلدرم بایزید در  مقام  خجلت  و انفعال بزّلت و تقصیر خود  معترف  شد و  گفت  در  واقع   خطا  کردم که سخن  صاحب  قرانی  چون شما  نشنیدم  لاجرم سزای  خود  دیدم  اگر  عفو  پادشاهانه   گناه  مرا ببخشد  من و فرزندان  من  تا زنده  باشیم  از  جاده  خدمتگذاری و فرمانبرداری  پای  برون  ننهیم  صاحب قران  دریا دوال  او را  خلعت خسروانه  پوشانید وبصنوف  استمالت  اِیِمن و امیدوار گردانیدقیصر چون آن  مکارم  اخلاق  مشاهده   کرد بعد  از  ادای دعا و ثناعرضه  داشت  که فرزندانم موسی و  مصطفی  در  جنگ  همراه  من بودند خاطرم  متعلق  ایشان  است  اگر فرمان  عالی نفاذ یابد  تا  تفحص حال  ایشان   کرده اگر  زنده باشند به بنده رسانند ضمیمه  دیگر  الطاف  باشد حکم  جهان  مطاع صادر  گشت  و  تواجیان (با هم روبه رو شدن)در زمان به   جستجوی  ایشان  روانه شدند و بعد  از  چند روز  موسی  را یافته  پیش  صاحب قران  آوردندمرحمت  پادشاهانه او را به  خلعت  خاص اختصاص بخشیده  پیش  پدر فرستاد و  از برای او  خرگاهی خسراونی  به  نزدیک  منزل  همایون  مرتب  داشته بودند و  حسن برلاس و بایزید  چمپائی  بر  حسب فرمان به  محافظت و  مراقبت احوال  او قیام  می  نمودند.»[29]

 

               92-38.موضوع قفص آهنی:

موضوع  حبس  بایزید  الدرم  در قفص  آهنین  از جانب  امیر  تیمور گورکان

 

محمد  پسر سومی سلطان  که  از جنگ انکوریه [انقره]  جانی به تک و پا بدر آمد  خواست  تا پدر خود را که  در حبس  تیمور بود برهاند .باید  گفت  که قراولان   و قشون تاتار در حراست  بایزید سلطان  عثمانی که  نزد امیر تیموراسیر بود اهتمام  و اعتنایی نداشتند و با او مانند  پادشاهان رفتار میکردند . بنا بر این  چند  نفر نقب زنهای ماهر نقب را در زیر خرگاه سلطان رساندند  و صبح روز بعد  که سلطان  آماده فرار میشد  قراولان  اطراف سراپرده او را میخواستند  تعویض نمایند  که آثار نقب نمایان شد . امیر تیمور سرزنش بسیار به سلطان  کرد و نوکر خاص  سلطان  خواجه فیروز را امر کرد تا گردن  زدند  و بعد از این  واقعه  محافظت سلطان را تنگ  گرفت  و روز  ها قراول بسیار باو  گماشتند  و شبها به زیر زنجیرش میکشیدند . این افسانه بی معنی قفس آهنی  از اینجا بخاست  . که  کل مورخین  از قول فرانژ (Pharynges)   و شالگوندیلاس در اثار شان  از  زنجیر حرف نمیزنند ( نگاه کنید به تاریخ امپراطوری  عثمانی،تالیف جوزف فون هامر پور گشتال ،  ترجمه  میرزا ذکی  علی  آبادی  به اهتمام  جمشید  کیان فر ،  چاپ اول 1387 ، انتشارات   اساطیر ، جلد اول ،ص 320 به بعد). باید  گفت  که شب  ها از  حیث احتیاط او را در بند زنجیر نگاه  میداشتند   . ولی فرانژ بغلط  و خطا رفته  و در گفته  اش که  تصدیق قفس  اهنی باشد راه  خطا  پیموده  است و  هیچیک  از تاریخ  نگاران  نه شرقی و نه  غربی با  گفته او  موافق  نیستند .  چنانچه  مورخین  ایرانی  از قبیل  شرف الدین یزدی  مصنف تیمور نامه  و لطیف  شاعر  ، جز خوش برخوردی  تیمور  و مهربانی کردن  تیمور نسبت به بایزید ،   چیزی دیگری ننوشته اند  زیرا  حکایت قفس اهنی جعلی است  از طرف  فراژ  که نه  در تالیفات  لاری  (Larry)   و جنابی (Schnabel) ضبط  است  که قول  آنها  در تاریخ  عامه  متفق  علیه  کُل است . همچنان ابن  هجر عسقلانی  و ابن شحنه که با تیمور هم  عصر و هم  عهد بوده اند  در مورد قفس   هر شش آنها چیزی نگفته اند  که شهادت  ندادن  این شش نفر  شاهد  معتبر  برهان واضح  در دروغگویی  عربشاه شامی  که در تالیف خود  ابتدای هر فصل را  شروع به بدگویی  و هجو امیر تیمور  کرده  است  و منظوری جز دروغ  نویسی  و ملاحظه  قافیه بندی  ظاهر الفاظ چیز دیگری  نداشته  است به  این  نتیجه  میرسیم  که موضوع به قفس آهنی انداختن  بایزید الدرم  از سوی  امیر  تیمور کذب محظ  است .   

ولی  من بار  ها این  موضوع را که در  پژوهش  های تاریخ شناسانه  قابل ابرام  است  تأکید  کرده ام  که  یک  روی  تاریخ  در  تاریکی و  ابهام قرار دارد  چنانچه  در  مورد  سلوک امیر  تیمور با  سلطان بایزید اول  نیز اقوال  مورخین  ضد  و  نقیض یکدیگر   میباشد  حالا  صحنه  ای  از  به  اسارت  در  آمدن  ایلدرم بایزید  را   از قول  هرولد  لمب  نقل  می  کنیم:

«بایزید  با  خزر خان تاتار در یک  پشته تا بعد  از ظهر  پایداری  نمود.جان نثاران بایزید  همه  در  پای سلطان بایزید  هلاک  شدند و  تسلیم  نگشتند .

بعد  از ظهر بایزید با  چند سوار عازم فرار شد .اما  ترکان او را  تعقیب  کرده  یارانش  را  کشتند  و اسپش  را  تیر زده بر زمین  انداختند. سپس  بایزید را  موقع   غروب  افتاب  کت  بسته بچادر  تیمور بردند .

تیمور با یزید را با  آن  ریش بلند  دید مشاهده  کرد  که  اسیر  وی  هنوز  هم مجلل  میباشد لذا  از  جا  برخاسته  تا  در  چادر  به  استقبال او رفت .آنگاه  تبسمی  روی  تیره  تیمور را  روشن ساخت .

با یزید  که  هنوز   غرور و  جرئت  خود را  از  دست   نداده بود پس  از  مشاهده  آن  تبسم   گفت :«کسی  را  که  خداناتوان ساخته  نباید  مسخره   کرد .»  تیمور   پاسخ  داد :«که  تبسم  من  از  آن  روست  که خدا  دنیا را به  لنگی  مثل  من  و  کوری  مثل  تو  داده  است .»

سپس  تیمور با  خشونت  گفت :«اگر  تو  غلبه   کرده  بودی  سرنوشت  من  و  کسانم  معلوم بود .».

بایزید به  این  حرف  جواب  نداد .  تیمور  گفت  بند   های بایزید  را بکشایید و  او  را  کنار  خودش  در  چادر  بنشانندوتیمور  خوشنود بود  که  اسیری  مانند بایزید  زیر  دستش  باشد و لذا  با او با  مهربانی  رفتار  کرد ... تیمور   موسی  پسر بایزید را بنا بر خواهش او پیدا نمودند و  نزد او  آوردند او  از  دست  تیمور  خلعت  گرفته  کنار  پدر  نشست.

سپاهیان  تیمور بتعقیب  ترکان  پرداختند و  از  هر  طرف  تا  دریا به  دنبال  آنها  رفتند .  نور  الدین  پس  از  تسخیر بروسه  پایتخت  بایزید  خزانه  و زنان بایزید را  که بسیار  متعدد و زیبا  بودند  نزد  تیمور فرستاد (موضوع زنان بایزد  در  تاریخ یزدی  نیامده  است  (مولف))

مورخان   میگویند  آن زنها رقاصه  ها و سازندگان  ماهروی از  آب  در  آمدند.سپاهیان  تیمور  با  غنیمت  های  فراوان بر  گشتند  و  تیمور حسب  معمول  جشن  مفصلی برپا ساخت و بساط   عیش  را  با  شراب و زنان  اروپائی  آراست .

بایزید هم  در  این    جشن  دعوت  شد و ناچار  آمد .بایزید  کنار  تیمور  نشست .  تیمور فرمان  داد  محبوبه بایزید  را که  جزء غنیمت  ها  آورده  بودند در  مجلس  حاضر سازند ترک بد بخت  ناچار  عمامه برسر  گذارد و  عصای  مرصعی  که  علامت فتح بود  در  دست   گرفت .

بایزید را لباس  پوشانیده  در  مجلس  آوردند و  از شرابها  بنگ   وحشیش  هایی  که  عادت  داشت بوی تقدیم  داشتند ولی او بهیچ  چیز  لب  نزد . زنان زیبای  بایزید برهنه  پیش  چشم او به انتظار سرداران  تاتار ایستاده بودند.

بایزید در  میان  آن   ماهرویان چشمش به  محبوبه  اش  دسپینا   افتاد .  این زن  زیبای  مسیحی  خواهر پتر  پادشاه  صربستان  بود و بقدری  بایزید او  را  دوست  داشت  که او  را  مجبور به  اسلام  آوردن  کرد.

بایزید بی صدا و  حرکت   نشسته با  چشمان  خود  میدید زن زیبا اندام  وی  از  میان  دود  عطر و بخور به  مجلس  می  آید وبایزید این زن  زیبا  را  از  میان   چندین ملت  اسیر بر  گزیده بود و  در  آغوش  وی  جای  داشت  و اکنون برهنه  در  مجلس  تیمور حضوریافته بود . زنان  مشکین  موی  ارمنی ، زنان  موطلائی  چرگس ، زنان  چاق و فربه  روسی ، زنان  خوش   چشم  و  ابروی  یونانی  از  حریم  مقدس  بایزید  کشیده شده  و  در  آنجا  می  رقصیدند .فاتحان   تاتار  به  بایزید طنز و  و  مسخره و ریشخند ی مینودند .بایزید  از  شدت  خشم   نمیتوانست  چیزی بخورد و  خشم  و  غضب  وی  بحال  تب  جانگداز   تبدیل   گشت .

آیا  تیمور  در  آن  حال  خونسرد بود ؟آیا   از  تماشای  بایزید  در  ان  جامه  سلطنتی  لذت  می برد ؟آیا او واقعاً اسیر بزرگوار  خود   را  گرامی   میداشت؟ایا  این   جشن را برای  تحقیر بایزید  دایر  کرده  بود؟ جواب  این  پرسش  ها  در  روی  صفحه سیاه  تاریخ  در  هالۀ  از  ابهام  قرار  دارد . ولی  آنچه  مسلم  است  بایزید بقدری متدثر بود که  هیچ   نوع  احساسی  برایش  باقی  نمانده بود .بایزید  نتوانست  تحمل  شنیدن  آهنگ   پیروزی  تاتار  ها را  از  گلوی  ماهرویان   حرمسای  خود بشنود که بدستور سرداران  تاتار  میخواندند  لذا  از  در بیرون رفت و  تیمور  هم  مانع  او  نشد.  این  لحظه  ای بود  که  تمام  قوای  عاطفی   بایزید به  تحلیل  رفته بود .تیمور  دسپینا را   نزد بایزید فرستاد ولی  او   هم  نتوانست  درد  جانکاه بایزید  را التیام بخشد.افتخارات او  در هم ریخته بود و دوسه  ماه بعد  از  آن  شکست  مرد.»[30]

92-39.فتح انکارا  (انقره)

امیر  تیمور  فرزندان   وسرداران  خود را برای  فتح به اطراف و  اکناف مملکت روم  فرستاد .  و  خود  تیمور  در انکوریه  اقامت گزید وعلی  تواجی قلعه  انکارا  را  از یعقوب  کوتوال ستانید  و بر  حسب فرمان  تیمور  به  توجیه  و  تحصل اموال انکوریه  اقدام  گردیدو تمام آن  بخزانه  تیمور   واریز  شد و  خاطر  تیمور  از  جانب قیصر   عثمانیه  آسود و محمّد  سلطان را بجانب  تختگاه روم  روانه  کرد و امیر زاده  ابابکر  وامیر زاده  جهانشاه  و امیر شیخ  نور  الدین  و امیر سرنجک و  دیگر امراء  تومان را ملازم  رکاب  خود  تعین  کرد امیر  شیخ  نور  الدین  در برسا بضبط اموال   و  خزاین آنجا مقرر شد و امرا  را  فرمود  تا  کنار آب   اسریقه  که بغار  اسکندر  معروف  است تاخت  کنندو امیر زاده  سلطان   حسین  و امیرزاده  اسکندر   وامیر سلیمانشاه  و رستم تغی برغاو شیخ علی بهادر و  پیر  علی  سلدرز  و  دیگر امراء را بطرف  قونیه  و آق شهر و قرا  حصار و علانیه  و  عدالیه فرستاد  و  فتح  نامه و  خبر  این   پیروزی  توسط   دبیران دربار  انشاء و به هر طرف  ارسال  شد امیرزاده    خلیل  سلطان را به  سمرقند و  امیر  مضراب  را  با شهزاده در  مرکز  خراسان  فرمود تادر هرات  توقف  نمایدو امیر زاده  شاهرخ را با  ده  تومان  لشکر  جونغار به  استانرس  و کتری روان  کرد و  تمام  ممالک روم تا بساحل  دریای  مغرب جولانگاه  امیر  تیمور  گردید.[31]  

92-40.تیمور در  پشت  دروازه  های  اروپا:

 انکارا  تسلیم شد  شهر  های  بروسه و وینسیا مورد  هجوم  سپاهیان  تیمور قرار  گرفت . تمام شبه  جزیره  آسیای  صغیر تسلیم  گردیدند . کرَجی  ها و  کشتی  های  ونیزیان ،  یونانیان و  ماهیگیران و  کشتی  های  مخصوص   عیش  و  نوش  همه   مصروف انتقال  ترکان فراری  شدند که  آنها  را  بطرف  جزایر  اطراف (در سواحل اروپا) حمل  میکرد و  این  کشتی  ها سپاه شکست  خورده سلطان را به  اروپا  انتقال  میداد .

در ظرف  یکماه  تمام  ترکان به  اروپا  رفتند  و بر  عکس  تمام  تاتار  ها  از  اروپا به  آسیا آمدند.سواران سمرقند بکناره  های باسفور رسیدند این  منتهی  قلمرو  آسیا  بحساب  میرود  و  میان   آسیا و  اروپا  تنگه یا  آبراه باریکی  قرار دارد .تاتار  ها  که  قلعه  ازمیر   را  به  قوت   تصاحب  نمودند  دو برج  از  کله آدمها  رادر شهر  ازمیر باقی  گزاردند .

هنگامیکه  آسیای صغیر  از ترکان  خالی  میشد  دو امیر  گریز  پای یعنی  قره  یوسف  ترکمان  و سلطان احمد  جلایر  از بیراهه  گریختند و فرمانروای  بغداد بدربار قاهره   پناه برد و قره یوسف به صحرای  عربستان  گریخت .قاهره  که  خود را  در  خطر  دید  فوراً  تسلیم  شد  و  هدایایی برای  تیمور فرستاد ه  اظهار  اطاعت  کرد و  مقرر شدتا نام  تیمور را  در  مساجد قاهره  در  خطبه  نماز  جمعه بدعای  خیر یاد  کنند.

پادشاهان  اروپا  دچار سرگیچه  شده بودند . جریان  هولناکی  که  در  آستانه  اروپا واقع شده بود آنها  را  دیوانه ساخته  بود .  جایی  که  ترکان  در  مدت یکصد سال  حکومت  میکرد ند اکنون  در  تصرف  فاتح  تاتاری  در  آمده   بود  که  نا  گهان  از  خاور دور  پیدار   گشته بود .

هانری  چهاردهم  پادشاه  انگلیس مانند  ورزشکاری  که به رفیق  خود  تبریک  بگوید  به  تیمور  تبریک  نوشت . شارل ششم  پادشاه  فرانسه  ناگهان بفکر  پیامی  افتاد  که  اسقف یوحنا  از  طرف  تیمور برای  وی  آورده  بود . لذا  او را   احضار  کرد  و با  نامه  و  هدیه  بنزد  تیمور فرستاد.

مانوئل امپراطور  آواره  روم با خوشحالی بشهر قسطنتنیه باز  گردید و  از  آنجا    هدایا و  پیام  اطاعت  آمیز  به  تیمور  فرستاد . نواده  قیصر  روم  پشت  و  پناهی  بهتر  از  پادشاهان  مسیحی  بدست  آورد .  مردم  جنوا در  اطراف  باسفور  پرچم  های  تیمور را بر افراشتند.فقط  اسپانیا  باقی  مانده بود  که بخداوند  تاتار  روابط بر قرار سازد .دو  تا  از  افسر  های  هسپانوی  در  دربار  تیمور  که  در  هجومهای او  ناظر بودند و در  جنگ  آنکارا   نیز  حضور و  اشتراک  داشتند. تیمور  دو زن  زیبا  را  از  حرمسرای بایزید بر گزید  و به  آن دو  نفر هدیه  داد .که  یکی  از  آن  زنها  آنژلینا  دختر  کنت  جان  مجارستانی  بود و دومی ماریای  یونانی  بود  و نام  دو افسر نظامی هسپانوی گلایودوسوتوماپور   و فرناندو پالازدولوس بودکه  تیمور برای   پاسبانی  این  افسران  نظامی   محافظین  شخصی  خود  را  موظف  ساخته بود .

هنری  بمنظور  تجلیل  از  تیمور  سه  نفر  از سرداران  خود را  همراه  نماینده  تیمور بسمرقند فرستاد . سر  دستۀ  این  هیت   گلاوجو  گونزالس کلاویجو (که  ما  ازیاداشتهای  او  در  این  مختصر  نیز  استفاده   کرده  ایم (مولف))که  از آجودان  هنری  بود .زمانی  که  کلاوجو به  قسطنطنیه  رسید  تیمور بصوب سمرقند  حرکت  کرده بود  و او بدنبال   تیمور   خود را  به سمرقند رسانید.[32]

92-41. مصیبت  عظیم  تیمور و باز گشت  به سمرقند:

در  مدتیکه  تیمور به سیاست مصروف بود  و برای شهر   های  متصرفی  جدید  حاکم  تعین  میکرد ،  حقوق  میپرداخت  و باجها  را  جمع  آوری   میکرد دچار  مصیبت  غیر  پیش  بینی  ای  شد  که  وی  را  درناک  ساخت . سرداران  بوی  خبر  دادند  که امیر  محمد  در  اثر  جراحات وارده  در  میدان انقره   بحال  مردن  است .

تیمور فوراً  با  پزشکان  عرب  بر  بالین  نوادۀ خود شتافت  ولی  او ر ا در  حال  مرگ یافت ..  تیمور  دستور داد  طبل  عزا بنوازند  و سپاهیان بطرف  سمرقند  عزیمت  کنند .

پسر نخستین  تیمور جهانگیر و پسر دومش عمر  شیخ  چندی  پیش  مرده بودند .  میرانشاه  نالایق  از  آب  در  آمد و شاهرخ  جوان  خونسرد بود و  تمایلات  جنگی  نداشت .  تیمور  تمام  علاقه  خود را به  این  نوه  جنگجو یعنی  امیر  محمد اختصاص   میداد و او را  گل  لشکر  خود   میخواند .

جسد سلحشور  جوان  را  که  در بحبوحه    پیروزی  مرده  بود  مومیائی  کردند و با  هنگی  که  تحت فرمان  وی  بود بسمرقند  آوردندو  همه سپاهیان  جامه سیاه  بتن  کردند .  تیمور  با بُحت  وانده ،  حیرت زده  بناله   های  خان زاده  مادر امیر  محمد  و  خانم  جهانگیر ،گوش  میداد. او با  دیدن   پسران امیر  محمد  وضعش  دگر  گون شد و  چندین روز   از  سراپرده  بیرون  نیامد .او  دریافته بود  که  قوایی ماورای  قوای  بشری عزیز  ترین  اشخاص را  از  این فاتح   پیر  گرفته بود  .او  میدید  که  همهۀ سروران  و سرداران  ایکه  بوجود  آنها  نازش  میکرد  و برایش  فتح و ظفر  می  آوردند  همه  نابود شده اند  و  مرده اند.دو  نفر  از سرداران نورالدین  وشاه  ملک سرداران  دلیری  بودند  اما  لیاقت جهانداری  را  نداشتند .

او حتی  موقع  ایکه بغداد را میخواست دوباره با  سایر شهر  های  خراب شده  از  نو  تعمیر  کند  در فکرش    این  کمبودیها  را احساس  میکرد و  میدانست  که با  هیئت  موجوده  درقلمرو  وسیع امپراطوری او با فقدان او  مشکل   ایجاد  میشود  .تیمور  حکومت  خراسان را  به شاهرخ و  حکومت  هند را  به برادر شاهرخ  ،محمدسپرد .او  همان اوقات از صحرای  گوبی  وشکار  آهو  در  اطراف  شهر سبز و  ایام  جوانی و افسانه  های  که  در  آن  هنگام  شنیده بود یاد  میکرد .

تیمور  در  خیالات   جوانی  و یادبود افسانه  های  کهن نقشه نوی راطرح  کرد و  آن  اینکه بدشت  گوبی   لشکر بکشد .پشت  دروازه  های  بزرگ  که  حصار بزرگ  ختا  میباشد  پای  گذارد و با  آخرین  قدرتش  که ممکن  است با او  مخالف  شود  از  پا  در  آورد .او با  این  افکار سپاهیان  خود را  در  تبریز  نگاه  داشت  و سامان  میداد  تا با روئیدن اولین  علف  ها  بسوی  سمرقند  حرکت  نماید و  سپاهیان را بدربار  بزرگ  خویش  برساند .

تیمور در  ماه  اوت به سمرقند رسید  و در باغ  دلکشا منزل  کرد .سپس  به قلعه  جدید رفت چون  ایوان قلعه را بقدر  کافی   وسیع  ندید  معمار قلعه را سر زنش  کرد .آنگاه بمحاکمه  وزیران پرداخت و به عملیات  آنان  در  ایام  غیبت  خویش  رسیدگی نمود.بعضی  از  آنها  را  به  دار  آویخت و بعضی  ها  را  پاداش  داد .ولی  در  عین  حال  یک  نیروی  تازه  ای  تن   پیر  او را   گرم و  سر  حال  نگاه  میداشت .[33]

92-42.کشودن ختا (چین):

بعد  از اتمام  جشن  که  نمایندگان  همه  پادشاهان  جهان  در  آن  اشتراک  داشتند همه آنها    مرخص  شدند.

تیمور شورای  امیران  و شهزادگان (قوریالتای)را  تشکیل  داده به  آنها  گفت  : «ما  همه  آسیا را بجز  ختا   کشوده  ایم  ما  پادشاهانی  را بر  انداختیم  که  همیشه  عملیات  ما  را  جاویدان ساخته  است .  شما  در بسیاری  جنگها  همکار  من بوده  اید و  هر گز شکست  نخورده  اید . برای  شکست  دادن  بت  پرستان  ختا آنقدر  نیرو  و قدرت لازم  نیست . شما باید با  من  باشید .»تیمور با روحیه  عالی  وصدای  رسا و با  اراده  آنان  را   تشویق  نمود.این  آخرین  اردو   کشی  وی  بود  که  از  سرزمین  نیاکان بطرف  دیوار   های  بلند  ختا (چین)میرفت . و  کسانیکه  بیش  از سه  ماه  استراحت  نکرده بودند  حاضر  شدند  پرچم  ها را بر افرازند.

اقدامات  دیگری  نیز ضرورت  داشت .جمعیت  عظیمی از سلحشوران در سمرقند  گرد  آمده  بودند . دوصد هزار  نفر  برای  اردو زدن  در سر  جاده حرکت  کردند . آن  موقع اول  زمستان بود .آنها باید  روی  پشت  بام  دنیا منتظر برف  باشند  ولی  تیمور  نمیخواست  به انتظار بهار  بماند .

تیمور امیر  خلیل  را  به  جناح  راست سپاه فرستاد  و فرماندهی  قلب  را به محمد  سپرده  خودش  بااو  حرکت   کرد .این  لشکر  کشی  مانند یک  شهر  چوبی  بنظر  میرسید زیرا  تیمور انواع  و اقسام آذوقه با  خود  آورده  بود .او  که  از  گردنه  تیمور لنگ  گذشت  برف  شروع به باریدن  گرفت  .هوا  آنقدر سرد شده بود و باد  های  صحرایی  شمال  سپاهیان را  متوقف و به  خیمه  ها کشاند .جویها یخبسته و  جاده  ها  از برف و بهمن   پر بود .پارۀ  از  مردان  و  اسپان  مردند .فاتح   پیر (امیر  تیمور)  اظهار داشت که به  قلعه اوتار  واقع  در  مرز  شمالی  خواهد  رفت  و به  نوه  خود فرمان  داد  که به  محض  باز شدن  جاده  فوری سپاهیان را به  قلعه  اورتار بیاورد .سپاهیان  مجبور بودند  روی برف  نمد بیندازند  تا  کاروان شتر و ارابه  ها از روی برف  بگذرند  سیحون  تا سه قدم به شدت  یخ  بسته بود و لشکریان  از  روی  یخ  گذشتند .چندین سال  پیش  نیز سپاهیان  تیمور  از  همین  مسیر بصوب  قزل  اردو  میرفتند  ولی  لشکر  کشی  اینسال  تا  انسال  بسیار  تفاوت  داشت حرکت  سپاهیان  از  اثر ریزش  برف و سرما و  کولاک بیش  از  یک  میل فاصله طی نمیشد آرام  آرام  پرچم سپاه  تیمور به زحمت زیاد از صحرا ها  وارد  دره  های  پر برف  میشد و بعد  از  راهپیمایی  چند ،  قلعه اورتار یعنی  پناگاه زمستانی  را  مشاهده  کردند .

تیمور در  انجا اقامت  کرد تا  در  آغاز بهار  از  آنجا  عزیمت  کند .

در  ماه  مارچ 1405بامر  تیمور لشکر  حرکت  کرد .پرچم  ها را بر  افراشتند و طبل  ها ودهل  ها را نواختند و سپاهیان را برای  رژه بدشت  آوردند .فرماندهان  جنگ  موزیک  نظامی  را برای  سلام شبانه  به تیمور  اماده ساختند ولی  این سلام  نظامی  سلام به  مرده  بود .تیمور بقصد  فتح چین در اترا بیمار شد و در رمضان سال 807 / فوریه 1405 میلادی ، در 71 سالگی درگذشت.
.[34]

92-43. مروری به رویداد  های امیر  تیمور  در  خراسانو  فارس:

  در  یورش  هفت ساله مناطق گرجستان ،دیار بکر ، عراق  عجم ،  گیلان ،  اران  و  توابع  آن و  تمام   خراسان بزرگ را  فتح  نمود

حمله تیمور به  ایران: میتوان این  حمله  را از  مهم  ترین  حملات   تیمور  دانست  ، قسمیکه دربالا گفتیم  گرچند  ایران شکوه و  عظمت  گذشته  خود را با جدا شدن «خراسان  بزرگ»    بعد  از   تشکیل دولت صفاریان ،  وسامانیان  از  دست داده بود واین  در  حالی  بود  که  ایران  همواره  توسط  ترکان بویه  و  دیلمی هدایت   ورهبری  میشد و بر ضد دولت   نوپای سامانی مشکلات  ایجاد  میکرد.بعدش  که  سلطنت   های  خراسانی  غزنوی و غوری  در  حدود  جفرافیای فعلی  افغانستان ایجاد شد  و تا سند وپنجاب و  دهلی و  بنگال در  هندوستان  ادامه  داشت ایران   کشور  منزوی  ای بدست  ترکان آل بویه بودکه نقطه  عطف  و  قابل  تأمل در  تاریخ انزوای این  کشور  میباشد .  گر  چند  تاریخ  نویسان   نسل  جدید  ایرانی حتی   دوره  غوریان  و  غزنویان را  نیز  منسوب به  حکومت   های  ایرانی  میدانند   از رهگذر  تاریخ  مشترک در  گذشته  که  نام  ایران به  سرزمین  های  ماورای  آمو اطلاق  میشدو  تا  عراق  عجم ادامه  داشت  (که   از  بحث فعلی ما  خارج  میباشد )ولی با  حملات   پی  هم  و  مکرر  اعراب  خراسان  در فعل و انفعالات  خود  سوا   از ولایات فارس  بوده و  در  تاریخ بعد  از  اسلام   شهر  های خراسان ، بشمول  طوس و  نیشابور که  از شهر  های  عمده  خراسان  در  آن دوره  بحساب  می  آمد ،شکوه و برازندگی  خاصی  داشت   که  این موضوع  در یک بحث  مستقل  عنوان  خواهد شدوتیمور با  حملات  خود به  ایران علی رعم  اینکه  هویت  گذشته  خود را  نداشت  مهمترین  حمله  محسوب  میشود  .

تیمور بعد  از  غلبه به  رقبای  خود  در  ماوراءالنهرو  خوارزم ،  حمله  بزرگ  خود را در سال  1380م/758هـ علیه «خراسان بزرک» صورت  داد. او شهر  هرات را  کاملاً  ویران و ناگهانی  تسخیر  کرد (که  در بالا  گفته  آمدیم)و قندهار و  کابل   پس  از  آن مجبور به  طاعت شدند .اما قسمیکه  قبلاً  نیز  توضیح  گردید  در فتح قلات  نادری یا (زابل آنهم   پس  از چهارده  بار) ناموفق ماند و  تیمور  در سال  1314م/762هـ پس از فتح  مازندران بطرف  ری  وسلطانیه جلو رفت و  در 1386م 764هـ / آذربایجان  را  اشغال  کرده و در1387م/765هـ خورشیدی از  ارس  گذشت.

اصفهان    : حملات  اصلی   خود را  به  اصفهان وسایر شهر  های فارس  معطوف  کرد.اصفهان  بدلیل مقاومت شدید با فرمان قتل  عام  تیمور  رو برو شد و  گفته   میشود  هفتاد  هزار  کس از  دم  تیغ  گذشتندوتیمور سپس غرب  ایران رانیز  تسخیرو به  تکریت  لشکرکشید.

 

92-44.یادواره  تهاجمات بیست و نه ساله  تیمور

تیمور از 778 ق / 1377م تا هنگام مرگش در 807 ق / 1405 م، به مدت 29 سال، جهانى را با تهاجمات و یورشهاى مکرر خود و با خشونتى وصف ناپذیر، در هم کوبید و بنیان امپراتورى را گذاشت که بالافاصله پس از مرگش، انحطاط و زوال و تجزیه آن آغاز شد. بدین ترتیب فتوحات تیمور که به قیمت خونریزیهاى دهشتبار و ویرانیهاى بسیار به دست آمد، دیرى نپایید. قلمرو تیمور با ظهور دو طایفه ترکمان - قرا قویونلو و آق قویونلو - تجزیه و بعدهااین قلمرو  ها بدست   دولت صفوى افتاد که شاه  اسماعیل  صفوی اولاده  تیمور را از   اکثر متصرفاتش راند.(نگاه  کنید به  حبیب السیر تالف  غیاث الدین  پسر همام الدین  معروف به  خواند  میر  که  به اهتمام  داکتر عبدالحسین  نوایی و  مقدم  ای از استاد  جلال الدین همایی سال49 13 توسط بناه  تر جمه و نشر کتب.)

نگاهی دیگر به تیمور :
یکی از شگفت انگیز ترین ویژگی های تیمور ، فتوحات او در سنین بالای اوست . تیمور از ابتدای جوانی ، هیچ نقش جدی و مهمی در تاریخ تحولات منطقه خودش ندارد . گویی تنها نظاره گر حوادث است و منتظر . بسیاری رخدادها در منطقه او بوجود آمد اما او هیچ واکنشی نشان نداد . خصوصا شواهد بسیار فراوانی وجود دارد که به دقت به تحولات داخلی ایران می نگریست و مواظب اختلافات موجود میان شاهان و سردستگان ایرانی و مغول بود . او منتظر فرصت مناسب بود و به دقت برنامه هایش را تنظیم نموده بود .
تنها در سنین حدود پنجاه سالگی است که ناگاه این چشمه خروشان به جوشش در می آید و بخش بزرگی از دنیای آن زمان را فتح می کند و به خاک و خون می کشد .

تیمور جهان گیر است و نه جهان دار !
تیمور فاتح خیلی خوبی است . یعنی تقریبا هیچ گاه در دوره فتوحاتش شکست نمی خورد . همه جهان پیرامونش را فتح می کند . .
هند و بخش هایی از سوریه و مناطق شرقی ترکیه فعلی ، فاصله هایی بسیار طولانی هستند .و همه می دانیم که تدارکات برای یک لشگر کشی اهمیتی بسیار زیاد دارد و حتی چنانچه بدرستی برنامه ریزی نشود ، بعد از هجوم اولیه ، در اثر محاصره شدن ، لشگر حمله کننده نابود خواهد شد . اما هیچ یک از این موارد از حمله ها و تصرفات تیمور گزارش نشده است و این قدرت برنامه ریزی نظامی بسیار زیاد و درخشانی را می طلبد .

اما تقریبا هیچ یک از مناطق فتح شده ،بعد  از  مرگش، در اختیار و تصرف جانشینانش باقی نمی ماند . امپراطوری او ، پس  از  مرگش رو به زوال  می  رود به سرعت  فرو می پاشد و تنهابه منطقه خراسان محدود می گردد .البته خراسان بزرگ یعنی تمامی ماوراء النهر و حتی بخش بزرگی ازجغرافیای فعلی افغانستان  و  سیستان .

 

رفتار تیمور با شکست خوردگان :
تیمور بسیار خشن بود و موارد بسیار زیادی از قتل عام و خشونت هایش آورده شده است . اما تیمور علاوه بر آن ، بسیاری از هنرمندان و دانشمندان شهرهای فتح شده را به پایتخت خود یعنی سمرقند می آورد . مواردی زیادی از نقاشان برجسته و استادان معماری ، فقها و نظائر آن وجود داشته است که توسط تیمور به سمرقند آورده شده است . این موارد نقش فراوانی در تحولات بزرگ هنری و فرهنگی در عصر پس از تیمور داشته است .


 

 

 

++++++++++++++++++++++++++

 

 

بخش نود و دو-چهار

 تیمور

دلیری  وشجاعت  این  مرد راامپراطور تاتار و فرمانروای  آسیا ساخت  بقسمی  که  از    چین  تا یونان بتصرف او  در  آمد .تیمور  این امپراطوری را بدست  خود  اداره  میکرد وزیر  و  مشیر و  مشاوری  نداشت و  در  تمام  اقدامات  موفق  میگشت . تیمور  نسبت  بهمه  جزء  کسانی که  نا فرمانی  میکرد   عدالت خواه بود   وظالمان  را بسختی  مجازات  میکرد .   علما  را  گرامی  میداشت  علم را  ترویج  میکرد،هنر  های  زیبا  را  ترویج  مینمود.نقشه  های  عالی  و مهم  را طرح  و اجرا  میکرد،  به  خدمت  گزاران  خود   مهربان بود.

 

92-17.اخلاق  وصفات  تیمور:

کلاوخو  گونرالس سفیر دولت  کاستل  در یاداشت شماره (17) در مورد  اخلاق  وصفات  تیمور   اینطور  آورده  است: پنج مرد در  تاریخ  دنیا  مانند  تیمور هم  مورد  تنفر و  هم محبوب  واقع شدند . دو  مؤرخی  که  در دوران  تیمور  می  زیستند  تیمور را به  عنوان  دیو و قهرمان  شجاعت  معرفی  کرده  اند .

ابن  عربشاه  او را  جلاد بی  انصاف   میخواند  و شیطان  مکار  می شناسد .[1]  چنانچه  در  وقایع قتل  عام  سکنه  اصفهان  گزارش  ابن  عربشاه و  همچنان  شرف  الدین  علی  یزدی  را  میتوان دلیل  موجهی بر صداقت  ابن  عربشاه  در  مورد   تیمور دانست  و اگر سخن به  گزاف  نباشد  حتی روایت  یزدی  چهرۀ  وحشتناکتری  از  تیمور  نسبت   به ابن  عربشاه در ذهن  خوانندگان  ترسیم  میکند که ما قسمت  های  آن  را  از  کتاب «عجایب المقدورفی...» در مورد از زبان  ابن شامی  در  مورد شخصیت  اخلاقی    تیمور  در  جنگ  های  هند  و  اصفهان نقل  کردیم.[2]

شرف  الدین  علی  یزدی   در  مورد  تیمور  میگوید: «دلیری  وشجاعت  این  مرد راامپراطور تاتار و فرمانروای  آسیا ساخت  بقسمی  که  از    چین  تا یونان بتصرف او  در  آمد .تیمور  این امپراطوری را بدست  خود  اداره  میکرد وزیر  و  مشیر و  مشاوری  نداشت و  در  تمام  اقدامات  موفق  میگشت . تیمور  نسبت  بهمه  جزء  کسانی که  نا فرمانی  میکرد   عدالت خواه بود   وظالمان  را بسختی  مجازات  میکرد .   علما  را  گرامی  میداشت  علم را  ترویج  میکرد،هنر  های  زیبا  را  ترویج  مینمود.نقشه  های  عالی  و مهم  را طرح  و اجرا  میکرد،  به  خدمت  گزاران  خود   مهربان بود.

از مؤرخین  عصر حاضر  سر پرسی سایکس  و لیون  کامون  مانند ارمینو یوس و امیری  با  نظر شرف  الدین  علی  یزدی  موافق  میباشند .ادوارد برون  در  مورد  تیمور  عقیده  خود را با  این شرح  از قول سرجان  مالکم  شرح  میکند :

«تیمور  که  مثل بت  معبود  سربازان  خویش  بود ...  به  عقاید  سایر طبقات اهمیت  نمیداد  این  پادشاه فقط  فاتح بود   این فاتح بزرگ  خرابی شهر  های  بزرگ  و  کشتار  نفوس  آنرا  با خون سردی  تلقی  کرده  در برابر جاه طلبی  خویش آنرا  موضوع  کوچکی  میدید  تیمور فاتح بزرگ و پادشاه بسیار بدی  بود .  تیمور  نیرو  مند شجاع  و با شخصبت بود  ولی ظالم  و  جاه طلب و قساوت  وی  حدی  نداشت . شادمانی  مردم  را  مخالف  جلال  و قدرت  خویش  تصور  میکرد  اساس  امپراطوری  او  پایه  نداشت و  پس  از  مرگش  در  هم  فرو  ریخت فقط  بعضی  از قطعات  آن   در  تصرف اولادش ماند  و  تنها  هند تا  مدت  مدیدی  بدست  آنها  بود .  در  هند امروز  آثاری  از  جلال  و  عظمت  تیموریان   دیده   میشود   در شخصیت  خود  تیمور  آثار  تدریجی  سقوط  عظمت  انسانی  بخوبی  نمایان  میباشد  به قسمی  که  در  مدت  دو سه  قرن   عظمت  تیمور  وسیله فرزندانش مرتباً رو به  کاستی  گزارده  بود .» [3]  

92-18.تیمور به  سوی  کسب  قدرت:

روزی خبر رسید  که  غارتگران  از  مرز گذشته  و  چندین  اسیر برده اند.امیر  قازغان  تیمور را خواسته  فرمان  داد  با  عدۀ  از  جوانان برلاس  بروند و  اسپان  را باز بیاورند.تیمور  این  ماموریت را به ریب  خاطر  پذیرفت  و راهی  انجام  این  ماموریت  شد  و  دوست  داشت  زیرا  کوه  نوردی  و  حمله به  دشمن  برای  تیمور از  همان  هنگام  لذت  بخش بود.یغما  گران  که  توان  مقاومت را  نداشتند   شکست  خورده  متفرق  شدند . تیمور اسپان و اموال  غارتی را واپس برداشته  نزد  قازغان  خان  آورد .  فازقان  خان  او  را تمجید  نموده   تیر و  کمان  خود را به  نشان شجاعت بطور  هدیده  به  تیمور بخشید .

قازغان  خان   به  تیموربه  نظر  یک فرد با  تدبیر و  شجاع  مینگریست  همواره او  را  کریم  میداشت و  در راه  پیشرفت او  توجه داشت. قازغان  خان    در  مور  پیشینه   نسبی  او به  به  تیمور  گفت:«تواز خاندان جلیل گورکانی و  از  خانواده  چنگیز  خان  نیستی  یکی  از اجداد  تو کایولی  یا قوبلای  خان از  نیاکان  خانواده  چنگیز قرار دادی  بست . بموجب آن  قرارداد کایولی  (قوبلای )باید  فرمانده و  پیشوای سپاه باشند و  ایل خان  بشوند . این قرارداد روی  تخته فولادین  نگاشته  شده  و  آن  تخته فولاد  در انبار  خان  بزرگ  میباشد .پدرت  این  را بمن   گفت  و  درست   گفت.» سپس  قازغان  خان   چنین ادامه  داد :« من راهم  را بر  گزیده  ام و راه  من  جنگ  است  و  من بطرف  میدان  جنگ  عنان   کشیده ام و بر  نمیگردم  و شما  ای  جوانان دنبال  من بیائید  و نام  من  و  نام  خود  را  بلند سازید .این  راه   ورسم  من  است  و  عوض  نمیشود.»[4]

تیمور این را  میدانست.  تیمور   میدانست  که  جغتای  پسر  چنگیزخان بر قسمت  مهمی  از  جهان  منجمله  بر سرزمینهای "خراسان بزرگ"که  قسمتی  از  آن  در  خاک  افغانستان (با  جغرافیای  موجوده   )و  جبال ماوراء  عظمت  سلیمان، (ماورای  سرحد موجوده بین  افغانستان  حالیه  و  پاکستان جدا  شده  از  هند) حکومت  داشته  بود.  و  در ظرف  صد  سال فرزندان  جغتای قدرت  و قلمرو  خود  را  تدریجاً  از  دست  داده اند و خوانین  مختلف  تاتار بر اراضی  خود  مسلط  شده اند و فرزندان  جغتای  به  اطراف  شمال  عقب   نشینی کرده  مشغول شکار  وباده   پیمایی  شده اند و تا  این  ایام که به  بهانه سرکوب  یاغیان گاه  و بیگاه به  نواحی شهر سبز روی  آورده به  غارتگری  پرداخته اند .

قازغان که  از  خوانین بود  و  در سمرقند  می زیست   از  غوغای  خانان خسته شده بود  و  تدبیر  اندیشید  تا به  این بازی  خاتمه  دهد لذا بر ضد  خان سمرقند شورش  کرد  و  خود بر  جای  آن  در سمرقند بر  مسند  خانی  تکیه زد که  ایل  برلاس  که  تیمور  از  همان  ایل  بود و سایرقبایل  تاتار تحت اطاعت او  در  آمدند.در  آن موقع  سلحشوران  و  جنگ  آوران  که  قازغان را به   پشوایی   پذیرفته  بودند ،  منتظر بودند  وی  مطابق  یاسای چنگیزی  شورایی  تشکیل  دهد و  در سمرقند  از  نژاد ایلخانی  پادشاهی بر  گزیند.

قازغان  هم  چنان   کرد و  پادشاهی  مطابق  میل  خود بر  گزید که به  هیچ  کاری  مداخله  نکند و زیر  دست او بماندو  کار  ها  را بر وفق  او  انجام  دهد،از  آن سبب  قازغان  را  «تاج  بخش وشاه آفرین » لقب  دادند  که  در قسمت  های قبلی   گفته  آمدیم .

قازغان  خان  مثل  تیمور   از خاندان  سلطنتی  تورا -  چنگیز نبود و  از قبایل  عادی  تاتار برخاسته بود و  چون  دلیری و  تدبیر  داشت  تاتار  ها را  مطیع  خود ساخت و با قبایل مختلف  همپیمان   گشت.قازغان  چون یک  چشم  خود را  در  جنگها   از  اثر  اثابت   پیکانی  از  دست  داده بود  شخصاً  در  جنگها  اشتراک  نمیکرد از  این سبب  دلاوران   ایل برلاس  را  که  تیمور  نیز از سر آمدان  در  آن  جمله بود ، بخود  نزدیک   میساخت .او  چونکه  به  تاتار  اعتماد  نداشت در  مقابل   هر  جهت  تیمور را بخود  نزدیک   میساخت . باوجودیکه  امیران  هریک  دارای قدرت  های بزرگی بودند  قازغان خان  از  اثر  تدبیر  همۀ شان را  مطیع  خود ساخته بود .

تیمور با  امیران به  دستور  قازغان خان به  یغما  گری و  حمله  و  هجوم  میرفت  و  همینکه  بهادران باز  می  آمدند داستانهایی از دلیری  تیمور برای  قازغان  خان  میگفتند. تیمور  دربین  بهادران  از  اثر  تفکر و اندیشه  ثاقب  بنام  نقشه  کش  مشهور  شده بود که  در  مواقع  بحرانی به  چاره  می  اندیشید وتیمور   هم  خود  میخواست  سردار باشد او  از  قازغان  خان  خواست  تا ریاست قبیله برلاس  را باو  بسپارد تا  آن قبیله  پراگنده  را  جمع  آوری  نماید .ولی  قازغان    نپذیرفت  و  تیمور را  ترغیب به صبر  نمود .[5]  چندی  نگذشته بود  که قازغان برای  تیمور  عروسی  کرد  که شرح  آن را بصورت مفصل در  قسمت  های  قبلی   گفته  آمدیم.  

در  میان  تاتار  ها  رسم  این بود  که  میگفتند:«هر  کس  زود  قبضه  شمشیر را گرفت  بهتر  از  دیگران  عصای  ریاست را در  دست  میگیرد»

قازغان  خان  در  یک تصادفی  کشته  شد  و بعد  از او امیر  جلایر وحاجی  برلاس  به سمرقند  آمده  خود را فرمافرمای تاتار  ها  خواندند .

در  چنین  حال و  هوایی  که  قازغان  خان   کشته شده  بود  و حاجی برلاس  وامیر جلایر توانایی اداره امور را  نداشتند ،  در  چنین  حال  آشفته  تاراغای  پدر  تیمور نیز در شهر  کش  بمرد و و  بیشتر  مردان برلاس  به  سمرقند رفتند  و با  حاجی (برلاس)  همدست  شدند،  تیمور با  چند صد  سوار  خود  در شهر سبز  تنها بماند . حاجی برلاس بعد  از  مدتی  عقیده  خود را  تغییر  داده   به  تیمور پیام  داد  : که با رمه و  گله   به  هرات  خواهد رفت.

تیمور  که  نمیخواست  شهر سبز  را برای  مهاجمان شمالی  بی  صاحب بگذارد به  عموی  خود  گفت :«تو  هر جا  میروی برو  من به  دربار  خان  میروم»

تیمور  میدانست  که  خان شمال  یعنی  رئیس طایفه  جت مغول -  مغولهای  سرحدی -  از  کوهستان  باراضی حاصلخیز  سمرقند  سرازیر شده  تا  حقوق  از  دست رفته  خود را باز ستاند و  در ضمن  دست به یغما  بکشایند . تیمور راضی  نبود  که یغما  گران  به سرزمینهای  پدران او   دست یابند.وی  الجای  زوجه  خود را  با کودک  نوزادش  پیش  برادر   زنش  که  از  کوههای  کابل   جلو می  آمد روانه   کرد  . اگر  تیمور با زنش می رفت  از  خطر  میجست ولی  تیمور  میل  نداشت  شهر سبز را  بدست  مغولها  بسپارد .

از طرفی  هم  مقاومت  تیمور با دوازده  هزار مرد  جنگی  مغول  مشکل مینود .  پدرش و شاه  آفرین بوی  گفته  بود ند،   هیچگاه به  خان  مغول  تسلیم  نشود  زیرا بعید  نیست  که  خان  مغول  را  بکشد وسرزمین  پدری  او را به برادران  مغول  واگذارد. با  اینهم  خان  مغول  ظاهراً رئیس  تیمور و اجداد  وی  بود و  خواه  نا  خواه  (می  بایست ) تیمور  از او  حمایت  کند .

در  این  وضع  قبیله  تیمور مثل  عقاب  بی  بال  درمانده  شدند. در شهر سبز  هر روز  اوضاع امنیتی  بد  تر  میشد  مردم  با زن  واسپ  خود  بطرف  سمرقند  می  گریختند ،  دیگران  که  قصد اقامت  داشتند  نزد  تیمور  می  آمدند و  از  وی  میخواستند  که  حمایت  آنها  را به  عهده  بگیرد .

تیمور  میگفت  این رفیقانی  که  در  موقع  احتیاج روی  می  آورند به  هیچ  نمی  ارزند».  چه اگر  تیمور  آنها  را  میپذیرفت  بهانه  ای  بدست  خان   میداد  که  تیمور برای  لشکر  کشی  مرد  جمع  میکند.او  بعد  از  بخاک سپاری  پدرش   جهت  استشاره   نزد  مرشدش  زین الدین  رفت .فردای  آن  تیمور  آشیای  قیمتی و  اسپ ،جواهر و زین  و بر گ نقره  کوب  را  جمع  نمود.چنین احتمال  میرود  که  در  آن  روز  زین  الدین  ذخایر  گرانبهایی  را  که  نزد  خود  داشت . که به   اسلام  مربوط   می شد  بدست   تیمور سپارید زیرا  خان شمال  بزرگترین  دشمن   اسلام  و  مسلمانان  حساب  میشد .

آنطور  که   پیش  بینی  میشد  مغولهای  شمال  به  زودی  راه  سمرقند   پیش  گرفتند  و   هر  چه  از زمینهای  زراعتی و  مواشی  و روستا های   که بر  سر راه شان  بود  همه  را  نابود و  غارت  میکردند واسپان  خود را  در  خرمنگاههای  گندم  می  چراندند  و بزرودی  این یلغارگران  کوهستانی به  کاخ  سفید  که  منزل  تیمور  در  آن  بود  رو  آوردند و با  نهایت  تعجب  تیمور را  دیدند  که  از  آنها به  خوشرویی و  گرمی  پذیرایی  کرد.

تیمور به  افتخار  سردار  مغول  گوسفند  ها  کشت  و  جشن  های  مفصلی بر  پا ساخت .

سردار  مغول  که   این  مهربانی  ها  از  تیمور  دیدبا  حسرت به اموال  تیمور  می  نگریست  و  خجالت  می  کشید دست  درازی  کند اما  در  هر  حال  آنها انتظار   پیش  کش  فراوان  داشتند .تیمور بقدری  که  جلو  حرص و آز  سردار  مغولی را بگیرد  تقدیمی به   وی  داد.آنگاه  تیمور به  وی  گفت  قصد  دارد  خدمت  خان  برسد .لذا  عدۀ  از همراهان و بقیه  دارایی  خویش  را  برداشته  عازم  خدمت  خان   گشت .و  در  نزدیک  سمرقند به دو  نفر از سرداران  مغول برخورد  که  در آنجا  کشیک  میدادند.مغولهای طمع  کار  تا  چشم  شان به  تیمور افتاد دیگ طمع شان بجوش  آمد و  تیمور بقدری  آنها  را  نواخت  که   چشم  و دل شان  پر  گشت .

تیمور در  خارج شهر سمرقند  به  اردوی  خان  وارد شد .اردوی  خان  از  چادر  های  نمد سفید تشکیل می یافت .اسپان  وشتران فراوان  در  آن  اردو  دیده   میشد با  آدمهایی با لباسهای فاخر و  اسلحه  های  کشنده  که  منظره  وحشیانه  ای  داشتندوقبای  اطلس  گلدار  چینی  در بر  داشتند و چکمه  های شان  مطلا  بود نیزه  های  بلند  و کمانهای سنگین  آنها  از مرگ  و  کشتار  حکایت   میکرد .

تقلق  خان  روی  نمد سفیدی  زیر  پرچم  خود  نشسته بود وی صورت  پهن  گونه  اسخوانی و  چشمان  تنگ  داشت  و ریش  نازکی  داشت .  وی اخلاقاً  مرد بدگمان  دلیر و  غارتگر بی  نظیری بنظر  می  آمد دسته  ای   از سرداران  مغول بطور  نیم  دایره  در دو  طرف  اطراف او  استاده بودند.تیمور  از  اسپ به زیر  آمدو  کرنش  بلندی  تحویل  خان  داد .تیمور  به صدای  بلند  گفت  ای  پدر بزرگوار ای  خداوندگار! من تیمور رئیس  قبیله برلاس مردم  شهر سبز  میباشم که بخدمت رسیده ام .  تیمور  هر  چه  داشت  و  نداشت بخدمت  خان  پیشکش  نمود و خان  وحشی  از  این صفای  تیمور  خوشش  آمد  و او را  گرامی  داشت .

تیمور  که  از  نوازش  خان برخوردار  شد  اشکارا بوی  چنین  گفت:«ای  پدر بزرگوار !  من  پیش  کش  های  لایق  تری برای  خدمت  شما مهیا  کرده  بودم  اما  چه  فایده که  سه سگ  که  از سرداران  تو  هستند قسمت  عمده  آنرا  ربودند.»  این سخن  تیمور  که بر  دل  خان  راست  جای  گرفته  بود  فرمود  تا اموال  تیمور را  از  آن سرداران باز ستانند در  ضمن  مقرر داشت  که  آن اموال  را  برای  حاجی برلاس بفرستند  تا  مستقیماً  آنچه  از او بخواهند بگیرند.

خان  گفت :«براستی  این  سرداران  من  مکار  هیله باز و  از سگ  پست  ترند آنها مثل  تیغ  در  چشمان  من فرو  میروند  و  مثل  کارد به  استخوان و  گوشت  من  صدمه  میزنند.»

به  این  ترتیب  تیمور  در  میان  اردوی تقلق  خان  دوستان  متعددی بدست  آورد .

92-19. تیمورحاکم سرزمین  نیاکان و فرمانده ده  هزار:

خوانین مغول به  تقلق  خان  گفتند:«امیران سمرقند  مانند  کبک  از  ترس  شاهین  گریخته اند . و فقط  تیمور  اینجاست  .  چه بهتر  که او فرمانروای سمرقند بشود.

اما  آن سه سرداری  که  در شهر سبز بودند  همینکه  پیام  خان  را  دریافت  داشتند و  از بیم  مجازات  خان  مردان  خود را بر داشته  به سرزمین  خویش  گریختند و  آنچه  توانستند  مردم  و  دهات  را  غارت  نمودند .  و  پس  از  رسیدن  به  مقصد  بضد  خان  شوریدند .تقلق  که  تیمور را  مرد  خرد  مندی میدید از  وی چاره  خواست .

تیمور بخان  گفت : «بهتر  انکه به سرزمین خود برگردی  چه  در  آن جا یک  خطر و  در  اینجا دو  خطر از  پس و  پیش  محقق  است.»

خان به سرزمین  خویش  شتافت  و  تیمور را  تومان باشی  یعنی فرمانده  ده  هزار  نفر  تعین  کرده  وفرمانی  برای  وی  نگاشته آنرا  مهر    کرد .  و این  همان  فرمان  و منصبی  بود  که خوانین  مغول معمولاً برای نیاکان  تیمور  میدادند.بدین  ترتیب  تیمورسرزمین  و شهر  های  نیاکان  خود را از  خطر  حمله  و  هجوم  مغول  نجات  داد و فرمانده ده  هزار  گشت  وبه قبیله  خود  حاکم شد.

از قدرت  ناگهانی  تیمور کاکایش حاجی برلاس و امیر  جلایر خواستند  تا  تیمور را از بین بردارند عمو و برادر زاده  در سر راه سمرقند  بهم  جنگیدند .جاجی برلاس  ناگهان بطرف سمرقند  گریخت  و  تیمور  عمو را  تعقیب  میکرد  که  نفر  های  تیمور  از  وی  جدا شده به  حاجی پیوستند .

تیمور با  برادرزنش و  عدۀ  از  سپاهیان  خراسانی  که  از  کابل  می  آمدند  همدست شدند .خلاصه  اینکه  جنگ  و  گریز طایفه  تاتار تا زمانی ادامه  داشت  که  خان  تقلق مجدداًپدیدار  گشت  و  دشمنان  تیمور را  متفرق و بایزید  جلایر را  فوری  اعدام  کرد  و  حاجی برلاس  بطرف  جنوب  فرارود  گریخت ولی  در  میان  راه  بدست  دزدان  هلاک  گردید .او بعداً  تیمور را  رسماً بحیث  استاندار   سمرقند  تعیین  کرد و  از  همین  جا بود  که  تیمور با  کیاست   و نفوذی  که  بدست  داشت  خودش  را برای فرمانروایی بزرگتر  آماده  میساخت.[6]

کشمکش مردم  آسیای  مرکزی  تاریخ  مفصل  دارد  که  از روزگار  دیرین  تا امروز برقرار  میباشد که  در  نقشه  های  جدید سرزمین  تاتار  عبارت  است از قسمتی  از  جغرافیای کنونی  افغانستان که بالای  کابل واقع شده  و  اراضی  شمال  شرقی  ایران  الی تبریز و گرگان و  آذربایجان ، بخارا و ماورای  قفقاز و  قسمتی  از  ترکستان روس   .لا  اقل  در  آن  عصر صد  هزار  نفر  از  این  صحرا نوردان  کوچنده که  در  خیمه  ها زندگی  میکردند مسلح بجان  هم  می  افتیدند و  دمار  از   روزگار  همدگر شان  میکشیدند  که شرح  خونریزیهایی آنها خود به  بحث  علیحده  نیاز دارد که  کتاب  جداگانه  ای  خواهد شد .و  ما قسمتی  از  آن  خونریزی   های بین  القبیله  ای  را  که به  تیمور  ارتباط  می  گیرد مورد  توجه  قرار  میدهیم.

خلاصه  اینکه  تیمور  قبل  از  اینکه به  جهان  کشایی  خود  اغاز  کند از سال  1360 تا 69  مسیحی  در  این  کشمکش  ها  و  جنگ   ها  شرکت  نمود که  در  کار  کشته  شدن  تیمور  نقش  اساسی داشت.

92-20.سمرقند شهری  در  عمق کشمکش   های  اقوام تاتار:

سمرقند  از  شهر   های  مهم  آسیای  وسطی در سده  اول  هجری بدست مسلمانان فتح شد  و تا  اوایل  سده  نزدهم   مسیحی  بدست امرای  مسلمان  اداره   میشد .  در قرن  نزدهم  قیصر  های  روس ترکستان   را  تسّخیر  کرد  که  سمرقند   نیز در جزو  متصرفات  روس  در  آمد و تا اواخر  صده  بیستم  و اویل سده  بیست  و یکم بدست  روسیه  شوری  (پیشین) بود  که با  شکست  انقلابی  که  لنین براه انداخته  بود تمام ساحات  ترکستان روسی الی  المان شرق   کشور  های اروپای  شرقی  بشمول شبه  جزیره  بالقان  از نفوذ  و تسلط  روسها  خارج  گردید( که شجاعت  ولیری مردانی  از  جنوب رود خانه آمو که فعلاً باسم افغانستان خوانده میشود قسماً باعث  شکست شوروی سابق گردید و  توسط  این اقوام جنگ سرد  بین شرق و  غرب نیز  خاموش  شد  که  در  موضع آن  گفته  می  آییم) ولی سایبریا وقسمت  های  شمالی فلات  ترکستان تا هنوز بدست روسها  باقی مانده  است.دولت شوروی سابق ترکستان را به  چند قسمت  تقسیم  کرده بود از  آن  جمله  اوزبکستان  که  سمرقند شهر دوم  آن  محسوب  میشود بوسیله  راه  آهن  ماوراءخزر  به  ماسکو  وصل  میشود .  محصولات  سمر قند  حبوبات   میوه و  ابریشم   است .شهر سمرقند  به دو قسمت   کهنه و  نو  تقسیم یافته قبر  امیر  تیمور (گور امیر) ،  مساجد  و  مدارس  قدیمه که  تا  پیش  از  استقلال جمهوری  اوزبکستان مهجورمانده بود، در قسمت  قدیمی شهر است . روسها  در قسمت سمر قند  جدید اقامت  داشتند که  کار خانه  های  چندی را  نیز  در  این قسمت  اعمار  نمودند .

این شهر  در  سده   هفتم هجری  پایتخت  امیر  تیمو  بود عمارات  زیبا  و  مساجد  عالی  در  آنجا بنا  نهاد .  در زمان امیر  تیمور سمر قند مهم  ترین  شهر  آسیا و اروپا بود اما  پس  از  مرگ  امیر  تیمور  سمر قند  از  موقعیت  واهمیت  افتاد و اکنون  حدود  دوصد  هزار  نفر  در  این  شهر زندگی  میکنند.  از  عمارات  و موسسات قدیمی  سمر قندیکی  هم  عمارت قلندر  خانه بوده  که  در  سراسر شرق  شهرت  داشت و اکنون  اثری  از  آن   پدید  نیست  مؤرخین  و  نویسندگان و شعرای  ایران  از  سمرقند تعریف و  توصیف زیاد  کرده اند .  چنانچه  حافظ شیرازی در یکی  از  غزلیاتش در  مور د  کشمیر و سمر  قند  که  هر دو  مهد  پرورش دانش  و شعر فارسی  بوده  است  چنین  تعریف  مینماید :

               به شعر  حافظ  شیراز  میخوانند و  می رقصد       سیه  چشمان  کشمیری و  ترکان  سمرقندی[7]

92-21 تیمور  آواره  و سر  گردان:

  الجای و  چند  نفر  دیگر  که  در  این سفر همرکاب  تیموربودندبا   لوازم  سفر،  اسلحه،  جواهر و  اشیای  نفیس با  چند  مشک  آب  شیرین  که با  خود  برداشته  بودند به سفر  پر  مخاطره  ای شروع  کرده بودند .بعد  از  طی  مسافت زیاد  و درنوردیدن  دشت  ها  و  چادر  های  سر  را ه  به  چادر امیر  حسین برادر الجای(بانوی  تیمور) رسیدند که او  نیز  در  آنجا  پناهنده بود او  مدتی  در کابل  بطور  ارثی  سلطنت  میکرد  و حالا  نیز  گمشده  خود را مانند  تیمور  در  این بیابان بی  آب و  علف  جستجو میکرد.امیر  حسین  در  خفا  خود را   بر  تر  از  تیمور  می  دید  در  حالیکه  تیمور مایل بود  از  همسفری و دوستی  او  استفاده  کند در بین  اینها  بر  علاوه  الجایتو  حرم زیبای  امیر  حسین « دلشاد  آغا»  نیز  همسفر بود که بانوان  در سفر  باهم  مباشرت  داشتند .

این  کاروان  آوراه  متجاوز  از شصت  نفربودندکه  در سختی  ها با هم  کمک  مینودند .آنها  مسیر  دریای  خوارزم (اورال) را  می  پیمودند  تا به  خیوه برسند. آنها  که  به  خیوه  رسیدند، حاکم  خیوه  که  مهمانان  نا خوانده را شناخته بود  میخواست    آنها را دست بسته  به  مغولان  تسلیم  کند.  مهمانان  که  این  رافهمیدند  راه فرار در  پیش  گرفتند  ولی  حاکم  خیوه  از سر  آنها  دست بردار  نبود  و با  چند صد سوار به  تعاقب  آنان  پرداخت .  تیمور  مجبور شد  از راه بر گردد  و با مهاجمین دست  و  پنجه  نرم  کند . تاتار  ها با یک  دست  تیر و با  دست  دیگر کمان را  می  کشیدند  و  آنقدر  در  تیرر  آنداری ماهر و  ورزیده  بودند  که  پیکانها قبل  از  اینکه  بهدف برسد به  تعقیب   پیکان  دیگر  در  پرواز  می  شد.تیمور و  همراهان اسپان  چابک  و  تیز  رو  داشتند .امیر  حسین و  تیمور سواران  خود را دوازده دوازده  تقسیم  نمودند که  با  دشمن  می  تاختند و باز  میگشتند و  گاه  گاه  از  نیزه  های  کوتاه  استفاده   میکردند ...سرانجام  تیمور به  خان  خیوه  حمله  آورد ه او را  نشان ساخت  . تیر  تیمور به  گونه  های خان  خیوه فرورفته او را  از   اسپ  بر زمین  انداخت وتیموربدون  اینکه به زمین  پیاده  شود   نیزه خود را به شکم  خان  خیوه فرو برد و او زیر  نیزه  تیمور  جان سپرد.آنها اولحایتو ودلشادآغا خانم  امیر  حسین به قله رسیدند  از  سواران  تیمورفقط   هفت  نفر شان زنده  ماندندکه  بیشتر شان  زخم  داشتند . آنها بعد  از   این  واقعه بر سر  چاهی  رسیدن و  تصمیم  گرفتند  تا  راه  خود شان  را  جدا سازندتا مگر دوباره  در یک فرصت  مناسب باز  بهم  برسند .

تیمور  در حالیکه الجای را به  اسپ سوار  کرده بود و  اسپ  دیگر مایجتاج شان  را  می  کشید با  پای   پیاده میان شن  های بیابان راه  افتاد واولجای اولین بار بود  که  تیموررا  پباده  دیده بود ...آنها   در  مسیر راه  با ترکمن  ها   مواجه  شدند  که رئیس  شان تیمور را  می شناخت  و  از او  پذیرایی  گرم  کرد .روز  دیگر  تیمور هدایای  گرانبهایی به  رئیس  ترکمن  ها  داد  که  در  مقابل  رئیس ترکمن  ها  سه  راس  اسپ اصیل  را با یک رهنما و  کمی سلاح  در اختیار  تیمور  گذاشت  بعد  از دوازده روز ره  پیمایی  تیمور بر یک  دیه  ویران  رسیدند  و  خواستند  تا  در  آنجا  چاهی  حفر  کند ولی بدست  قبیله  های  بیابان  گرد وحشی اسیر شدند و  مدت شصت  ویک روز  تیمور و زنش  در یک  آغیل بویناک  گاو  ها  در بند بودند . سر انجام  تیمور را برادر  علی  بیک  یکی از کلان  آن  ایل  بشناخت و به برادر  توصیه  کرد  که  تیمور رارها  کنند.  در  حالی که تمام هدایا و اموال  تیمور را  غصب  نموده بودند با  یک  اسپ  پیر و یک  شترزخمی  و رهایی  تیمور و بانویش  چیزی به  آنها ندادند.

بهر زحمتی بود  تیمور  واولجای  خود را  به  رود  آمو رساندند و  از  آن  جا  مخفیانه به  شهر کش وسمرقند  وارد شدند  و مدت شصت روز  در  آنجا  در  خفا  بسر بردند واما شبانه  تیمور با رفقای خود  میدید  نا مگر بتواند به انقلابی  دست  یازد .

کار  ها بر  وفق  مرام   پیش  نمی  رفت  رفقای  تیمور  او را  هوشدار دادند  تا شهر را  ترک  گوید تا مبادا بدست  مغولان  گرفتار  آید .  در یک شب سیاه  تیمور  از راه  مخفیانه بدون  همسرش  تک و تنها  سمرقند را  ترک  گفت .  در  این  سفر  مشت  عربهای  ماجرا  جو ، سیاهان  و برده  های فراری  ،  ترکمن  های  وحشی و سربازان  آواره  با او  همراه  شدند .بالاخره  تیمور  مجبور شد با  همراهان  خود  دریک شب  تاریک شهر سبز زادگاه  خود را  که  در  آن بصورت اختفا بسر  میبرد  ترک  نماید  و  از رود  آمو گذشته  داخل  منطقه  خراسان(جغرافیای  موجوده  افغانستان)  شوند.

92- 22.فرار تیمور به   خراسان:   

در یک شب آرام  پائیزی تیمور و  همراهان  از  کنار شهر سبز  براه  افتادند .تیمور  مجبور بود  راه  های دشوار گذار راطی نموده   از طریق بلخ  به  (خراسان) قندز و بغلان   بگذردو  از  آنجا  تا خراسان  فرسنگها فاصله بود . در  مسیر راه با کولاک  و  طوفانهای شن  و برف  مواجه  شدند و بر  علاوه  مردمان  محلی نیز  به  آنها   حمله  می  نمودند .  تیمور  مجبور بود  در  میان  آن  همه  دشواریها  راه باز  کند  و بسفر  خود ادامه  دهند.

تیمور و  همراهانش از  میان  تنگه دوازده  هزار قدمی( هندو کش، از  وسط وادیها و  دره  های  یخ زده  اندراب وکوتل  خاواک وپنجشیر)گذشته  با صدمات خود را بکابل  رساندند.[8] تیمور  برای وارد شدن  بکابل  مجبور بود اطراف شهر را دور بزند و به  روستا  های  نزدیک  رفته  اسپان  تازه نفسی بدست  آورند . سپس راه  غزنین  و قندهار را  پیش  گرفتند چه  که  آن  جاده بی  برف  بود .تیمور بالآخره  در دره  های  جنوبی  که  محل و  میعادگاه او با امیر  حسین که  در  آنجا اقامت  داشت  رسیدند.  امیر  حسین  در  آنجا با  عدۀ   زندگی  میکرد .  تیمور  تمام زمستان را با  برادر زنش  امیر  حسین  سپری  کرد  و  همان  اوقات  نماینده  ای با  هدایایی از طرف  رئیس  ایلات  کوهستانی نزد  آنها  آمد  که باعث  دلگرمی شان شد .

ظاهراً  عدۀ  از  یاغیان بر  آن  رئیس  شوریده بودند ،  رئیس  ایل از  تیمور و  امیر  حسین  خواسته  بود تا شورشیان رامطیع سازد. هم  تیمور و  هم  امیر  حسین  برای  کمک بجانب سیستان شتافتند .  وشورشیان  را  در قلعه  خود شان  نابود  کردند.امیر  حسین   ده  ها  را  غارت  میکرد و  نگهبانانی  از نفر  های  خود را در  آن  جابرای محافظت وامنیت خود  میگذاشت .یغما  گریهای  امیر  حسین  و سپاهیان او  باعث  شد  تا  مردم  سیستان  به  رئیس  خود شکایت برند  و او را هوشدار  دهند  که اگر  این  وضع ادامه یابد  بطور  دسته  جمعی سپاهیان  تاتارو او را  از سیستان برون  خواهند زد ما باتو سر  جنگ  نداریم  و  حاضریم  در رکاب تو  با تاتار بجنگیم.

این  پیام  در فرماندار سیستان  اثر  کرد   و با شورشیان  همدست  شده بر  تیمور  تاخت . زیرا سپاهیان  وقبایل  کوهستانی طبیعتاً  از بیگانگان بد  گمان  میباشند. بهر  حال  تیمور  از  این  دسیسه  خبر  نداشت  اما  با  دلیری  فرماندار سیستان  را شکست  داده  و  عقب  راند .

تیمور  در  این  حمله فقط  دوازده سرباز  همراه  داشت  و  از  هر طرف  هدف  تیر سیستانی  ها   میشد .  در طی  کارزار  تیری  بپای  تیمورو  تیر  دیگری  به  دست  تیمور خورد .  تیمور  که  مصروف کارزار بود تیر  ها  را  در  آورده   و شکست  و سپس بحنگ ادامه  داد.اما  همینکه  جنگ به  پایان  رسید تیمور  مجبور شد  مدتی  در بستر  بیفتد  تا زخمهای دست  و  پای  خود را  معالجه  کند . سیستانی  ها شکست  خورده فراری  شدند . غنیمت  های  تازه  و فراوان  بدست  شان  آمد.

جنگ تیمور  در  سال764 هجری که اهالی سیستان بر  جلال  الدین  کیانی امیر خود شوریدند و او  از  تیمور برای کوبیدن  آنها  کمک  خواست  و او  همان   کسی  است که هرولد لمب  او را رئیس  ایلات  کوهستانی  خوانده  است .

تیمور  ولجای  خانمش مدتی را  در  میان  تاکستانهای  اطراف سپری  کردند  تا زخم  های وی  بکلی  التیام  یابد وبا  یگانه   فرزندش  از  چادر بیرون  آمدندتا رخت سفر برای  برنامه  های  آینده  اش بریندد،  ولی  تیمور  از  هما روز پایش  برای  همیش  لنگ شد .

روزی  تیمور  از اولجای  اسپ  و شمشیر  خواست واولجای  بدست  خودش  شمشیر را بکمر  تیمور بست و عنان  اسپ  او  را  گرفت  و سپس  سر به  آسمان  کرده  گفت:  «ای خدای بزرگ  خودت  نگهبان  شوهرم باش» [9]  

 

 

 

 

 

 

++++++++++++++++++++++++++++++++++++

 

بخش نود ودو

سه

تیمور  کورگانی

92-8.مفکوره حکمرانی بر  جهان مسکون :

تیمور، در دهه هفتاد سده  چهاردهم/هفتم  دولت  معظمی  بوجود  آورد  که از بسی  جهاد   با دولت  چنگیز  خان مشابه  وقابل  قساس  بود .

تیمور با  مفکوره  احیای  امپراطوری مغول ،  خود  را  مؤظف  میدانست  تا سلطنت  خویش  را همچون یک  امپراطوری  جهانی ، دم بدم  بیشتر   تکمیل و  گسترش  دهد.او  کار  سترگی  را اراده  کرده  بودکه  پیشنیان  وی  کمتر به  آن قادر و  توانا  باشد .

چنگیز  اولین  نماینده  خیمه  گستران صحراو  کوچندگان   پیکار  جو و جنگنده ای بود، که محدودیت   های  جغرافیایی  جهان  گیریهایی  خویش  را  در  می  یافت  و  درک  میکرد که  سمب   اسپان  مغول همۀ  قلمرو  ها  را  نمیتواند  در  نوردد،  اما  تیمور  با لجاجت بر  این  امر   اصرار می  ورزید و  نقشه  ریزی  میکرد که  سراسر  کرۀ  مسکون  را تحت  استیلای  خویش  در  آورد . او  در  آرزویش  می پنداشت  که  جهان  نباید  تحت قیادت  بیش از یک  فرمانروا  قرارگیرد و او  تا  آخرین  روز  حیاتش برای تکمیل این  ارمان    در  ذهن  خود اراده  میکرد   تا  دشت  ها و  کوه  ها  را  بپیماید  و  از رود  خانه  ها  بگذرد و تمدنهای  موجود  در شهر  ها  را  بکلّی منهدم گرداند.[1]

اسناد  و نگارشهای  گسترده  ای در باره  تیمور وجود  دارد .  منابع  و مأخذر  در باره  این  پادشاه  جهان  گیر و  عصر وی وسیعاً  شناخته  شده  و  مطالعات  گسترده  نیز  صورت  گرفته   است .

اما  یگانه نکته  ای  که  ما  میتوانیم یاد  آور  شویم  و به فحوای  آن  پژوهندگان را  نکوهش  کنیم عدم  بهره  وری  کافی آنها  از  منابع    "ماورای  قفقاذ" گرجی  وارمنی و ماخأخذ "عربی"  است   ولی  شوربختانه  این  منابع و  مراجع  سرشار همان  گونه  که  گذشت مورد  استفاده  وافی  قرار  نگرفت ،  در  حالی  که  این  آثار آگهی  های  جاذب و  جالبی  را از  کشور ستانی  های  "تیمور" و  سایر  اعمال  نادر  او در  سرزمینهای  "عربی"  و "ماورای  قفقاذ" به  دست  میدهند.  وگاه  اطلاعات غریب  و شگفتی  از  روابط  بین  المللی  در  آن  دوران و  نیز،  خصوصیات  شخصی و  خُلقی  "تیمور" رابر  ما روشن  میسازند.

92-9.کُندو کاو  در  مورد جهان  کشایی  تیمور:

تاریخ  نگاران  روسیه  شوروی منابع  عصر  تیمور را  به  دو  بخش بزرگ   تقسیم  میکند:

1.     منابع  ایکه  در  باره  فاتح و  جانشینانش  تدوین شده  اند ،  نامی  ترین  این  آثار؛وقایع نگاریهای  "نظام  الدین  شامی "و "شرف  الدین  علی  یزدی"  است  که  از ستایش   های  مبالغه  آمیز  در باره "لنگ  آهنین" انباشته  است  و  این  واژه "لنگ آهنین"  هر  چند  گاه  بکار برده  شده  است  زیرا  بزبان  ترکی" تیمور" بمعنی فولاد  آبدیده  بکاربرده  میشود.

 تاریخنگاران درباری،  مصنفین   ،  واقع  نگار  ها،  تصویر "جادویی پر  ابُهت " و  اعجاب انگیز از "تیمور" ترسیم  میکنند..دلاوری  بی  رحم  اما  دولت  مداری  خرد  مند و  عادل ،  که  کیفیات  ذاتی  و اخلاقی  عالمگیر  مقدم  بر  خود  "چنگیزخان"  و  نیز  "نظام  الملک" کشور  مدار  کاردان  را ،  متجلّی و  متجسم  میساخت.

اگر   گفته  شود  که  "شامی" و "یزدی"  با  ادای    سکوت  از  جنایات  تیمور   در  کشور   های مفتوحه چشم  پوشی  کرده  اند ، بخطا  رفته  ایم .  خیر ! چنین نیست! چنین  وظیفه  ای بر  ذمۀ  آنها  نهاده  نشده  بود .قساوت  در  جنگ  ها ،  یکی   از   ویژگیهای  قرون  وسطی  است ،  چنانکه  تلویحاًگذشت،  آنها  نیز  چنین  نگفته  اند . تیمور  خود  را  خلف  صادق و  جانشین  شایسته   چنگیز  خان  میدانست  ،  لذا به  کردار  های  وحشیانه و شهکار   های  بی  بدیل  جنایی  خود فخر و  مباهات  می  فروخت . و مجاهده  نمی  ورزید  تا  آنهارا  از  چشمان نسل  های  آینده ، و  داوری  قرون  و  اعصار پنهان و  نا  مصّور  نگاه  دارد .

2.     مراجعه و مأخذ در بارۀ  تیمور  و  عصر  او ،  آثاری   است  که   جنبه  درباری  و  چاکر  مداری  ندارد . این شمار   از  منابع ،  با  یکدیگر یکدست  و  همگون  نیستند .

از  این  میان ،  باید  به  نگارشهای  شاهد  بیطرف "روی گونزالس گلاویجو"(Ruy Gonzalez Clavijo) سفیر  پادشاهی  "کاستیل" (Castile ) که به دلایل  سیاسی  در  لشکر  کشی   ها  وسفر   های  تیمور  با او  همراه  بود  و نکات  بسیاری   را  در  ضمن  مراودات  خویش  در  باره سپاه    کشی  ها و سیاست  مداریهای  تیمور  از  مردم   می  شنید در  یادداشت  های  خود  ثبت  و ضبط ،  منعکس و  متجلّی   میساخت  که  اشاره  ورزید .  از  میان  همۀ  منابع  بیطرفی  که مورد  استفاده  و  پسند  کافی  پژوهشگران  واقع  شده  و از  آن  بهره شایسته  برده  اند  باید  به  ویژه   از  آثاز  مصنّف "عرب" ابن عربشاه"  زادبومی  دمشق یاد  کرد.

ابن  عربشاه  از  سطح  عالی  دانش و  بینش  برخوردار  بود .  بسیار سفر  کرده  دنیا دیده  بود .او  پس  از  ویرانی  زاد  بومش  دمشق ،  بدست  ایلغارگران  تیمور ،  راه  نا هموار   دمشق  تا  سمرقند  را همراه  با  انبوه  اسرا با  پای  پیاده، پر  آبله  طی   کرد .  که بدین  مناسبت،  از  تیمور نسبت  و  انزجار  ژرف  داشت.

سایر  نگارندگان   عرب  و  ارمنی  هم  عصر  تیمور  به  نیکی  از  رخداد   های  این  دوران ،  در  این  گستره  اگاهی  داشتند .  آنها که  خود  در رنج  و نامرادی  بسیاری این  ایام  را  سپری  میکردند ،   علاوه بر آن، به  اظهارات شواهد  عینی نیز  دسترسی  داشتند و  از  اسناد قابل  وثوق      و  در  خور  بصارت  اگاه  بودند.[2]

92-10.کارو  ساز تیمور  در  آثارتاریخی:

در  تاریخ  نگاری  قرون  وسطی (عصری که  تیمور  در  ان  می  زیست )دو  جمع  بست  متعارض  از  افعال و اعمال  این  جهانکشای بزرگ  چهره  کشایی  شده  است .

گروهی  از  مررخین  مسلمان ،در  ایران  و  آسیای  میانه ،  وبرخی  ممالک  دیگر  بصورت  کلّی ، سنتی  را  که  در  دربار  تیمور  و اخلافش  شالوده  ریزی  شده  بود پی  گرفته  اند .  در  آثار  این  تاریخ  نگاران ،  برای سده  های  متمادی ،  از  تیمور  و  کردارش  با  بزرگی و احترام  یاد  شده   است  به  حدی که بعضی  از  این  تاریخ  پردازان   ویران  سازی  اوطان  و قتل  عام  قاطبۀ  مردم  کشور  خود را  بدون  ارزیابی  منفی در  آثار  خویش   توصیف کرده اند .

این  وقایع  نگاران  هیجان احترام  آمیز  توأم با  دهشت  و  وحشت   نسبت  به  تیمور  را ،  در  آثار  و کارنما  های  خودمنعکس و  متجسم  ساخته   اند.

برخی  دیگر  از  مؤلفین  و  مصنفین  صده  های  میانه ،  بطور  عمده  مؤرخین  مسیحی (ارمنی ،  کرجی  و  روسی )  دوران  تیمور را  همچون  نزول و  هبوط  واژگونبختی توصیف  کرده  اند .آنها  جهانکشا  را همچون  تازیانه  یزدانی  ویا  بلای  آسمانی   نشان  داده اند . 

ارزیابی  بد بینانه  از  تیمور  که  به  وسیله  تاریخ  نگاران  زمرۀ  دوم بعمل  می  آید ،  نیاز  به  هیچگونه  تعبیر و  تفسیر  خاص  دیگر  ندارد .ولی  در  مورد  موضع  مصنفین  مسلمان  برخی  تصریحات  و  روشنگریها لازم  می  آید .

آنها  در  اکثریت  خود پی  آمد  های  درد ناک و  دهشتناک  عصر  تیمور را برای  کشور  خویش ،  مستور و  پنهان  نمی  سازند . اما  با  اینهمه از ادای  احترام  به  تیمور ،  خودادری  نمی  ورزند.

این  را  چگونه  میتوان  توجیه  کرد؟  پاسخ  بر  این  پرسش  را  باید   در  جوانب  گوناگون  اقدامات  وی و  موضع   گیریها  و  تلقیها ی  نمایندگان  لایه  های   گونا  گون اجتماعی  نسبت به  این  اقدامات  جستجو و  کاوش  کرد .  و  از  آن  پس  تاریخ  پردازان  سده های بعد نیز  خود  همواره  به  نحو قابل  اجتنابی  منافع  طبقات  حاکم و  کارداران  بلند  پایه   حکومتی  را یا زمره  ها و  جناحهایی  از  آن  ها  را به  ویژه  اشرافیت  چادر  نشین (اصطلاحی  که  به  حاکمان  گروه  چنگیز و  احفاد  او  نسبت  داده  میشود) را  منعکس  کرده  اند .آنها  تلاش  ورزیده  اند  تا  جریانات  عصر تیمور را  موافق مصالح  و  توقعات  حامیان  خود  یعنی  تیمور  و اخلافش  ترسیم  کنند.

بدین  لحاظ،قضایای  تیمور   در  آثار  نویسندگان ،  در  چار  چوبه  تفکر  مقطعی و  طرز  تفکر قدرت  مداری ، زمره  یا پهلوهایی معّین از برخورداری و به  بینی این گروه زور و  ارعاب ،تهاجم و ویرانگری  ،  در یک  زاویه  و  دید خوش  آیندطرح  و  نقش  گردیده  است .یعنی که او "صاحب قران " است.

تیمور  دها هزار  تن  از  کار  گران  ماهر و  صاحبان  حرف  و هنر  مندان  را از  ممالک  مفتوحه از سرزمین شان بیرون  رانده  ، به "سمرقند" و سایر  بلاد  دیگر  آسیای مرکزی کوچ  داد .  این  شهر  ها  بویژه  سمرقند (تختگاه  تیمور)با  عرق و  خون  این  هنرمندان  و کار  ورزان آباد ،ساخته و  آراسته  شد.

92-11.هرمهای   سر انسانی در بنای  تمدن  تیموری :

تنها  یک  قدرت   عظیم  و  توانای  دولتی  میتوانست  از طریق  ارعاب  و وحشت  در  میان  ملل به زنجیز  کشیده  شده  نظم  پولادین  و  درونی   این  امپراطوری   گسترده  و  پهناور را  تأمین  کند . بنا بر  این   تیمور  دستور  داد    ،  هزاران  انسان زنده  را  محو  و  نابود  کنند و یا  با انباشتن  سر های  دها  هزار  از  بپا  خاستگان و  خروج  کنندگان  ملل  گوناگون  هرمهای رفیغ  بسازند.

تیمور ،  در  صورت  لزوم  ،  حکام راهزن  و یا  خائن  و یا  آن بخش از اعیان  و رجال   کشور را  که  مورد  سوء ظن  واقع  میشدند  به  اشد  وجه   مورد  تنبیه قرار  میداد.

از  این  رو   نام  تیمور در دیدگاه  طبقه  حاکم آن زمان  و  ازمنه  بعد همچنان  یک  قدرت قاهرۀ مطلق  که  قادر بر  حفظ  منافع  آن  طبقۀ مدافعه  کننده و طغیان  های   مردمی  و سایر   پریشانی  ها ،  شورش  ها  و  خیزش  های  داخلی  را  در هم  بشکند  منعکس و  متبلور  میشد .

تیمور  در  چشمان   آنها ،  همچون ستون  پایه  و اهرم  لشکر  کشی  های  استیلاجویانه  که  تاراج  گری  را  به  سطح  نوین  و  کم  سابقه  ای  ارتقاء  می  بخشید جلوه و  جلا  می یافت.

به  درستی  ،چنین  تصوری   از  تیمور  بود  که او را ، به  عنوان فرمانروای  قادر،  مطلق و قاهر  سر  مشق و  مقتدای  سایر  پادشاهان  و فرمانروایان  قرار  میداد،  به   همین  دلیل  بود  که  تیمور برای  طبقات  حاکم و  نیز برای مؤرخینی که در  حلقۀ  چاکران  و  درباریان  او  بودند ،  تیمور برایشان  شخصیت   جاذب   و گیرا  بود.[3]

92-12. بار تولد و آسیای  میانه:   

پژوهش  های  بارتولد ،  شرقشناس  مشهور  روسی ، مشعر بر پژوهشهای  کامل  تاریخی  در باب  آسیای  میانه  (آسیای مرکزی)میباشد .او  در   نوشته  هایش  از  آثار  جدید  نیز به  ترتیبی  بهره  برده است  که  ارزیابی   های  پیشین  را، در مورد آسیای  مرکزی  ماهیتاً  مورد  تجدید  نظر  قرار داد ه  است .(با اطمینان  میتوان   گفت  که  برخی  از  استنتاجهای بارتولد  در   عصر  ما تا  حد  زیادی  اهمیت  خود  را   از  کف  داده  است .میتوان بویژه  به  تز  آرمان  پنداری ( Idealism)   امپراطوری  مغل منعکس  یافته  در  آثار  او  اشاره  نمود .)

بارتولید  کوشید  تا در کاوشهای خود،  امکانات  عینی حلقات کامل زنجیر  حوادثی  را  که به  ظهور «فاتح  لنگ »  در  مرحلۀ  تاریخی  معین و  پدید  آمدن  شرایط  برای فراز ه  های امپراطوری  وی  فراهم شد را  دریافته  و بشمار آورد.

بارتولد ، خصوصیات و  ویژگیهای   تیمور را هم  از  جنبه  های  منفی و هم  برخی  از  جنبه  های  مثبت  تیمور را  نیز  آشکار ا ساخت.

از  نظر بارتولد قرن پانزدهم،  عصر  اعتلا و  درخشش فرهنگ  مردم  آسیای  میانه بود . واز  همین سبب بار تولد این  دوران را برای  کند و کاو در  پژهشهای   تاریخی  خود  بر  گزید و  کوشید  تا  مبنای  این  دوگانگی  جنبه  منفی و  مثبت  این  روزگار  را  ، شرح و توضیح دهد.

او  پر تو فشانی و شگوفندگی  مؤقت  ماوراءالنهر را در  سده  پانزدهم  درک  میکرد . ولی  او    در  کندو  کاو   خود  از   نوشته  ها و  آثار  معاصر  تیمور  نتوانست  استفاده  نماید زیرا  در  آثار او  انتزاع و  تجرید   آشکارا  و  نا  درست  از شخصیت  تیمور موجود  میباشد، که با  توسل   به عذر، سطح  تکامل و معرفت  زمان  توجیه و  تبیین    تیمور را همان  گونه  که  گذشت  میتوانیم  آرمان  پنداری شخصیت تیمور بنامیم.

در  چار  چوبۀ   این  بینش  آرمان  پندارانه  از  شخصیت  و  قوۀ  فعالۀ  تیمور، پاره  تاریخ  نگاران   چشم  خود را  بر  ماهیت  غارتگرانۀ  سپاه کشی  های  وی  می  بندند  و  از او  همچون  یک  عامل و  شخصیت  متحد  کننده  ،  تمرکز  دهنده و وحدت  بخش  یاد  میکنند .  که  این وحدتی  که  آنها  از  آن   دم  میزنند در  حقیقت  صرفاً محصول  اقدامات   و شخصیت  تیمور  نیست .  این  یگانگی  و  وحدت  منبعث   از  روابط و  شرایط  تاریخی  سیاسی   پیچیده  ایست که  از  اضمحلال  و  سقوط  " چغتای"، دولت  هلاکو  و  اردوی  طلایی  جانشینان چنگیز،  ناشی  میشود.

با  اینهمه  بر  سر  این  نظریه  و  حکم  کسی  را  بمعارضه  و محاجّه  نمی  طلبیم . اما  ،  با این  حال  ، باید بگوییم  که  تفسیر  و  تأویل مؤرخین  و  پژوهندگان یاد  شده از  بسیاری   از  حقایق  تاریخی  ثلث  آخر سده چهاردهم  و آغاز سده پانزدهم  و  جمع  بست و  تقویم  عمومی آنها  از  این  عصر صحیح بنظر  نمی رسد .[4]

 

92-13.مؤرخین در باره  تیمور:

در  پارۀ  از  آثار  پژوهشی  مؤرخین ،نوعی  آرمان  پنداری  عیان  و روشن  از تیمور ، به  چشم  میخورد . آنها  گاهی  شخصیتی نیرو ور فراز بشری(خارق عاده )از  تیمور  ترسیم  میکنندو بدون  دلیل  قانع کننده   ای از  وی ، به  عنوان  سیاست  پرداز  دور بین  که  به  لحاظ  تاریخی  ظهورش  برای  آسیای  مرکزی   یک  ضرورت  حیاتی  پنداشته میشد یاد  مینمایند. آنها  سزاواری و شایستگی  تیمور را در یاوری  او به "بیزانس" "روسیه" و سایر ممالک  اروپایی،  ضمن   پیکار  با "ترکیه" و  نیز  نجات  و رهایی  مردمان  شمال "افریقا" به  ویژه  "مصر"در  آغاز  قرن  پانزدهم ،  از مستعمرگی عثمانی  را  پر  تجلّی و  پر تو افشان  بر  می  شمارند .  آنها  به   پاس بر  افگندن  "بایزید  اول" ،  تیمور را سپاس و  ارج  می  نهند.

در جلد سوم  تاریخ  جهان  چنین  نشان  داده  شده   است  که  تیمور  نه  تنها  در  ممالک  دیگر بلکه  در  آسیای  وسطی نقش  منفی  ایفا  نموده  است   .زیرا  پیروزی کم  دوام  و  ناپایدار  تیمور در  آن  روزگاران ، به  قیمت استیلای  قانون شکنی  و تجاوز  به  حقوق  انسان  در ماواءالنهر و  سیطرۀ  افلاس  و بینوایی در ممالک  مفتوح  تأمین  شد . که آثار بیشمار بازمانده  از پژوهشگران  اتحاد  شوروی  سابق  مشعر بر  این  ادعا  میباشد (تاریخ  تحاد  جماهیر  شوروی سوسیالستی از دوران باستان  تا  عصر ما)منعکس  شده  است .

مؤرخین ممالکی   که در رو زگار تیمور میهن ، آنان  ضمن  تاخت  و  تاز های  تجاوزکارانۀ  لشکریان  فرمانروای  مُهیب به  ایلغار  در  آمده  و  آنها  به  اسارت  وی  کشیده  شده  بودند  چندان  پروای  او (تیمور) را  نکرده  از ستودن و  مدیحۀ  وی و  اعمالش  اجتناب  و  خود  داری  ورزیده  اند   .

منجمله  مصنفین  هندی  از فتوحات  ویرانگر تیمور سخن رانده اند ، و  خاطر  نشان  نموده  اند  که  این  اردو  کشی عظیم  آفات خوفناک  در "هندوستان"  جز  نابودی و  ویرانی  کار  دیگری  به سامان  نرساند .

 

92-14.نظریه  ارمان  پذیری  در باب  نقش  تیمور:

آثار  این  نویسندگان  ،  در  عرصۀ  تاریخ  ما را  وا  میدارد، تا  بار  دیگر  بر  سر  مسأله ارزیابی  و  تقویم  کار و ساز "تیمور " در  تاریخ  باز  گردیم :

اینجا  سؤال  پیدا  می  شود که  با  ظهور  تیمور  در  عرصۀ   تاریخ   چه  واقع  شد ؟ آیا  شرایط  لازم برای  استحکام قلمرو  ارضی  واحد  آسیای  میانه  ارتقاء  و بلوغ  یافته  بود  ؟ آیا  بطور  کلّی  چنین  وحدتی  ممکن  بود ؟ هیچکس  انکار و اکراه  ندارد  که تیمور  یک سردار پر قریحه  بود  و سیاستمداری  نسبتاً  تیز  هوش  نیز  بود  و ما این  موضوع را  در بخش  های  قبلی  از  قول   "روی گونزالس گلاویجو"(Ruy Gonzalez Clavijo) سفیر  پادشاهی  "کاستیل" (Castile ) که بنا بر  مصلحت  های  سیاسی و  جیو  پولتیکی  در  تمام فتوحات  با  تیمور  همراه بود  که  همراهی  وی  را  هرولد  لمب  در  کتاب "تیمورلنگ" تائید  و  تمام  کتابش  مشحون  از یادداشت  های  موثق کلاوجو، مشحون میباشد نیز  در  مورد  شخصیت  ذاتی  تیمور  موضوع  فوق  را  تأئید  میکند.(به قسمت اول و دوم  این  پژوهش  مراجعه  کنید ) .

او  میدانست  که  چگونه  اردو   های  عظیم  را برای تصرف  بخشی  عظیمی  از  جهان  سازمان  دهد ،  گرد  آوری و  بسیح  کند  و  منایع  عظیم  بتاراج   و  تالان  رفته   عظیم   کشور  ها  و  سرزمین   های  مفتوحه  و ویران  شده  را برای  ترفیع و رونق   قبیلۀ  بومی  خویش  بکار  اندازد . بر روی  شخصیت  تیمور  که    بر  لوح  تاریخ  نقش  بسته  است ، او دارای  قابلیت   های  فوق  العاده   عظیم  و  حقیقتاً  بزرگ  بود . همانگونه  که  شهره  است ،  تقویم ،  ارزیابی  و سنجش از  شخصیت  جدا  گانه   در  تاریخ باید بر  حسب  اثر   آنها   در  تمام  تاریخ عمومی  جهان  و  میزان  بهره  دهی  به  پیشرفت  و  ترقی نوع  انسان  مورد  ارزیابی  قرار   گیرد و  محک زده  شود . از  این  دیدگاه  دو  پرسش  بر  میخیزد  و  نشئت  میگیرد:

1.     آیا فعالیتها   و  حیات  تیمور، حقیقتاً  به فعالیتهای  مترقیانه  و  پیشرفتهای   جدی برای  اسیای  وسطی و  بطور  دقیق  برای  ماواءالنهر  منتج  شده   است  یا   خیر ؟

2.     آیا  ممکن  است  ادعا کنیم  که  این  لشکر  کشی و  کشور ستانیها  به شکلی  از  اشکال و  به  نوعی  از انواع و  وجهی از  وجوه  برای  ملل و  ممالک دیگر  نیز  ترقی  و  پیشرفت اجتماعی  به  ارمغان  آورده  است  یا  خیر  ؟  

  برای پاسخ  و جواب  به  نخستین مسئله لازم  است  یاد  آوری  شود  که  در  آسیای  وسطی ،  در  قرن چهاردهم ،  در   عصر  ظهور  تیمور ،آنچنان شرایط  و  اوضاع  و  احوالی  پدید شده  بود  که  تیمور توانست  از   پیشوایی  یکعد ه  رهزن  عادی  تا  حاکم  و فرمانفرمای بخش بزرگی از  ماواءالنهر ،  ترکستان ، و  خراسان   بزرگ ،  عروج  و اعتلا یابد و  سر انجام  ارمانها  و نقش  انگیزی  چنگیز  خان را  در  قاره آسیا-اروپاتکمیل و  اتمام  نماید .و  بر  آنها   ردای  عمل و  کسوت واقعیت  بپوشاند.

92-15.آسیای  وسطی  (ماوراءالنهر):

در  عصر حاضر،  از عنوان  و  اصطلاح  آسیای  میانه  (اسیای  وسطی ) عموماً  قلمرو و پهنایی  استنباط  میگردد،  که امروزه روز    وطن  و زیستگاه  ملل :  ترکمن –ازبیک – تاجیک – قرغز -  و قزاق   بشمار  میرود.  همچنانیکه   خراسان  بزرگ یا (خراسان قدیم) به سرزمین  های فراختر و وسیعتر   از جغرافیای موجوده  افغانستان -  ایران-پاکستان    میباشد ،"بارتولد "  نیز  اصطلاح  آسیای  مرکزی  را برای  نشان  دادن قلمرو " ترکستان" تلویحاً اصطلاح  "آسیای  مرکزی" را  بکار برده  است. زیرا  واضح  و  آشکار  است  که  وقتی  ازجغرافیای آسیای   وسطی   سخنی بمیان  می  آید این  مطلب  که  ترکستان  ،  پهنای  فراختر از  اسیای  اوسطی فعلی  را  داشته است.  و  آنچه  در  دید  " بارتولد"  و سایر پژوهندگان  در رابطه  به  ترکستان  و  آسیای  اوسطی  وجود  دارد  همانا چاق  ولاغر شدن  مناطق  در  طول  ادوار و  ازمنه  های  تاریخی  میباشد که  هر  چند  گاه  تغییرات چشم  گیری  را  میتوان  در  آن  مشاهده  کرد. که پژوهشگران   روسی توانسته  اند  این  منطقه  فراخ  و  وسیع رادر  ارتباط با زنده  نگهداشتن  جغرافیای   تاریخی ترکستان  یا  آسیای  اوسطی  زنده  نگهدارند  ، ( چیزی  که  در  موازات  این قلمرو  جغرافیای  تاریخی  در  آنطرف  رود  جیحون  نام  تاریخی  ایران  باستان و  خراسان بزرگ، یعنی  (خراسان قدیم)  هر دونام  را  کشور فارسیها که  اکنون بنام  ایران   خودش را   از  اوایل    قرن بیستم  مسما  گردانیده  بخاطر بی  مقدار  نشان  دادن  جغرافیای  "خراسان  بزرگ"و  مفکوره الحاقگرانه   استان  های  شرقی خود را نیز   بنام  خراسان  نام  گزاری  کرده اند تا  نام  خراسان بزرگ را در لفافۀ  این  نام بپیچد؛ در  حالیکه   تاریخ  نویسان و  پژوهندگان  هند  برتانوی و بعداً  محققین و  مؤرخین  و فرمانروایان افغانستان  که  میهن را  در  کسوت  این  نام  جدید(کابلستان وافغانستان)  وارد  شده  در زمان  شاه  شجاع پیچیده اند،  در  این  موردتا بحال  سکوت  اختیار کرده  اند.) به  جلد  اول (بازشناسی  افغانستان  مبحث  خراسان  مراجعه  شود)

در  ارتباط و  پیوند  به  حوادث  تاریخی  زمان   تیمور  و  حتی  پیش  از  آن  در دولت  چغتای میتوان  از  ماوراءالنهر  همچون  دور  منظری قبل  از  سده  چهاردهم  نام  برد . زیرا  یگانه  پذیری در  آمیخته  نژاد  های  ترک و  تاتار ، باعث  یگانه  پذیری  خونی  میان  مردم  آن  منطقه  یک  تجمع  فرهنگی  اقتصادی  و  متکثر رشد یافته  که  در  طول  قرون  و  اعصار بنمایش  در  آمده  را  نشان  میدهد.زیرا  این  هم  آهنگی  فرهنگی  و اقتصادی   چیزیست  که  به  قبل  از  بقدرت  نشستن  تیمور  در  منطقه  موجود  بوده  است .

ماواءالنهر  که  ترجمه  لفظی   ( آن  سوی  رود) است  مناطقی  را  میگویند  که  بطرف شمال  رودخانه  جیحون  و قسمت  سفلای آن که سرزمین  خوارزم  واقع  است  از  حیث  نزدیکی و   عروق  نژادی  به  همین  نام "ماوراءالنهر" یاد  میگردد.این  سرزمین  قبلاً بنام ماورای  Oxiana یا"ماورای  آمودریا" یاد  میشد  که به  ابتکار فاتحان  و  کشور کشایان "عرب " بدین  نام نامی  شد که  قبل  از  استیلای  اعراب اقوام  ترک ،  غز ، اویغور ،  تاتار و  تاجیک   در قسمت  های  شرقی و  غربی آن می  زیستند .  چیزی  که  قابل   دقت  است  این  است  که  کدام  سندی که  دلیل  بر استیلای  تیمور  به  خوارزم   و ایوغورباشد   وجود  ندارد (بارتولد)  و وی  نتوانست  این  ناحیه  را تحت  لوای  مطلق  خود  در  آورد .

ماوراءالنهر  نسبتاً  به  ندرت  در دوران  کهن  و  نیز  سده  های  میانه همچون  یک  کلّ واحد دارای  نمودار  سیاسی  باشد . در  این  روزگاران  بخش  های  منفک "افغانستان" ،  "ایران" ،"قزاقستان امروزی" و برخی  پهنه  های  دیگر (امپراطوریهای سلجوقی و  خوارزم) بدان  متصل و  پیوست  بود  .

بعد  از سقوط و زوال  و  درهم  ریختگی اخلاف  چنگیز  خان ،  بخش  بزرگی  از  ماوراءالنهر را  فرمانده چغتای به  ارث  برد و  بخش  خوارزم   در سیطره  فرزند  دیگر ی  از  چنگیز خان  که "جوجی"  نام  داشت  رسید که  اردوی طلایی  چنگیز  را  تشکیل  داده  بود .  چیزی  که  مسلماً در  منطقه  از  لحاظ  فرهنگی  هایز  اهمیت  است  ترکی  کردن مناطقی  از  ایران  و  شمال  خراسان  قدیم (افغانستان) میباشد  که  از  قرنها  پیش  شروع شده  بود  که  در زمان  "تیمور"  بشکل  بسیار  شدیدی  ادامه  یافت .

این  جمعیت  ترک  شده  ماوراءالنهر بسیاری  در  نواحی  جنوبی  همراه  با  دیگر  گروههای  حقیقتاً  ترکی  زبان   ،  تدریجاً  در یکدگر ادغام  شدند  و  ملت  "اوزبیک"  را  تشکیل  دادند .  منابع  قرون  چهاردهم و  پانزدهم  مشخص  میکند که  در  ماوراءالنهر  نه فقط جماعت  ترک ساکن ،  بلکه ،  همچنین  اقوام  کوچ نشین  و  نیمه  کوچی ،  آنچنان  که  نامیده  میشدند چغتایی ها (یاکاتیها)Djagatiansاز  اعقاب  طوایفی  که  تا  چنگیز  خان  و جانشینانش بدین  خطه  ره  سپرده  بودند  و  در  آنجا  می  زیستند.[5]

در پایان  سده  چهاردهم  مسیحی و  شروع سده  پانزدهم  قبیلۀ برلاس  که  تیمور  از آن قبیله  بود  ممتاز   و  مشخص گردید .بطور  آشکاره و قطعی برلاسها  زبان   مغولی  را   به  دست  فراموشی  سپردند  و زبان  ترکی  را  پذیرفتند یا  به  عبارۀ دیگر  به  جرگه  قبایل  ترک  پیوستند. این  برلاس   ها  که  در  ابتدا  کوچ  نشین  و صحرا  گرد  بودند  در  اواسط  سده  چهاردهم    در   میان   مردمان  محلی که  از  نگاه  تاریخی  متکامل  تر بودند  آرام    و به  تدریج  در افتادند  و بالنتیجه به  ویژه  به  لحاظ  اقتصادی ،  بسیاری   از قبایل  چادر  نشین  بخش  شرقی  قلمرو  چغتائیان  که  مغولستان  نامیده  شده  فاصله   گرفته  و  متفاوت  شدند هر  چند  که به لحاظ  قومی  شبه  و  نزدیک  بودند .

در  سده  چهاردهم   جنبش  مشهور  سربداران   ، علیه  ستم   اشرافیت  کوچنشین یک  نهضت  اجتماعی  را  پایه  گزاری   کردند .

در  دهه  شصت  و  هفتاد  سده  چهاردهم   تیمور  در   پیکار سیاسی   مشرق  زمین  راه  عروج  می  پیمود  و خود را  کلاً  دخیل  میساخت  .  پیکاریکه  که  از  هزاران  سال  به  اینطرف  در  شرق  کهنه  منجمله  آسیای  وسطی متوالیاً میان  اقوام کوچنده و  ساکن   جریان داشت.و  از  همین  سبب  بود  که  در  هر  چند  دهه  یا  سده  متوالیاً  مناطق  خراسان  قدیم  مورد  تهاجم  و  تاراج  قبایل  جنبده   ترک  وتا تار قرار  میگرفت  که  میتوان   این  حرکت  های  عنودانه  ولی  دایمی  ،  میان   مردمان  صحرا  نشین  آسیای   وسطی  و شهر نشینان  خراسان  قدیم  را  در  اشعار  حماسی  مردم   خراسان  قدیم   از  جمله  در  آثار  فردوسی  انعکاس  یافته  و نگهبانی  شده  است یافت

این  جنگها  بر  بنیاد دشمنی  شدید  قومی  استوار   نبود .بلکه  اقوام  شرکت  کننده  در  این  ها  حایز   خصومت  نژادی  مختلف  ،  بلکه  اقوام  ایرانی  ای  بودند  که  دارای  ویژگیهای  خاص  اقتصادی  و  اشکال  گوناگون  زندگی  مادی بودند.

این  نبردی  بود  ما بین  اقوام  ساکن و  مهاجمین چادر  نشین . این  چادر  نشینان  اکثراً  باعث  برهم زدن آرامش  در  شهر  ها و تخریب    تمدنهای  شهری و  زراعی و سیستم   های  آبیاری   و  به  آتش  کشیدن  خانه و  خانمان ،و باعث  تاراج   هست  و بود   مردمان  ساکن  در  شهر  هانیز  میشدند  .[6]

92-16. تیمور  میراث  دار امپراطوری  چنگیز  خان:

 تیمور تمامی  ماوراءالنهر را  به  واحد     ها ی  نظامی و  اداری   تقسیم  نمود ،  هر  واحد  مجبور بود  تا  دها   هزار سرباز تدارک   و  عرضه  نماید .  این  شیوه  مدیریت جهانکشایی   تیمور ابداع   تیمور  نبوده  بلکه  مطلقاً  این  سیستم  باز  گرفته  شده   از سیستم  چنگیز  خان   و اخلافش  میباشد که  پیوند  همه  جانبه  و اورگانیک دولت  تیمور را  با  امپراطوری  چنگیز  خان  و  اردوی  جانشین  او  را  ممکن و  مشخص  میسازد .  گر  چند  تیمور  نیرو   های مردمان  ساکن و شهر  نشین  و  یا زراعت   پیشگان  را برای  خدمت  جنگی  جذب  کرد ،  اما  بیشترین   نیروی  جنگنده  و  مهاجمین  در  نبرد  های  گسترده  را  بخش ممتاز  چادر  نشینان  چغتایی   تشکیل  میداد.

آنها  بودند  که  چار  چوکات  اردوی  او  را تشکیل  داده  بودند ،  زیرا  این  مهاجمین  بر  اساس  طرح  و  مدل  قوای  مغولی چنگیز  خان  و اعقابش  سازمان  گرفته  بود  که  همین  ها  بودند  که  ارتباط  و  پیوستگی  ارگانیک   و همه  جانبه  دولت  تیمور را با امپراطوری  چنگیز  خان  ، نکته  به  نکته  در  عمل   پیاده  مینودند .  تیمور  در  تمام  عرصه   ها  قدرت  واقعی و  حقیقی را در  دستان  خود  متمرکز  گردانید .

او تا  زمانیکه بقایای  امپراطوری  چنگیز  خان  وجود  داشت   ،  میراث  او  را  که شکل  پدر سالاری  یافته بود  پاس  میداشت .  تیمور  میراث  امپراطوری  جهانی  چنگیز  را  همچو   پادشاهی  جهانی به  نحو مشئوم و  مخوفی محافظت  میکرد .تیمور  در   پارۀ   از  موارد  در خونریزی و ویرانگری  از  اسلاف  مغولی  خویش   پیشی  می  گرفت  و  مظالم    عظیم  تر  و امحای  جمعی و  توده  ای   دهشتناکتر  پیشه  او  بود .  او  شهر  ها  را   ویران  و  به  مخروبه  تبدیل  میکرد و باشندگان  آنهارا به  سیاستهای مخوف تر  محکوم  مینمود.

سرکوب و  درهم  شکستن  نهضت  سربداران  که  مورد  علاقه  روحانیت  سنّتی مسلمان  نبودند؛   از  سوی  اقشار  مرفّۀ  شهر  نشین  و  کشاورزان  ساکن  با  اقبال  رو برو  شد  و  هوا  داری  این  بخش   از   مردم  ماوراءالنهر را  بسوی تیمور  جلب  میکرد . سیاست   آتی  تیمور تامین  کننده  منافع  و بهره  وری  روحانیت  سنتی  و  مردم  مرفه الحال  ماوراءالنهر  بود .  این  جریان  وضعیت  ممتاز  و  ویژه ای  برای  استحکام  دولتی که  وی  در  ماوراءالنهر  تأسیس  کرده  بود  فراهم  آورد.

سیاست  ظفرمندانه  وی  که  در فتوحات  او  منعکس   شد،  موقعیت  تیمور را  بین  اشراف  و اعیان   ماواءالنهر   تقویت  و  تحکیم  کرد.

تیمور ضمن  اینکه  اساس  اتکا  خود را  بر  اشرافیت   کوج  نشین  قرار داد،  از التفات  و  توجه بر قشر  معینی  از اعیان  باشنده  و ساکن  و آرمیده  در  شهر  ها  که بخدمت  وی   پیوسته  بودند  خود  داری  نمی   ورزید .

تاریخ  پردازانی  که  تصویر   آرمانی  و  غلو  آمیز   از  جنبه   های   مثبت  تیمور  ترسیم  میکنند و  ما  در  بخش   های  آینده  به  آن  عمیقاً  خواهیم پرداخت ؛  به  ویژه  و  خصوصاً نظر به  مناطق  آسیای  وسطی یعنی  مکان  و  منشاء و زاد و بوم  امپراطوری  اودارند.

آنها  به  این  مسأله   توجه  نداشته  و  ندارند  و  بدست  فراموشی  می  سپارند  که به  چه بهایی  سنگینی ،  از قتل و  کشتار و  غارت  ملل  و ممالک  مغلوب  ماوراء النهر  اعتلا  و  درخشش  و شوکت  یافت .     

 

 

 

 

++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++

 

 

بخش نود و دوم

امیر  تیمور

بخش دوم

 

در امور سلطنت نهُ  حصه  مشاورت و  تدبیر و  کنکاش  است و یک  حصه  شمشیر  که  گفته اندبه  تدبیری  ملکها  توان  کشاد و فوجها  توان شکست که با  شمشیر  های  لشکر ها  میسر  نشود.[1]

92-4.ماوراءالنهر خاستگاه امیر  تیمور:

برای فهمیدن خصوصیات  امیر  تیمور ضرورت  است  تا  از  خاصتگاه امیر  تیمور  جاییکه او  در  آن رشت کرده  وبالیده  است شروع  کنیم .

1.ماورای  آمو گهواره تمدن  مشرق زمین:  میگویند   رود خانه ، جیحون (آمو ،یا  پنج)  از  جمله  چهار رود  خانه  ایست  که  از  فردوس سر  چشمه  می  گیرد. ماورای  این رود  خانه  که بطرف  شمال  آن سمرقند و بخارا و  کش  موقعیت دارد بطرف  جنوب ام  البلاد یا بلخ (مادر شهرها)را که از  حیث قدامت  زندگی بشر  در  این  شهر که به  پدیداری اولین  تمدن منطقه  به باستان بر میگردد  از  رود خانه  همیشه  پر  آب بلخ  که  از  کوههای  فلک سای بابا و بند امیر سرچشمه  دارد اقوام  اریایی  ای  را  که بعد  از   دوره  مهاجرت  دسته  جمعی به  این  منطقه  رسیدند و اولین  بیل و داس  را برای سامان  بخشیدن  به کشاورزی  با ساختمان شهر  تاریخی  بلخ خاندانهای  کیانیها   و  اسپه  ها را در  تاریخ  اساطیری  این  سرزمین بیادگار  گذاشت  که  ما  در  جلد اول  این  اثر پژوهشی (بازشناسی  افغانستان) از  قول  ویل دورانت  و سایر  باستان شناسان   معلومات  ارزنده  ای را درج  آن  نموده  ایم (به  جلد اول  این  اثر  مراجعه  شود)؛ قسمیکه  گفتیم  اطراف  این رود  خانه  بسیار با  صفا و  خرم  می  باشد .آسمان  آبی  بی  ابر  که  در زیر  آن  سلسله  کوهایی آبی  زنگ  با  قله  های   پوشیده در برف   آن  نمایان  است ،  این قله  ها  را  عظمت  سلیمان  میخوانند .  این  رود  خانه  در  مسیر  حرکت  خود از  تپه  های  مارپیچ که با  چمن  های  سبز  پوشیده شده ،  میگذرد  و آبی  را  که  از  چشمه  سار  ها  از بالای  قله  ها فرود  میریزد با خود یکجا  میسازد.آب  این  چشمه  سار  ها سرد    است ، زیرا  از  میان برف و یخ  می  بر آید و  رمه های  گوسفند و  گَله   های اسپ در  چراگاههای  مسیر   آن  که  توسط  رمه  داران  و  گله بانانی که سوار بر  یابو  های   پشم آلود هستند  مراقبت  می  شوند موجودیت زمین  های  کشاورزی و سرسبزی   این امکانات  را  در  منطقه  ایجاد  کرده  است  که  روستاهای  گله  داری و  کشاورزی  در  این  مسیر   در   پهلوی  هم  ایجاد  شود و شاید  این  اولین  انسانهایی  در  منطقه  باشند  که  اشتغال به   کشاورزی  و  گله  داری  داشته باشند، چرا  که  به  اذعان   ویل دورانت  باستان شناس شهیر امریکایی  در  کتاب  پر  حجم مشرق زمین  گهواره  تمدن  آریه ها را مردمان  مالدار و  کشاورز   توصیف  کرده  است . پس  نیاکان  ما  که  هم  کشاورز بودند و  هم مصروف پرورش  مواشی  در سرزمین  های  پر  آب و  علف  بودند آریایی  هستند.این رود  خانه  که  به  دره  عمیق میرسد  جریان  آن   آهسته  تر  میگردد.  این  دره  با انبوه  درختان  توت  و ناک  قدری  تاریک است .از  این رود  خانه   جویهایی  کنده اند تا بمزارع  خربوزه   تربوزو  جو  ،آب  برسانند –چرخآبها  آهسته  آهسته  آب  را بالا  می  کشندو  مزارغ  را  مشروب  میسازند.

بنا  بر  اذعان صاحب  شهنامه  (فردوسی بزرگ) این رود  آمو   است  و  از  روزگار  قدیم  سرحد  ایران  [2]و  توران  بوده  است .   یعنی میان  شمال و  جنوب  فاصله  میشده  است  و  در  جنووب  این  رود  خانه   قسمیکه  گفتیم  سرزمین  آفتاب  ویا  خراسان  (همان  ایران قدیم )،واقع شده  که  مردم  آن بفارسی  سخن  میگویندو زراعت  پیشه اند .  این  ها  دستار بسر  دارند   و  از  دیر ز مان  جزء   اشراف و فقرای  آسیا  محسوب  میشوند. در  مورد زمین  و  دهقان و  تیول   داری طور  یکه  درآسیا مروج بوده است     (   کتاب  سوم  این  پژوهش در بخش  غزنویان مراجعه شود) با   اروپامشابهت نداشته  به  طبقات به  اساس  زیر بنا  های  فرهنگی و  تاریخی مشخص نمیباشد ولی  کلمه  اشراف و  فقیر  آنطور  که  در  اروپای  قرون  وسطی(بنام طبقه نجبا) معمول  و معروف بود  در  کشور  های  آسیایی  آن  تعریف  را  ندارد.

در شمال  رودخانه  آمو سرزمین    توران  واقع  است  که  در  آن  ایلات  صحرا  گرد از  قسمت  های  شمالی  تر  آن  جایی  که  حالا  بنام قرغزستان و قزاقستان  معروف  است  پدید  آمده  اند  و  قسمتی  هم    توسط  خان  مغول چنگیز  خان   از صحرای  گوبی و  چین آمده اند  که  در  این  مناطق پدید آمده  اند.این  ها  مردمان سلحشوری  میباشند .  جز  این  رود  فاصلۀ  میان  ایران  و  توران  نیست .اراضی  شمال  رود  آمو را  ماواء النهر  میخوانیم.

مسافر  که از بلخ می آید  باید  از  این  رود  بگذرد  تا  به سمرقند برسد ،  او   از  جنگلهای انبوه  بلوط   عبور  میکند و  از  تنگه  هایی  میگذرد  که  مانند  دیوار سنگی کوچه  ای  ایجاد  کرده  است که  این  جاده  تاریک  وباریک بنام   دروازه  آهن  معروف  است .  مردمان  این  منطقه  در زمانیکه  تیمور  در  آنجا  استیلا  داشت دارای  کلاه  خود  که با دم  اسپ  زینت یافته  آراسته  بودند.  از  بلخ  در راه  سمرقند  اولین کاروانسرایی  که  آباد  شده  بود  در شهر  «سبز» یا «کش»  که  در  اطراف  خود  دارای  خندق است  واقع  شده  است .تیمور در  همین  شهر سبز  پا بدنیا   گذاشت.خانه او  را تاریخ  نویسان  اینگوفه  توصیف  کرده اند :خانه او  عمارتی بود  از خشت  خام با  گنبد بنا شده و در و  دروازه آن از   چوب   بود و باغی  هم  در  آنجا  دیده   میشد و  اطراف  خانه  و باغ  را دیوار  کشیده  بودند.او ساعت  های  متوالی  در  پشت  بام   دراز  می  کشید و به  حرکت  گله ها و رانش  گله بانان  متوجه  میشد و  به  صدای  آذان که  از  مناره  های  مساجد شهر سبز  شنیده  میشد  گوش  میداد  و  حض  می برد   .

پیر مردان  و  میان  سالان  این شهر و منطقه  ماورای آمو ، معمولاً  در  مواقع  سرما  در  آفتابی  کنار  دیواره  های  قلعه  که آنرا  پیتو نیز  میگویند با  هم  می  نشستند  و  از  حرکت  کاروانها  ،  از  جنگها و پیروزیها و شکست  ها جوری و ناخوشی ها، صحبت  میداشتند .  انها بیشتر  از  جنگ صحبت   میکردند ،  زیرا سایۀ  جنگ بر  مناره  های  شهر سبز بخوبی  مشاهده  میشد .

تیمور  غالباً  این  فرازه  ها  را  از  آنها  می  شنید : «راه  مردی  یکی  است  و دوتا  نیست»  .  در شهری  که  تیمور  پا بجهان  کشوده  بود سخن   پیران  (ریشسفیدان) قانون  بشمار  می  رفت . اما  جوانان بیشتر از  هر   چیز  به  اسلحه  خود  توجه و به شجاعت خود تکیه داشتند و  از  کارد  و  خنجر و و  نیزه  ،لبه  و قاره و  قمه سخن  می  راندند .

این  جوانان  میان گله  های  اسپ بزرگ  میشدند و  بیشتر اوقات  خود را در  اسپ  دوانی  و  مسابقه  های رزمی در  چمن زار  های  سر راه  سمرقند ،  میگذراندند  .در  همان  هنگام  تیمور با  رفقایش  در  میدان  شهر و قلعه  اطراف  آن  ترتیب  جنگهای  درروغین  (نمایشی و آزمایشی)را  میدادند .تیمور  در  همان صحنه  بازیهای  ساختگی  از  جنگ جنبه جدی بخود  میگرفت  و  هرگز  در  حین  مانور  نمی  خندید  .او بهترین سوارکار بود و سوارکاری  را در  حین  گله بانی  اسپان با  گله بانان  تمرین  کرده بود .

مادر  تیمور در همان  آوان  بچگی تیمور،فوت  نمود و  او را  یتیم  گذاشت .پدر  تیمور  که امیر  تراغای  نام  داشت رئیس  قبیله  برلاس(مغول)بود و  میگویند او  از اولاد قورچارخان وزیر  چغتای  و  از  تخمه   چنگیز  خان میباشد.او اکثراً  با  بزرگان و سادات و  عامه  مردم همصحبتی و  معاشرت داشت و  آن بزرگان در  نزد  تیمور از  تقدس خاصی  برخوردار بودند  .تیمور  از  خود(باز)یعنی عقاب و  تازی  و  چند تا  رفیق  موافق و  همفکر  داشت .خانواده او در  جنگهای قبلی    اشتراک  داشتند و دارای شجاعت  ذاتی  وفرزندان  جنگجو ی با نام  و  نشانی بودندولی  چندان  ثروتی  نداشتند.

تیمور گاه  دربالای  برج  سرای  خود  می  نشست و  عابرینی راکه  در بین  آن  مردمان  خراسانی با اسپان  اصیل  و لباسهای  فاخرودر  اطراف زنان رو بسته  خود  حرکت میکردند می دید ،میدید که زنان  تاتار روباز بودند، او  در  آن  جاده کاروانهای  مختلفی  ازبازرگانان لاغر اندام عرب را  می  دید بااسپهای  خود و  پارچه  های ابریشمی و فرشهای  عالی و  ابریشم  خام که از  شمال  بطرف  سمرقند  میرفتند  .  میان  این  مسافران کاروان  غلامان و  دستۀ  گدایان  نیز  دیده  میشدند همین قسم  مرشدان  و  پیشوایانی که  دنبال مرید برخاسته بودند   میان  ان  جمع یافت  میشد و  ندرتاً  جهودانی  نیز یافت  میشد  که به سواری الاغ  رو به  مقصد  میرفتندو  هندوی  لاغری  را  میدید  که  از  یغما  گری افغانها  داستانها  می  سرود(افاغنه گروهی  از یاغیان  ویلغارگرانی  بودند  که  از  کوه  های سلیمان  بر  خواسته بودند و سر راه  غزنه و  هند کاروانها  را  غارت  میکردند  که  توسط  سلطان  محمود    غزنوی  قبل  از فتوحاتش  بجانب  هندتار و مار  گردیدند.[3] ( این اقوام  که اکنون  نیز  در  کوه  های سلیمان  و دیره  جات به  جغرافیای  موجوده افغانستان آنطرف خط نام  نهاد دیورند  یا   سرحد  آزاد زندگی  دارند  گاه  ناگاه  باعث راهزنی  کاروان  های  تجارتی   خراسان،  ماواءالنهر و عراق  نیز  میشدند  که احفاد  آنها تا  هنوز بنام  طالبان باعث حملات انتحاری و  هراس افگنی در  مراکز شهر  ها و  تاسیسات دولتی نیز میگردند.)آنان  میان  گرد و  غبار  چادر  های  خود را  می  افراشتند و  از  پهن و چوب  کرم  خورده  برای  پخت و  پز آتش می  افروختند.تیمور بر  میخواست و سخنان  آنان را  در  مورد  نرخ  کالا  ها و وضع سمرقند  می  شنید . و  همینکه  پدرش  او را برای نشست  وبرخاست با چارپاداران سرزنش  مینمود به  پاسخ  پدرش  میگفت :«راه  مرد یکی  است» .[4]

2.تاتار در صحرا های  ماوراءالنهر:

تا یکصد سال  پیش  به روایت  تاریخ  تاتار  ها  مردمان صحرا  گرد بودندو برای  یافتن  چراگاه  از  اینجا به  آنجا  کوچ  میکردند.پدران  آنها (به رهبری  چنگیز  خان تمام قسمت  های  خراسان ،  ایران  و یک  قسمتی از  اروپا را  تسخیر  نمودند)واینان فرزندان  آن  مردان جنگجو بودند، آنها بخوبی  معنای این  قول  معروف را  هر گز فراموش  نمیکردند :«همانطور  که ریگ و شن صحرا با یک  نسیم  به  آسانی پراگنده میشود. طالع و بخت انسانی  هم  به  آسانی بلکه آسانتر  از  آن تیره  میگردد.»

عشیره  تیمور آن  مردمانی  بودند  که  در بزم ها با  جام شراب میگریستند و در رزمها شمشیر بدست  میخندیدند.کمتر  کسی  از  آنها  یافت  میشد  که  جای  زخم بر  تنش  نبود و  عدۀ  قلیلی  از  آنها  در بستر  بیماری  جان  میسپردند،  همیشه با  اسلحه  وزره حرکت  میکردندو  خوی جنگجویی و  غریزه  سلحشوری تا  عمق روح  آنها  تأثیر  گذاشته بود.پلنگ را  پیاده با  تیر  های دو  قوشه شکار  میکردند و  دارای  کمند  های  بلند  و سنگین بودند .در  هنگام  غذا  خوری  با انگشتان  ازیک ظرف  غذا  بر میداشتند.گوشت  شکار و  پرنده غذای  مطبوع  آنها بود .

اینان  جنگجویان  عرب  را ستایش  میکردند  و  مثل  همان  کوچنشینان صحرای   خشک  تا  پشت زین  میرفتند و برای شکار  یا  جنگ  و  غارت عازم  میشدند و قرار  و  آرام   رانمیشناختند .

افتخارات  خانواده برلاس افتخارسلحشوری شان بود،  این  طایفه شرافت  خود را  در زیر سایه  شمشیر  میدید و اگر  کسی  از  آنها به بازرگانان و یا  کشاورزان خراسانی  وصلت  میکرد ،  شرافت  نسبی  خود را  از  دست   میداد.  این طایفه  از  حیث حرفه فقیر و  از  نظر  تخریب نیرو  مند بودند.آنها  بدون  دلیل  سخاوتمند وبهمان علت  هم  سرسخت وبیرحم بودند.مهمان  نوازی  از  وظایف  اصلی  شان بود و  همیشه  مهمان سرای شان  پر  از  مهمان  و  دیگهای  آنها مملو  از  گوشت  گوسفند بود.

3.کشاورزی  در  دره سبز(کش):    در درۀ سبز  مردمی  می زیستند  که کشاورز بودند ، وضع زندگی شان بهتر  از طایفه برلاس  بود.  این  کشاورزان  از  آنطرف  آمو  (خراسان) مهاجرت  کرده بودندکه به  آرامی  کشاورزی  مینودند و  از روز و حال  بهتری  برخوردار بودند ، شهر  نشینان (سادات)در بازار شهر به بازرگانی  اشتغال  داشتند و  خانواده  های  متمول  خراسانی  در  کاخها  بسر  می  بردند ،  اینها بر  خلاف  طایفه برلاس  که  کلاه جنگی می  پوشیدند، سله یا  دستار  می  بستند  به طلاوت  قرآن کریم  و  نماز  مداومت  داشتندو به  دستورات و احکام  دین  اسلام  پای  بند بودند در  حالیکه برلاسها  از  همان یاسای  چنگیزی  اطاعت  می  نمودند.

4.پند واندرز تراغای به فرزندش  تیمور:  این طایفه  که  تراغای پدر  تیمور  رئیس شان بود روز  گار  خوشی نداشتند. تراغای  مرد  ملایم و  گوشه گیری  بوداو به  دستور صوفیهای  مسلمان  از زندگی  ایلاتی  دست  کشیده  در  خانقاه  می  زیست و بیشتر در  عالم فکر و  خیال  فرو  میرفت . تاراگای یا تراغای پدر  تیمور به  فرزندش  میگفت :

 «فرزند  جان!  من  از  دنیا بیزارم زیرا  دنیا مانند  کوزۀ  پر  از  مار  و عقرب  میباشد » او مانند   همه  پدران  ایلاتی ، داستانهای از دوره قدرت  و افتخارات نیاکان  را برای  تیمور ،حکایت   میکرد،دوره قدرت و فرمانروائی آنها را   در  کوههای  شمالی  شرح  میداد : که  چگونه به قسمت  های بالایی سحرای  گوبی  دست  یافتند . این  ها  افسانه  های روزگار بت  پرستی  تاتارهابود و با  اینکه تراغای  درویش  مسلک  وزاهد شده بود باز  هم  از شنیدن  و  گفتن  این  حکایت  ها   لذت  می برد . وی  به   پسرش  حکایت  میکرد  که  چگونه  ایل  های  سواره با  گله  ورمه از  نقاط کوهستانی  پر برف  هجرت  میکردند و  در  کنار  جاده  ها  در انتظار  کاروانها انظار  می  کشیدند و  در زیر   پرچم  شاخدار  خود برای  غارت  ختا ها هجوم  می  بردند -  این  کوچنشینیها و  غارتگری ایل  تا دو  الی سه  ماه در  مسافتی قریب  به  پانصد  میل  بر روی  چمن زار  ها و  علف زار  ها ادامه  میافت . تاراگای (تراغای)برای  فرزندش  نام  شهزاده  خانم   هایی را میگفت  که  از  ختای برای  خوانین  صحرا می  آوردند و با  آنان  همبستر  میشدند و  جهیز  آنان رابه ارابه  های  پر  از  ابریشم و  عاج  های  منبت  کاری  می بردند. وی  شرح  میداد  که  چسان  خوانین   فاتح  صحرا  در  جشن  ها ی  پیروزی  در  کاسه  سر  دشمنان که با طلا  اندود  شده بود شیر مادیان  می  نوشیدند  و  مست بادۀ فتوحات  میشدند . تراغای در  مورد  چنگیز خان  به   پسرش تیمور  میگفت:«چنگیز خان برای  تسخیر سراسر  جهان عزیمت نمود و  مقدر  بود  که   چنان  هم  بشود .تا آنگاه که فرشته سیاه  نزد  چنگیز  آمد و  جانش  را گرفت .  چنگیز  امپراطوری  خود را میان  پسران  و  نوه  ای که پدرش  در زمان  چنگیز  خان  در  جنگ مرده بود  به  چهار  قسمت  تقسیم   کرد .  و  این  جاییکه ما  هستیم  به  پسرش  چغتای  رسید .  پسران  چغتای گرفتار شکار و  میگساری  گشتند ، سپس  آنها  به    کوه  های شمال  کوچ  کردند . و  همین اکنون  توراخان در  آنجا  مشغول   عیاشی و شکار  میباشد و  حکومت  سمرقند  و  ماواءالنهر را بپادشاهی واگزارده که او  را شاه  آفرین (تاج  بخش)میخوانند   .بقیه  مطلب  را  تو  خود  میدانی .اما  پسرم  من  دوست  ندارم تو  از طریقه پیغمبر  اکرم  صلی الله  علیه  وسلم بر  کنار بمانی.پسر  جان سادات  دانشمند را  گرامی  بدار و  از درویشان برکت  بخواه و  چهار ستون  دین  یعنی صلوة و ذکوة و صوم  و  حج رامحکم  نگهدار.    

او  که بنا  به اندرز  های پدرش رو به  خانقاه  آورده و  در روزی  که   مشغول  تلاوت  قرآن  کریم بود ، سید  ریش  سفیدی  او را  دیده و  جویای  نام  وی  شد .تیمور به  پاسخش  گفت : «من  تیمورم»

سید به  آیات قرآن  نگریسته گفت:«پسر  جان  دین  اسلام را  حفظ  کن خداوند  هم  ترا  حفظ  خواهد  کرد»  تیمور  چندی  این  گفتار سید  را  در  گوش  داشت  و  از بازی  چوگان و بازی شترنج  که بهر دو  علاقه فراوان ی داشت خودداری  کرد .  هر  گاه درویشی  را  کناره  جاده  پیاده  می  دید از  اسپ فرود  می  آمد   و  از  درویش  برکت  می  جست.

تیمور در سن  هفده سالگی به رفتن  مسجد  تمایل  پیدا  کرد .او بر  علاوه  اینکه   در  مسجد  نماز  میگزارید به  موعظه ملا امامان  گوش  میداد .گویند موقعی شخصی بنام زین  الدین ویرا  در  مسجد  دیده پیش  خود  خواند ، شب  کلاه  و شال و تسبیح  مرجان  خویش  را به او  داد.زین  الدین،  پیشوای  دانا  وبا فکری  بود تیمور،  مسحورچشمان  گیرنده  و صدای  خشن او شد  که  دایم  آنرا بیاد  می  آورد  وشاید  هدیه  هایش  را  هم بخاطر  داشت .

حاجی برلاس یگانه  رئیس  قبیله  و  عموی  تیمور  بود که  کمتر  به  شهر سبز  می  آمد.او به  تیمور  علاقه  ای  نداشت  زیرا  او  مرد بدگمان عبوس  بی صبر و  بی  حوصله بود  در زمان  وی  حال  قبیله بد تر شده  می  رفت  که  این  حالت  باعث  آن   میشد  که بسیاری از  مردان قبیله او را رها  کرده  نزد  شاه  آفرین  سابق  الذکر  می  رفتند که تیمور  نیز  از  جمله  مردانی  بود  که بنا بر  نصیحت  پدرش  به  آن سامان  عزیمت  نمود.[5]  

92-5. شخصیت –صورت و سیمای  تیمور:

هرولد  لمب  در  کتابش «تیمورلنگ»در  مورد شخصیت و صورت امیر  تیمور یا به  اصطلاح  اروپائیان  «تیمورلان» چنین  توجیه دارد:«تیمور  جوان   نجیب و با  نشاطی  بودو  نشاط  وی در فعالیت  وی  محدود  میشد .تیمور خوش اندام  و  خوش قیافه ، بالابلند و خوش سیمابود. سربزرگ،  پیشانی  بلند ،  چشمان  تاریک  و سیاه  داشت که  آهسته  آهسته  حرکت  میکرد و  مستقیماً باشخاص  نظر  مینمود. گونه  های  تیمور   پهن و  استخوانی و  دهان و لبان بلند  و  گشاد  داشت  که  از  صحت  و  نسب و نشاط  وی  حکایت  مینمود.او  در  نو جوانی  کم سخن  میگفت و  همینکه بحرف  می  آمد صدایش جاذب  مینمود.  تیمور  خشک و  جدی  بود و  تا  پایان زندگی همان  جدیت و خشونت  خود را  حفظ  کرد.[6]

مجلۀ وکس چاپ  ماسکو  در  شماره 63 سال 1950 مقالۀ  تحت  عنوان (صورت تیمور لنگ و تجربه تشکل صورت  او  از  روی  جمجمه) با  چند قطعه  تصاویر  نشر  کرده  که از لحاظ  فن  تاریخ  و اهمیت   تاریخی  شخصیتی مانند امیر  تیمور  در  خوراهمیت  در  تاریخ  آسیا و بالخصوص  در  تاریخ خراسان  سرزمین  آفتاب در(جغرافیای  کنونی  افغانستان) دخالت  داشته    مشعر  است : « میخائیل جراسی لوف،متخصص باستان شناس  وانترپالوزیست  مشهور  روس استخوانهای  جمجمه ،  سر  و  سایر  استخوانهای  بدن  وی  را مورد  پژوهش  قرارداده و با شیوه  های  خاصی  که به  اساس  ارتباطی  که  میان  استخوانهای  روی  و  گوشت  صورت  انسان  یافته  است  اساس   های  جدید  علمی  وضع و  از  روی  آن تجارب  موفق  به  تجسم  چهره   امیر  تیمور  گردیده  است .

جراسیلوف  برای  اثبات اساس های  علمی  خود  از سال 1941م  به بعد روی  جمجمه  بعضی  از  مقتولین  جنگ  به  چنان  مهارت  چهره   های ایشان  را ساخت  که بستگان شان  در شگفت  شدند و  خویشاوندان  مقتول  خود را شناختند.

او بعد  از  احراز  موفقیت  های  اولی توانست  راه  جدیدی  برای  معرفی  چهره  و صورت  اشخاص  متوفا باز نماید و سر انجام یقین  حاصل  شد  که به  اساس  این  تجارب قیافه  های  اشخاص  تاریخی  را  بسازند چنانچه  از  طریق  همین  میتود  چهره  های اشخاصی از قبیل  یارسولاف،اندریو بوگوساوسکی فرمانروایان  گذشته  روسیه  وقیافۀ  امیر البحر یوشاکوف  که  در  سده  هجدهم  می زیست  و  نظیر آن صورت  جمعی  از  مردان   فقید   روسیه  را  بسازد.

او  در دوران  کار  خود  موفق  شد  تا  صورت  یکصد  نفر را  از  روی  اسکلیت  بدن  سر و جمجمه بسازد  .او  موفق  شد  تا  صورت  های  از روی  جمجمه  های انسان  «نندرتال» انسان قبل  از  تاریخ و صورت  های  از  روی  جمجمه  های انسان  عصر (نیولیتیک) مربوط به  عصر  جدید یا  (نو ستگی) را  از  روی  استخوانهای  جمجمه  های مکشوفه  آن بسازد.

این   متخصص  روسی  تجسم صورت  تیمور لنگ را در  سال 1941  وقتی  شروع  کرد  که  در  اثر  نبش  مقبره او  در  سمرقند ،  جمجه او  از  گور  میر  کشف  گردید.تیمور لنگ  جهان  گشای بزرگ  که روزی  آسیای  مرکزی از شنیدن  نام  او بخود  می لرزید قرار تذکر تاریخ  نویسان  در سال 1334 م  تولد یافته  و در سال 1362 م  در  جریان  جنگی  در سیستان  به  اثر  اصابت  تیری  بپای  راستش  لنگ  گردید  و  مشهور به  تیمور لنگ شد.  این زخم  بقدری عمیق  بود  که  تا اخیر  عمر پای  راستش  را  قات  نمیتوانست و دو  پنجه  دست راستش  در اثر  همین  حوادث  قطع گردید.

تیمور بعمر 71 سالگی به  تاریخ 18 فبروری( 1405 م /783ه ش)رخت  از  جهان بست    .

در  اثر  تحقیقاتی  که  در زیر زمینی گور  میر ،  مرقد باشکوه او بعمل  آمد پنج قبر  دیده شد .قبر  خود او  و دو نفر  از  پسران و دو  نفر  از  نواده  هایش ، و اخیراً  این  نظریه  پیدا شده  است  که  گور  ناپلیون  در  پاریس  از  روی  آرامگاه  تیمور،  تقلید شده  است.

در  گور  میر  در  وسط  قبور  پنگانه قبر  خود  تیمور  دیده  میشود  و روی  آن سنگ  و زمین  خاکی  رنگ  با  سنگ  نبشته یی  هنوز  موجود  است . بعد  از  نبش  قبر  در  میان صندوق  چوبی  پارچه  ای  که  آیات قرآنی  که با  طلا و نقره  دوخته شده بود  کشف  گردید. وقتی  که صندوق  چوبی  را باز  کردند هنوز بوی  کافور  از  آن  می  بر  آمد . استخوان بندی  امیر به  پشت  گذاشته  شده  وسر او به  آداب  اسلامی  بطرف  مکه  معظمه  گردانیده  شده بود. هنوز  هم  بقایای  موی و  دهاماهیچه و  پوست  خشک  دیده  میشد.

در اثر  مطلعات  دقیق  استخوانبندی لنگ بودن  پای  راست او  به  ثبوت  رسید و  این امر  واضح  میسازد  که  چرا  این  مرد جهانگیر  خانه  زین  را به  خانه زمین  ترجیح میداد،  زیرا با  اسپ  راحت  تر بود  و  محتاج به قات  کردن زانو  چندان  نمیشد .همین قسم  در علالت بازوی  راست او  نیز  تردید  نماند ،  زیرا  استخوان  آرنج راستش  از  حد  معمول  کلان شده  و انگشت  میانۀ  دست  راست او  وجود  نداشت. هاکذا آثار زخم  تیری  در دیگک  شانه او  دیده  میشد .  این  شواهد  از  روی قراین  تاریخی  هم ثابت ساخت  که  استخوان  بندی  جسد  تیمور لنگ  همین  است .

شبهۀ  نیست  که  تصویر  صحیح و قابل  اعتمادی  از  تیمور  باقی  مانده در  میناتوریهای  مکاتب  نقاشی  خراسان  و  هند  وفارس که  عموماً  پس  از  تیمور ساخته شده است  او را  بیشتر  قیافت  یک  مرد   هندی  و اروپائی  داده اند و این امر با  شواهد  تاریخی  نوشته  های مؤرخین  سر  نمیخورد  زیرا او  از   خون  مغول  و ترک  بود  که بر  قبیله برلاس   تعلق  داشت  . همانطور  که  شجره  نسب  و علایق  نژادی او  حکم  میکرد صورت  تیمور  طوریکه  متخصص صورت ساز روسی  از  روی  جمجمه وی  ساخته  است  قوارۀ مغولی  دارد : کلۀ او دور و قیافت وجهی او  هموار بود.

از روی  ممیزات  شکل  جمجمه،  محفوظ  ماندن  اکثر  دندانها ،  تیزی  خطوط استخوان  و بعضی  علایم  دیگر  چنین  معلوم  میشود که  تیمور  نیروی  بدنی  زیادی  داشته  یعنی  باوجود  اینکه  عمر او  بیش  از  هفتاد سال  بود از روی  مطالعات کالبد شگافی   در  حین فوت قیافت او  پنجاه ساله  مینموده  است .فراموش  نباید  کرد  که  میزان  عمر دو  نوع   است : عمر  کرونولوژی  بحساب  قوۀ  زیست  و  نتاسب  فرسودگی  اعضا بعد  از  مطالات  دقیق «جراسی لوف»  تجسم صورت  تیمور  را شروع  کرد اول  استخوان روی  را با  موم قالب  گرفت  و بدین  اساس  مطابقت  و تناسب  استخوان روی  جمجمه را با  گردن  واستخوانهای  مهره  های گردن دریافت.بعد  کمکم و پارچه  پارچه  ماهیچه  های  گردن  را ساخت  و سپس  به اندازه  ها و پیمایش های عملی کلفتی  اندازه  گوشت  روی  را  معین  نمود . در  اثر  تجزیه  و  مطالعه دقیق  در  نزدیکی یکی  از  الاشه  های بالایی که  محل  رویش موهای  بروت مایل برنگ سرخ نسواری نما بود . متخصص   دریافت  که  تیمور  مطابق  به  عادات  مسلمانان  بروت  داشت  . بقایای  ریش  سرخرنگی  نشان  داد  که فاتح  مغولی ریش  نسبتاً  کوتاه و  تیزی  داشت.لباس  وکلاه او را  در  اثر  مطالعه  تصاویر  قلمی و  اشیایی  که به  دودمان او  نسبت  داده  شده  است  تهیه  نموده و به  این  ترتیب  در  اثر  موازین  جدید  علمی  دانشمند   روسی  موفق  شد  که  صورت  تیمور  جهان  کشا ی سده  هفتم/چهاردهم را بسازد»[7]  

92-6.  اولین درگیری  تیمور در شهر کش یا شهر سبز:در (761 ق/ 1360 م،) فردى به نام «تغلق تیمور»، از نوادگان جغتاى ، از ترکستان به ماوراءالنهر لشکر کشید. حاجى برلاس که دفاع از شهر  سبز را در مقابل این مهاجم دشوار یافت ، دفاع از ولایت را به پسر تراغاى - تیمور گورکان - سپرد. تیمور که در چنین آشوبى قدم به صحنه حوادث گذاشت در آن هنگام 25 سال داشت. تیمور توانست با زیرکى و سیاست، از همان آغاز کار، و با اظهار طاعت نسبت به مهاجمان، شهر کش را از قتل و غارت نجات دهد.

92-6. وضع بانوان  در زمان تیمور: دور  از فایده  نخواهد بود  اگر قدری  بوضع  اجتماعی  زنان  تاتاری  مقارن  ظهور امیر  تیمور صحبت  نماییم و بفهمیم  که  این  بانوان  در  چه  وضعی  زندگی   داشتند .

: در  آن  روز  ها زنان  تاتار بی  پرده  حرکت  میکردند .حرم  و  پرده  نشینی  میان زنان  تاتار  موجود  نبود وبا  مردان  خود بر  پشت  زین  نشسته  در سفر   های   جنگی  و زیارت  مکه و  گردش همراه بودند .آنها  از  غرور و افتخارات  پدران  فاتح  خود سهم  میبردند و چون  در  هوای  آزاد  نشو  ونمو  یافته  بودند طبعاً  نشاط و شادابی  فوق  العاده  داشتند.  مادران  و مادر بزرگان  آنها همه امور  خانوادگی  حتی  دوشیدن  شیر  شتر و  چکمه دوزی را به  عهده  می  گرفتند . زنان  تاتار  در  وقت  تیمور  حق  مالکیت  نیز  داشتند .جهاز و هدایایی که به  آنان  عطا  میشد  تعلق  بخودشان  داشت .  همسران  مردان  بزرگ در  کاخهای شوهران  دارای  منزل  های  مخصوص  خود شان بودند و  در  هنگام سفر  چادر  های  جداگانه به  آنها  میدادند .زنان  تاتار  همپای   جنگجویان بمیدان  می  آمدندو  همچنان  در  منزل  مشغول بچه  داری بودند و  در  جشن  ها  و شادیها با شوهران  شرکت  میکردند.  واگر  مردانشان  در  جنگها شکست   میخوردند زنها  جزء  غنایم  جنگی  به  اسارت  می  رفتند . 

92-7.اولجای خاتون:   در  اینجا زندگی  بانویی  را  مورد  دقت  قرار  میدهیم  که  دختر یکی  از  سرداران  تاتار که بعداً  همسر  امیر  تیمور  گردید  : این شهزاده  خانم «اولجای خاتون» با  کنیزان و غلامان  خود در شمال  میزیستند نزد سردار  چغتای  (آفرینخان) آمد و  در  آنجا  نخستین بار شوهر  آینده  خود را  دید  .  مرد لاغر اندام  وریش داریکه با سایر دلاوران برای  انجام  مراسم عروسی  تازه  از راه  رسیده بود.

مرد دانشمند  قبیله   به بانو الجای خاتون  گفت:«مقدرات  تو روی  پیشانی  ات  نوشته شده  و  تغییر  آن  به  هیچ  عنوان  میسر  نیست .»

برگزاری  مراسم  عروسی مخصوصاً  در بین  ایلات  تاتار با  تشریفات  خاصی  برگزار  میگردد و مدعویین  آن  فرست  را  می  یابند  تا  بعد  از  یک  دوره  دشوار  حار  های  سخت  و  توان فرسا فرصتی   این  را  می یابند  تا شبی  با دوستان  لبی  تر  کنند  و با آوای  موسیقی  محلی  که  مخصوص ایلات  تاتار  است  گوش  های شان  را  نوازش دهد.

این  عروسی  برای   تیمور و  الجای خاتون  شهزاده  جلایری لحظات  حساسی  بود  که  زندگی  آینده  شان  در  آن  رقم میخورد  ولی  برای آفرین  خان و سایرین  یک  بزم  شادی  بخش بود. مراسم  عقد در  حضور قضات و  دو  نفر  گواهان در  حالی  انجام شد که  عروس در  مجلس  عقد  حضور  نداشت .

تشریفات  عروسی  چنان  بود  که  تن   عروس  را  در  گلاب  شستشودادند  وبعداً طره  های  مشکین  عروس  را با روغن  کنجد و شیر ماساژ  دادند  و سپس  جامه  های  حریر  قرمزی  رنگ  زربفت گلدار  را بوی  پوشاندند و بعداً در  حالیکه  کنیزکان  دامن بلند  عروس را بدوش  میکشیدند  ؛  عروس و داماد برسم  احترام  از  مقابل  بزرگان  گذشتند. عروس  و داماد  آهسته  می  خرامیدند  .آفرین  خان در  هنگام  عبور   عروس  داماد مشت  مشت  مروارید     میان  مدعویین پاش  میداد. زین  الدین  پیر روشن  ضمیر که   عروس و داماد  را برای  قبول و برگزاری مراسم عروسی   ترغیب  کرده  بود ،  در  آن  اثنا  فریاد  میکشید:«پروردگار یگانه   عروس و داماد  را برکت  بدهد.».بعداً  در  ختم  مجلس  عروسی  اشتراک  کنندگان  خلعت  و  تحایفی  را  که  از  قبل  آماده  کرده بود ند به  عروس  و داماد  و   مدعویین  تفویض  نمودند که این  رسم  را که  نیکویی  با  مردمان  است  سودمند  میدانستند. (این  چیزی  است  که  تا  هنوز  هم  این رسم در  شهر  ها  و روستا  های  افغانستان  رواج  دارد و  هر قدر  خانواده  های  عروس و داماد بضاعت  داشته  باشند بهمان  اندازه  این  مراسم   پرشان  برگزار  میگردد.)

بار  دیگر الجای خاتون خاتون وارد  مجلس  شد اما  این  بار  میان  جمعیت  ماند  و بیرون  نرفت .تیمور با یک  اسپ  تازی  نژاد که با  پارچه  ها و رشته های ابریشمی   پوشیده  شده  بود نزدیک  آمد  و  عروس  خود را سوار  آن  اسپ  نموده به  چادر  خود  برد .

الجای آنقدر  نزیست   اما  تا  او  زنده  بود تیمور زن  دیگر  نگرفت. بعد  از  این مهمانی پدرش چراگاه  و  گله  و رمه  خانوادگی  را  به  وی  واگذارد

امیر  قازغان  خان  تیمور  را به درجه  مینگ  باشی  (فرمانده  هزار  نفر ) ارتقاء داد. تیمور با  نفر   های  زیر فرمانش  با  نرمی  رفتار  میکرد و با  آنها  سر سفره  می  نشست .او  اسمای  افراد  خود را  در یک  توماری  که  همیشه  در بغلش  بود نوشته  بود .

امیر غازغان  خان که سردار  جنگجویان بود  به  تیمور  و افراد زیر  دستش  اجازه  داد که  پیش آهنگ سپاه باشند.

غازغان خان  با  کمک  تیمور  صحراه  های  غربی و  دره  های  جنوبی فتوحاتی  نمود  [8]که  در بخش  های  علحیده گفته  می  آییم.