الحاج عبدالواحد سيدی

 

 

 

باز شناسی افغانستان

 

 

 

بخش هفتاد و هفتم

ادامه غوریان

قسمت  پنجم: غوریان  در هند

 

1-5. در مبحث قبلی  دنباله سخن  را بجایی رسانیدیم  که زبان  دری  که  از  جمله  السنه  سراسری  خراسان  پس از  استقرار  خانواده   های صفاری و سامانی  در تمام  خراسان  شرقی و  حتی  مناطقی  در فارس  زبان  گویشی و  نوشتاری  گردید  چنانیکه  این زبان  در عهد  غزنویان بنقطه اوج خود  میرسد که بعداً در دودمانهای غوری  نیز  این  زبان  الی قرن  هجده زبان  رسمی پادشاهان  این  سرزمین  بوده  است .  هر  چند   شادروان  پروفیسور حبیبی  نژاد  غوریان (شنسبیان) را  به  تیره  سوری و امیر  کرول که به  زعم  حبیبی خود شاعر بوده و اولین  شعرش را پختو  سروده  است ،  از  قول  آقای  قاری غوث الدین  مستمند  غوری  در" تاریخ  مختصر  غوری"  که  توسط  کتابخانه  فیضی در مرتبه  دوم  سال 1387 در کابل به  زیور  طبع اراسته  گردیده  عاری از  واقعیت  دانسته  و زبان   نوشتاری  پختو را قبل از سده هجده  نمیداند (به  کتاب  فوق الذکر  جهت  معلومات مفصل مراجعه  شود) ولی قسمیکه  در  متون  تاریخی  ملاحظه  میگردد  یک سلسله  جعلیاتی  از جانب  مستشرقین  غربی  مخصوصاً  انگلیسی  ها  اراده  گردیده  است  که  اخیراً توسط پژوهندگان  رد  گردیده  است .  از این  موضوع  که زبان  تیره یا دودمان  شاهی  غوریها  از  منشه هر چه  بوده  باشد  میگذریم و اگر هم  گزارشی در مورد  فلان و بهمان زبان  داریم  برای تب  تعصب نبوده  بلکه  میخواهیم  واقعیت ها در نزد  تاریخ آشکارا گردد و بهمین  علت  به  این  نقطه  اکتفا  میکنیم  که زبان  مردم  غور  در زمان  دودمانهای شاهی  غوریان  فارسی  بوده  است  که  تا  هنوز هم   زبان دری   به  لهجه های  فیروز کوهی  ، ایماق  و تایمنی در قسمت  های وسطی و  غربی  غور و در قسمت  های  شرقی  از قبیل  لعل و سرجنگل و  دولتشاه  به لهجه  دری  هزاره تکلم  میگردد.  نگارنده  که  در سالهای 1354  تا 56 هجری  چندین  مراتبه  به  تمامی مناطق  غور  به  موتر  و  اسپ  سفر  کرده  ام  صرفاً  لسان  دری را به  لهجه  های  مختلفه  در بین  مردم  غور  یافته ام  . البته  اقوام   پشتون  را در دامنه  های دشت وسیع شیرزاد  و کفترخان که  مدخل   ولایت  غور و شروع  منطقه  فیروز کوه  که  با هرات  و  فراه  همسرحد  است  دیده ام که  بقسم  کوچی  با مواشی شان  اطراق داشت اند و البته  در  شهرک  و  تولک  و تیوره  و  پسابند سالانه  یک  تعداد  از اقوام  پشتون را که  اهالی آنجا فکر  میکردند  که  از  هند  و  یا  پاکستان  و یا هم  از  حاشیه  های سرحدی افغانستان و  پاکستان  به  آنجا   بخاطر تجارت  به  شیوه  دسته گرد  دیده  میشدند   که امتعه شان  را  چندین  برابر  نرخ  بازار  های مروجی  به  قرض  در یک  مهلت یک ساله  می فروختند  که بنام  «گلابی ها » در بین  مردم   مشهور بوده اند . و همپنان اقوام  پختونی که  پیشه  مالداری دارند  و  صرفاً کوچی میباشند  در مراتبی از سال  قوس صعودی کوههای پر علف و بیشه  زار  ها را  از  غرب  تا شرق و  شمال  می  پیمایند  که  در یک  محل ساکن  نمیباشند  این اقوام  در مواسم  تابستان بوفور در حال گذر بمناطق هزارجات میباشند، باقی  اقوامی که  در غور  حتی  در پرچمن  که  حدود  جعرافیایی  آن  بولایت  فراه که اقوام  آن  از  تیره  پختون میباشند ارتباط داشت  نیز  خاندان  های اصیل از همین  چار  ایماق  بنظر  میرسید و  بس . حالا  از  این  موضوع  میگذریم  و  به  خاندانهای  از  غوریها  می  پرداریم  که  به  تعقیب  غزنویان  تا هند و  دهلی  پیش  رفته و  در  انجا  سلسله  های شاهی  را ایجاد   کرده اند .

 

2-5.علل  فتوحات مسلمانان در جنوب آسیا (کابل –  قندهار –  هند )      :

حمله اسلام برای اولین بار در هند در سند در سال( 715 /129ه )میلادی توسط اعراب به رهبری محمد بن قاسم بود . [i] اما نظر به یادداشتهای  منابع  تاریخی  ابن سمره  والی خراسان بعد از فتح کابل  مهلب  یکی از سرداران سپاه را سپهسالاری بداد و او در سال 44 هجری از کابل ، به فتح ولایات شرقی روی آورد و بنه  و لاهور را بین ملتان و کابل به فتح  گرفت و جنوباً تا قیقان  پیشرفت  .

مهلب با لشکریانش بجانب سند کشید و معلوم نیست این پیشروی از طریق دره خیبر  و یا دره سوات و باجور بوده و یا هم از طریق فلات بلوچستان  این پیش روی تو ام  بوده است . مسلم این است که او  تا لاهور  شتافته و در مسیر راه با بلوچان قیقان  نیز جنگیده است.

نظر به شواهدی که تاریخ سیستان یاد میکند  سمره  در مرتبه اخیر در سیستان مدت سه سال بود  در زمان او مناطق کابل     و اکثر ولایات خراسان و سند بدین اسلام گرویدند . [ii] به  این  حساب  پراگراف بالا که  برای اولین  مرتبه حمله  به  سند  را سال 715 م/129ه )توسط  محمد  بن  قاسم  می داند  حقیقت  ندارد .

بنا بر  قول  نویسنده  مقاله  وکیپیدیا علل زیادی برای فتح  هند  توسط مسلمان وجود دارد اما دلیل اصلی  راگسترش اسلام دانسته  است  . ولی در  همین  جا  هدف حمله  مسلمان تحت سلطه کابل، پنجاب، سند، را ثروت در هند که باعث  اغوا حاکمان مسلمان شده است. و در دوام  مسایلی را قاطی کرده  است  که شاید  از اثر  اشتباه  ترجمه  انگلیسی بفارسی  باشد . اما  چیزی را که  تاریخ  نویسان در سده  های  نخستین ابراز داشته اند روحیه   گسترش  اسلام را در سرزمین های که تا هنوز  مسلمان  نشده  بودند میدانند.

این  منبع  می افزاید  که  در مدت  سه  صد  سال  مسلمانان  نتوانستند از اثر مقاومت  حکمرانان  محلی  هند کدام  پیشرفتی داشته  باشند  تا  اینکه   سبکتگین  پادشاهی خود را به کابل و غزنی دایر کرده و  درسال (364 ه / 986 م) به تضاد با رجا  جیپال  [1]بر  آمد. در ( 369 ه/991 م) رجا جیپال با پادشاه هندو ی دیگر از جمله [2]راج یپالا پرترا   پادشاه  قنوج [3] و دهانگه  [4]بر علیه  سبکتگین متحد شدند که شکست  خوردند.

چون فتوحات  غزنویان  در هند   قبلاً در جلد  سوم  این  اثر  بصورت  مفصل ذکر شده  (جلد اول  باز شناسی  افغانستان ، ص 356 ببعد) به  همبن اختصار در مورد  گشودن  هند توسط دودمان  غزنوی اکتفا میکنیم    و داخل  مبحث فتوحات   غوریها در هند  این  پژوهش  را ادامه  میدهم.

3-5.غوریها در هند (محمد  غوری)

 محمد غورى  پس از آنكه بخشى از خراسان را تصرف كرد، در رأس سپاهش به هند هجوم برد و در سال( ۵٧۱  ه)  بر سند و ملتان كه حكام عرب، اولين دولت اسلامى را در آنجا برقرار كرده بودند مستولى شد، و در سال ۵٨٢ ه‍.ق (۱۱٨٦ م)، غزنويان را در آخرين پايگاهشــان يعنـی لاهـور به اطاعـت خود درآورد،   محمد غوری بین سالهای (555ه /1175م) و(556 ه  /1176م) هفت باربه مولتان  حمله  برد ودر سال (558 ه / 1178 م) اقدام به فتح گجرات نمود و باوجود  مقاومت سرسختانه بهیم دیو دوم [5] را شکست داد.

شهاب الدین  محمد  غوری در سال(569 ه  / 1191 م) ، راجه پرتوی چوهان [6]  را برای  اولین  بار در نبرد سختی  در "تراین"  [7] دیدار کرد. محمد غوری  که   بنفس خود  در میدان  جنگ  اشتراک  کرده بود به شدت زخمی شد و شکست خورد و میدان جنگ را ترک کرد. اما  در سال بعد در(570ه / 1192 م)، هر دو ارتش در تراین  دو باره با هم در نبرد شدند . این بار محمد  راجه پریتوی چوهان را در هم  شکست . در سال(572ه/ 1194 م)  از محمد، غوری  شکست خورده و در این حمله  کشته  شد. حاکم کنوج " جهای چند" [8] را اسیر و( گوا) و (بنارس) [9]،( گجرات )و( اجمیر) [10] در (575ه/1197 م) از  سوی محمد  غوری اشغال شد واما شکست  کلّی راجپوتها  در  سال (587ه/1209 به  وقوع  پیوست که راجه  پریتوی با صد  و پنجاه  تن از  امرای هندی در دشت ( تانسوار) بقتل رسیدند .

با اين پيروزى، تمام بخش‏هاى شمالى هند به اطاعت غوريان در آمد و در سال ۵۹٠ ه‍.ق (۱۱۹۴ م) قنوج نيز سقوط كرد و پس از اين فتوح، احمد غزنوى نيز در رأس سپاهش به شهرهاى "[11]" دو منطقه‏ى "بهار (Bihar) و "بنگال" مستولى گرديد

به اين ترتيب، براى اولين بار تمام مناطق هند به درجات متفاوت حكومت مسلمانان را پذيرفتند.[iii]

 

سلطان  محمد  غوری  مملکت وسیعی را در قلب  اسیا  مانند برادر  خود  حفظ  کرد  و  حدود شهنشاهی  غوری  را در  هندوستان  تا  سواحل  رود  خانه گنگا رسانیده  و هند را بنور  اسلام روشن گردانید  که شرقاً مملکت  وی  تا سواحل رودخانه  گنگا  و  غرباً تا اقاصی  خراسان  و خوارزم  و  نسا  و باورد  امتداد داشت ، و  جنوباً به  خلیج  عرب  می پیوست  .

 حکمداران او  در ممالک  زیر دست اینها بودند:

ملک  ضیاأالدین  در  غور ،ملک  تاج  الدین زنگی در بامیان ، ملک  حسام  الدین  علی  کرماج  در ملتان ، ملک قطب الدین  ایبک  در لاهور ، ملک  تاج  الدین  یلدوز در غرنه ، و  کرمان ، ملک  ناصر  الدین  قباچه  در سند  هواچه ، سلطان بهاالدین  سام  در بامیان ، سلطان  غیاث الدین  محمود  در فیروز  کوه ، سلطان  تاج  الدین  حرب  در سیستان ،  ملک  تاج  الدین  در مکران ،  ملک شاه  در وخش ،  و وزرای معروف  وی ضیأالملک  در مشی  و مؤید الملک  محمد  عبدالله سنجری (سجزی) و شمس الملک  عبدالجبار  گیلانی اند .

پایتخت  سلطان  در  تابستان  حضرت  غزنه  و  خراسان  و در زمستان  لاهور  هند  بود که  حالا یکی  از  شهر  های مهم  پاکستان  میباشد.

اگر  کتاب  پته  خرانه  که  شاید  روایتی شفاهی  ای  بیش  نباشد  حقیقت  داشته  باشد ، دایرة المعارف آریانا  بحواله  این  کتاب  ظاهر  میسازد  که  در دربار  محمد  غوری  شعرای  پختو زبان  موجود  بودند ، که  از  آنجمله یکی "شکارندوی "بن  کوتوال  فیروز  کوه  در مدح  فتوحات  وی  در  هند  قصیدۀ بسیار  غرائی را سروده  که  در (پته  خرانه  نقل شده  است  و  از امهات  آثار تاریخی ادبی زبان   پشتو  است ) بعد  از شهادت   محمد  غوری  آن  مملکت  بزرگ  پارچه  پارچه  گردید ، و قسمت  شرقی خراسان  از  غزنی تا مجاری سند  در دست  تاج  الدین  یلدوز  و یکی  از خدمت گاران  در بار  غور افتاد  که  خدمت  محمد  میکرد.

بنا به تذکر آریانا داریرة المعارف در  عصر غوریان  مدنیت  بدرجه  کمال  رسید  ادبیات  زبان  دری  بذریعۀ فاتحین  غوری  تا دهلی  توسیع  یافت  و زبان   پشتو  نیز در رده  و زبان  شعر  وادب شد(  پته  خرانه) .

غوریان ، دین  اسلام  را  در تمام  افغانستان، (خراسان) و  قسمت  اعظم  هند  نشر  کردند ، و صنعت و  عمران  که  نمونه  آن  مسجد  جامع  هرات  و منار  جام   غور  و قطب  منار  دهلی   است  خیلی  ترقی  کرده  و  علوم  و فنون  نیز  در مملکت  فسیح  غوریان  با علما و شعرای نامور  پرورده  شدند  و مدنیت  اسلامی  افغانستان و  هند (خراسان  و هند )  که  لودیان  و  غزنویان  اساس  انرا  نهاده  بودند  بمراتب   پختگی رسید  .  از علما و شعرای  معروف  آن  دوره  امام  فخر  الدین  رازی ، نظامی سمرقندی ،  احمد  میدانی نیشاپوری ، علی باخرزی ، قاضی منهاج  سراج  جوزجانی ، قاضی وحید  الدین  شافعی  مرورودی ، صدر الدین  کرامی  نیشاپوری ، معزالدین  هروی ، شیخ الاسلام  جلال  الدین  ورساد ، مولانا سراج  الدین  جوزجانی ، ابو  نصر فراهی ، محمد  عوفی (صاحب لباب الالباب )، اسعد سوری ، شیخ  تایمن ، تایمنی ،  ملکیار  غرشین ، قطب الدین بختار  کاکی ، شکارندوی (شاعر  پختو)  ملک  الکلام  فخر الدین  مبارکشاه (صاحب نسب نامه  منظوم  غوریان به  پختو)  و  غیره .  این  کتاب زبان شاهان  غور را  پختو  و دری می داند( سوال  اینجاست  که   چر ا در  این  زمینه  بدون  از افواهات  شفاهی ( کدام  مرجع  معتبر  این  اظهارات  را به ثبوت  نرسانده و  هاکذا  در  رقبه  قعلی  غوریها   که  در قلب  افغانستان  در بین  کوهها و  دره  های شامخ و دشوار گذار قرار دارد  اقوام  پختون بطور سکنی دائمی بنظر  نرسیده  است  که  در  مبحث قبلی روی  آن  بحث  شده  است .  چون  این  دایرة المعارف  در زمان اوج  پختونوالی تالیف گردیده  است  بعضی افواهات  نیز  در  آن  ره  باز  کرده  است  که  کم و  بیش  از سوی  محققین  و صاحب  نظران  رفع  گردیده  است )

 

 

 

 

4-5.دودمان شاهی  غور از علا الدین به ببعد:

·        سلطان علاالدین  حسین  جهانسوز  بن عزالدین (545-551ه)

·        سلطان  سیف الدین بن  عز الدین (543-544ه)

·        ملک فخر ادین  مسعود بن  عز الدین (حدود 540)

·        سیف الدین  محمد بن  جهان  سوز (551ه)

·        سلطان  غیاث الدین  محمد  سام  (558-599ه)

·        سلطان  معّز الدین  محمد  سام (569-602ه)

·        سلطان  غیاث الدین  محمود  بن  غیاث الدین  محمد (599-607)

·        سلطان بها الدین سام  بن  محمود (607ه)

·        سلطان  علاالدین اتسز بن  جهان  سوز (607-611ه)

·        علا الدین  در  غور (599ه-612ه)

·        ملک  ناصر الدین  گزبو   بن شهاب الدین  خرنک (حدود 618ه)

·        سلطان  شمس الدین  بن  محمد  بن فخر الدین  مسعود (حدود 550ه)   (در اصل 150 نوشته  شده )

·        سلطان بهاالدین  سام  بن شمس  الدین  محمد (587- 620ه)

·        جلال  الدین ابو  علی بن  بهأالدین  سام (602-612ه)

·        علاء الدین  مسعود  بن بها الدین  سام  (602-612ه)


 

[1] Jaipal

[2] Rajyapala Prathira         

[3] Kannauj

[4] Dhanga

[5] Bhimdev II  

[6] Prithvi Chauhan 

7 Tarai

[8] Kannauj Jaichand

[9] Benares. Gwalior

[10] Ajmer

[11] Bandalkhand


 

[i] - وکیپیدیا تر جمه  فارسی  گوگل

[ii]   باز شناسی افغانستان ، جلد اول ، تالیف نگارنده ، ص 359 ؛ رک : حبیبی تاریخ افغانستان  بعد از اسلام ،ص159 به بعد ؛ فتوح البلدان بلاذری ،ص، 485؛ تاریخ سیستان،89؛ طبری 4/170.

[iii]   http://database – aryana- encyclopedia blogspost.com 2010/11/blog-post-28.html

 

 

+++++++++++++++++++++++

 

بخش هفتاد و هفتم

 

ادامه غوریان

4-78

1-4 وضع اجتماعی

 دولت غوری از نصف قرن دوازدهم  ( 1148 ) تا اوایل قرن سیزدهم 1214 دوام نمود و این در زمانی بود که نظام  ملک  رعیتی   در افغانستان  در  گسترش  بود، در داخل این نظام محرومیت و عسرت زندگی دهقانان بیشتر عده میرفت که بعضا منتج به  بپا خاستن  طبقه  کشاورز نیز  میشد، دولت غوری با آنکه متمرکز بود، قلمرو خود را در تیول و اقطاع فیودالهای خاندان شاهی و دربار و افسران و متفذین محلی منقسم کرده بود  و این ها به عناوین مختلفی از دهقان و مردم پول و مالیات میگرفتند، بعلاوه سرداران خاندان شاهی حکومت های بزرگ محلی را در دست داشتند و در داخل ساحه تسلط خویش با لقب ملک  صاحب اختیار مال و جان مردم بودند، این شهزادههای مقتدر برای حصول قدرت با همدیگر می جنگیدند و بالآخره سلطنت مرکزی را از پا در آوردند، چنانچه بعد از مرگ سلطان شهاب الدین ملک رکن الدین از غزنین به فیروزکوه حمله کرد وملک اتسز با عسکر امدادی خوارزمشاه به پایتخت کشور خود هجوم آورد و او این هجوم را تکرار کرد تا دولت غوری شکست خورد. ملک علاءالدین نیز نیشاپور را و بعدا در سال 1214 تاج و تخت غوری به خوارزم رفت و خوارزمشاه را بر ضد تاج الدین یلدز حکمدار غوری غزنین و تسخیر غزنه دعوت نمود تا خوارزمشاه رسید و از جیحون تا سند را اشغال کرد.

              در هر حال تمدن و فرهنگ دوره غوری دنباله همان تمدن و فرهنگ دوره غزنوی است، جز آنکه دولت غوری ( به استثنای سلطان سیف الدین ) تعصب و تقشر شدید دولت غزنوی را نداشت و در بار های اکثر شاهان غوری مجمع دانشمندان مذاهب مختلفه بود، اصلا خاندان حکمران و پادشاهان غور خود پیرو طریقه «کرامیه »   بودند، واضح مذهب کرامیه ابوعبدالله محمد بن کرام سیستانی است. غیاث الدین بعد از آن که پادشاه شد چون بیشترین مردم غور مذهب شافعی داشتند او این مذهب پذیرفت و از شراب دست کشید، چنانکه برادرش شهاب الدین در غزنین که اهل آن حنفی مذهب بودند حنفی شد. علمای ( کرامی ) که بسیار بودند از  این تغیر عقیده سلطان متعجب شدند و از آن جمله امام بزرگ کرامیان امام صدرالدین علی هیصم نیشاپوری که مدرس مدرسه شهر ( افشین ) ( مرکز ولایت غرجستان ) بود در یک قطعه منظومه خویش سلطان را از این تغیر عقیده ملامت کرد و به نیشاپور رفت، یکسال بعد در اثر قطعه دیگری، سلطان او را تشریف داد و از نیشاپور به عذر خواست، یعنی تغییر مذهب دو سلطان سبب  اخلال آزادی مذاهب نگردید.  مذهب کرامیه از همان اول ظهور خود در افغانستان پیروان بسیاری در شمال و غرب کشور پیدا کرد و مرکز مهمتر آن نیشاپور بود، در عهد سلطان محمود غزنوی پیشرو این مذهب در نیشاپور ابوبکر محمد بن اسحق بود که با سلطان بساخت و در بر انداختن باصطلاح زنادقه و مرتدین با سلطان همکاری کرد، ولی سلطان در مذهب خود آنقدر متعصب بود که نمیتوانست این دوست گرامی خود را ببیند لهذا در عوض او ابو علی حسن بن محمد را در صدر روحانیون قرارداد و این شخص ابوبکر را مصادره و با پیروانش محبوس نمود و سایر علویان و روحانیان را واداشت که بدولت غزنوی تسلیم بلاشرط نماید.[1]

2-4صنایع  معماری در  عصر غوریان :

مِنارجام :

 شهکار ونمونه ای  از ارتفاع صنعت معماری دوره غوری مناره جام است، این مناره که بیست سال  قبل از حمله مغول  (سده ششم هجری /دوازدهم میلادی)اعمار گردیده ، یادگار عالی وباشکوه معماری  این  دوره   است. که ازنظر معماری ظریف ترین  بنای است که بدون  ماشین و  بدست  بشر بطوری ساخته  و نگار گری شده  است  که نقیصۀ در آن مشهود نیست این بنا که الحق یکی  از یادگار  های باشکوه  شاهان غور میباشد  در  منطقه  کوهستانی  غور در حوالی  روستای جام  بین   در، تنگ  و باریک  که از  جانب  شمال با  گذشتن  از  هریرود و  طی ده  کیلو  متر به  مراتع و چمن زار  هایی  ختم  می شود  که  در تابستان یورتهای تابستانی  اهالی  منطقه  غور در آن  بر افراشته و بر پا  میگردد که دارای  چشمه سار  های طبیعی که  از جلگه  ها عبور  میکند که این  چمن زار  های  طبیعی  الی  چغچران  پایتخت  ولایت  غور ادامه  دارد،  و  از  جانب  جنوب به  کوههای بلند و راه  مارپیچی موتر رو و از فراز یک  کوتل بلند  به شهرک  وصل میگردد و شرق و  غرب  این  دره  را  عبور گاه  آبی  هریرودبفاصله  یکصدو  هشتاد  کیلو  متر  چغچران ر ا از طریق دره  کمنج و  چشت  شریف و بند  سلما به هرات  وصل  میکند. این منار مشرف بدریا در   کنار هریرود  ساخته  شده  است  بنای  خشتی ایکه  شصت و  پنج  متر ارتفاع داشته  و در قسمت   هایی کنگره   های فوقانی آن  آیاتی  از  کلام  الله  مجید   از پارپه  های بسیار  نفیس  آخر نوشته  شده و منقوش شده  است  که   دارای برجستگی  شاز میباشد  . بر علاوه  این  منار دارای یک  جوره  پلکان  داخلی میباشد  که اولی  از صحن برج  تافراز یاتاج   برج  کشیده  شده  واین  پلکان  ها ساختمان تودرتو داشته و  پلکان  دومی از فراز  برج  تا فرود   برج  کشیده  شده  که  هر دو  پلکان  که  از همدگر  توسط  دیواره  های  پلکانی مجزا  ولی در کنار هم ، بشکل مارپیچی تا بالا ادامه  داشته و  باعث استحکام  برج  نیز  گردیده  است  که  من  خود  در  سال 1354 از آن  منار باز دید نمودم و برای آنکه  برایم  ثابت گردد  که راه  مارپیچی دومی بکجا ختم  می شود  در  هر دو  پلکان بالا و  پائین رفتم  که  پلکان  پائینی  به  دخمه  ای  ختم  میشد  که رهنمای ما که  در قریه مجاور  آنجا  زندگی  میکرد اظهار داشت  که  این  معبر  به زیر رودخانه هریرود  امتداد داشته و  تا حوالی قصری که   آنطرف دریا  در مقابل  این  منار بشکل کلاً مخروبه  موجود  بود  ختم  میگردیده  است  که  ما از  شدت رطوبت  و نبود  اکسیجن  نتوانستیم  به  آن  راه  ادامه  بدهیم و به  ناچار  واپس  به  فراز برج صعود  کردیم و  از آنجا به  توسط  پلکان اولی به  درب  خروجی  منار در زمین  رسیدیم .   نقطه  قابل تذکر  این  است  که  این  منار و بند امیر در  آن  وقت  از طرف  یونسکو   در شماره پارکهای ملی  یونسکو  درج  گردیده بود  که  از جانب  دولت  محمد  داود  خان  حمایت و  حفظ و نگهداری  میشد . منار  جام بلاشک  از جمله  آثار فرهنگی  بی همتای  است  که  در  هیچ  جای  نظیر آن  از رهگذر شهکارِ مهندسی  تاریخی وجود  ندارد که در سده دوازدهم  میلادی  توسط  شاهان  غور ساخته  شده  با تآسف که  اکنون رو به  فرسایش  میرود)[2]

در سال ۲۰۰۲ مرکز حفظ میراث جهانی یونسکو خواستار ثبت منار جام    درفهرست میراث فرهنگی جهان شد.این بنا بعد از قطب منار در دهلی نو، هندوستان بلندترین مناره خشتی جهان است. مدیر مرکز حفظ میراث جهانی یونسکو  «فرانسکو بندارین »  در باره  منار جام  گفته  است  که  این  منار : « اهتمالاً یکی از سازه  های  خارق  العاده  معماری و کهنسال ترین برج  آجری  باقی مانده  در جهان  است.» [3]

مسجد  جامع  هرات:

 این  مسجد بشکل مربع  در مر کز شهر   هرات  موقعیت  دارد  که دارای  حیات   چهار ضلعی بوده و  با نماز خانه  های مربع  شکل  که  داری گنبد  های متعدد بوده و  پایه  های  آن  شکل محرابی  دارند  که  در نوعیت  خود  زیبا و  توسط کاشی کاریهای  نفیسی تزهین  گردیده  است .  قسمیکه  مسجد  جامع  هرات  ملاحظه  میگردد  رو  کش  های  کاشی  آن  چندین  مرتبه  در   سده  های بعدی  ترمیم  و باز سازی شده    است  که  آخرین  دوره   باز سازی و  مرمت  کلی آن  به  عصر  پادشاهان  تیموری  هرات  بر  میگرددزیرا این  کاشی ها با آن  چه    که در بخارا و  سمر قند وجود  دارد  شباهت  نزدیک  دارد که یک  نمونه  ان  را  در  مقبره  گوهر شاد بیگم در  هرات و نمونه  های دیگر آنرا  در زیارت  حضرت  علی کرم  الله وجه  در شهر مزار  شریف و  مسجد  خواجه ابو  نصر پارسا (ر ح) در بلخ  نیز  مشاهده  میگردد . خوشبختانه  مرمت  این  کاشی  های  نفیس تا هنوز  هم  ادامه  داشته  وقتاً فوقتاً باز سازی میگردد که این فن مورد  توجه  دولت  ها و حکرانهای محلّی  هرات نیز  بوده  است.

3-4 .ادبیات در آن دوره :

زبان باستانی غوریان:

 

در مورد زبان قدیم باشندگان غور، یک عده از نویسندگان کشور بناحق وعمداً خلط مبحث کرده، حقایق تاریخی را نادیده گرفته اند وبادلایل مشکوک اصرار دارند که زبان غوریان گویا پشتو بوده است. آقای حبیبی سابقۀ زبان پشتو را آن هم بشکل منظوم ومکتوب آن تازمان امیر کرورمیرساند واورا نخستین شاعر زبان پشتو می شمارد. وباز وجود اسعد سوری شاعر دیگر پشتو را مطرح میکند که قصیدۀ بمرثیۀ امیرمحمد سوری انشاد کرده است. ومدحیۀ شکارندوی درستایش سلطان شهاب الدین را پیشکش می نماید این ادعاهای خودرا بدلیل کشف کتاب (پته خزانه) باربارتکرارکرده است.

 وفیمابین کلمات غور وغرچستان (غره وغر) پشتو وحدتی را فرض میکند وتاکید دارد که زبان اولیۀ غوریان وهم چنین نژاد ایشان پشتو بوده است، در حالیکه کلمات پشتو وپشتون که افغان هابرزبان وقوم خود اطلاق میکنند تا سدۀ هفدهم میلادی تنها در محاورۀ زبانی بین مردم معمول بوده ودر آثار کتبی بنظر نرسیده است. 

دولت های لودی ها (1524م) و شیرشاه سوری (1543– 1545م) در هندوستان هرچند از نگاه خصوصیت نژادی زمام داران شان پشتون بودند، لیکن از نظر محتوی بیشتر هندی شمرده می شدند، زیرا بخش بزرگ افراد اردووکار کنان اداری آنان ازمردم آن کشور تشکیل شده اصول وقواعد هندی را بکار می بردند. معلوم نیست زمام داران ایشان زبان پشتو می دانستند یا آنرا فراموش کرده بودند اما درهرحال کتاب ویارسالۀ فرمان یا سندی از ایشان بجانمانده که مثال ونمونه زبان مکتوب پشتو در آن عصر باشد. ( خیرالبیان ) تألیف بایزید روشان که چنانچه دیده شد قسماً بزبان پشتو نگاشته شده بگمان غالب نخستین کتاب درزبان مذکور میباشد. 

 نسخۀ تاکنون منحصر بفرد این کتاب در سال (1995م) توسط مولانا عبدالقادردایرکتور اکادمی پشتو یونیورستی پشاور در توبنگن، از بلاد آلمان بدست آمده وبهمت حافظ محمد عبدالقدوس قاسمی در سال (1967م) در پشاور بچاپ رسیده است. کاشف و مهتمم کتاب... هردو به این نتیجه رسیده اند که (خیرالبیان) نخستین کتاب بزبان پشتو است... در نیم قرن اخیر بعضی از دانشمندان از جمله آقای عبدالحی حبیبی بوجود کتابهای دیگری در زبان پشتو اشاره کرده اند که تاریخ تألیف آن چندین قرن برتاریخ تألیف (خیرالبیان) مقدم میباشد، اما چون تاکنون هیچ نسخۀ از هیچ یک از کتب مذکور بدست نیامده ومأخذی که ارایه شده از نظر قدامت نسخۀ مورد بررسی علمی قرار نگرفته پشتو شناسان ویک عده از دانشمندان پشتو زبان ازجمله دانشمندان پاکستان در آن باره اظهار شک وشبهه کرده اند. بنا براین تا وقتیکه این شبهات رفع نشده است، کتاب (خیر البیان) بتأیید از کاشف آن اولین اثر مکتوب درزبان پشتو شناخته میشود. 

آخوند در ویزه، مرید سید علی ترمذی مقتدای روحانی عصر، کتابی با عنوان: (مخزن الاسلام) در ردّگفته های بایزید در (خیرالبیان) بزبان پشتو پرداخت. ناشر مخزن الا سلام سید تقویم الحق کاکاخیل در تائید این ادعامی نویسد که: پیش از خیرالبیان اگر در زبان پشتو کتاب دینی موجود نبود کتاب بیدنی هم وجود نداشت، واین خطر احساس نمی شد که افغانان از طریق نوشت وخوان گمراه ساخته شوند، لهذا کتاب خیرالبیان که به پشتو نگاشته شده بود، دربین افغانان تاثیر زیادی بجاگذاشت. همان بود که پس ازتألیف خیرالبیان از جانب بایزید حریف او آخوند در ویزه هم بتالیف کتاب دینی به پشتو آغاز نمود.

 آقای عزیز احمد پنجشیری نیز باپیروی از آقای حبیبی و با ارائه دلایلی حکم کرده است که زبان قدیم غوریان غیر از پشتو چیز دیگری نبوده است.  خلاصه بحث آقای پنجشیری وپاسخ موجز ما ازین قرار است: اومی گوید اولاً در تاریخ بیهقی آمده است: «امیر حرکت کرد برآن جانب، دانشمندی را به رسولی آنجا فرستاد بادو مردغوری از آن ابوالحسن خلف وشیروان تاترجمانی کنند وپیغام های قوی داد وبیم وامید چنانچه رسم است... به پاسخ میگوئیم که: کلمۀ ترجمان عربی است بمعنی گزارنده، وگزارنده یعنی انجام دهنده پردازنده، تادیه کننده آمده است رجوع شود به فرهنگ فارسی معین بهمین ماده – پس باحتمال قوی امیرآن دومرد غوری را تحت ریاست آن دانشمند برای ابلاغ پیغام های خود فرستاده است نه اینکه زبان غوری ها را آن دانشمند نمیدانسته ومردان غوری را برده باشد تابرایش ترجمه کنند بلکه در حقیقت مردان غوری عضو هئیات بوده اند– اگر اصطخری گفته است که «زبان غوریان چون زبان خراسان است» هم درست گفته است، زیرا اگرزبان خراسان پشتو بوده است پس زبان غورنیز پشتو بوده درحالیکه می دانیم که دران زمان فارسی دری در خراسان به اوج ترقی خود رسیده بود ثانیاً آقای پنجشیری می گوید: در طبقات ناصری، آمده است: «مردم غور به غرض دفاع در هرقلعه وشهر یک تن از شخصیت های معروف ملوک ترکی وغوری وتاجیک را مؤظف ساختند». باز جواب عرض می کنیم که خوب کردند آن بیچارگان چه باید میکردند؟ کدام سردار وملک پشتون که نبود تا مؤظف می ساختند لزومی ندارد اگرغوری ترک وتاجیک نباشد فوراً حکم کنیم که اوپشتون است، خود آقای پنجشیری نقل قول کرده است که غوری جزء چهار ایماق است وایماق تاکنون از لحاظ قومیت درنقطۀ مقابل پشتون ویا افغان استعمال می شود نه مرادف آن. وباز بطبقات ناصری استناد کرده گوید: ساغر سرخ غربوده است. چرا ساغر سرخ غربوده؟ مگر ساغر( [1]) بمعنی جام چه ایرادی دارد تامجبور شده دوتکه اش کنیم بخاطر ایجاد یک کلمه (غر) پشتو دیگر اینکه کلمات برکوشک، بروند وخول مانی بدلیل اینکه در زبان پشتو تاکنون لغت نامۀ مستند ومؤثق وجود ندارد وبه ترتیبی که قبلاً متذکر شدیم خود زبان پشتو زبان مکتوب نبوده است واز سدۀ هفدهم میلادی به بعد این زبان درقید کتابت آمده است نمیتوان باورکرد که این اسامی پشتو ویایک جزء آنها پشتو بوده باشد. آقای پنجشیری می افزاید: اهالی مرکزغور یکسر بلسان دری صحبت می نمایند ولی درحواشی غربی وجنوب غربی آن پشتو زبانانی زیادی زندگی دارند. 

متأسفانه این مطلب بکلی صحت ندارد چون غور یگانه ولایتی است که تمام اهالی آن بدون استثناء بزبان دری تکلم می کنند ودرسرتاسر غورهیچکس بزبان پشتو حرف نمیزند – تعجب است که آقای پنجشیری بحیث یک جغرافیا دان واستاد پوهنتون ودارای رتبه ای علمی پوهاند تاکنون این حقیقت واضح وروشن را نمیدانسته است. مهم تراین است که وقتی هزارسال نثر فارسی را ورق میزنیم ونظم آنرا میخوانیم این امر بخوبی قابل درک است که زبان فارسی درعصر غوریان باوج پختگی وتکامل خودقرار داشته است، وشاه زادگان غوری اکثراً مردمان عالم ودانش پرور وسخن شناس وسخنور بوده اند.  باکمال تأسف دراثر وحشی گری های سپاه مغول از آن آثار جاودانی بجز مقدار معدودی بجای نمانده است. که از جمله می توان از کتاب نفیس وپرارج طبقات ناصری تألیف قاضی منهاج سراج جوزجانی نام برد که حتی آقای حبیبی نثرآن را از نثر بیهقی هم شیواتر وسلیس ترشمرده است.  چهارمقاله نظامی عروضی نیز از امهات کتب نثر فارسی است منسوب است بزبان قدیم غوریان کتاب دیگری که درین سلسله ازان زمان باقی مانده است، اسرار التوحید فی مقامات شیخ ابوسعید ابوالخیر است، این کتاب بنام سلطان غیاث الدین غوری اهداء شده است وشبیه به دوکتاب فوق ازآثار عمدۀ نثر فارسی محسوب می گردد هم چنان اشعار سلطان علاءالدین جهان سوز، اشعار اندکی که از ملک الکلام فخرالدین مبارکشاه غوری دردست است همه و همه گواه راستین این مدعاست.  درین قسمت درفصل علماء وشعرای غور، انشاءالله بیشتر توضیح می دهیم وحالا میرویم بسراغ میرمحمد صدیق فرهنگ ودرپایان این مبحث نظر اورا باردیگردرزمینه جویا می شویم او مینویسد: از جمله مؤلفان خارجی اشخاص مانند بوزورت دردایرت المعارف اسلامی اولاف کیرودرکتاب پتان ها وراورتی دریاد داشت ها راجع به افغانستان آنرا (آنکه غورمحل سکونت پشتون ها وگهوارۀ زبان پشتو بوده باشد) رد کرده اند. از جمله راورتی توضیح میکند که پشتون ها کوه های سلیمان را بنام (کاسه غر) یاد میکردند، نزدیکی کلمات ( غر ) و (غور) در آواز بعدا موجب شد که بعضی ها (غور) وغرجستان را محل سکونت پشتون ها وامرای غوری را پشتون بشمارند. 

 اما دلیل قوی تر این است که چون تاریخ سلاطین غوری وجانشینان شان درافغانستان وهندوستان مکرروبه تفصیل نگارش یافته هرگاه ایشان پشتون یاافغان میبودند وبه پشتو تکلم میکردند خواه مخواه شرح وتفصیل یادستگاه علامت واشارتی درآثار مذکور در این باره پیدا می شد یگانه دلیلی که بعضی ها با این مناسبت ذکر کرده اند این است که به موجب روایتی سلطان غزنی دریک نقطه با مردم محلی غورتوسط ترجمان صحبت کرد، اما این امر دلیل آن نمی شود که زبان مذکور پشتو بوده باشد، زیرا که درمناطق کوهستانی افغانستان هنوز زبان ها ولهجه های محلی متعددی موجود است که اگرزمام داری از مرکز به آنجا برود با مردم محلی توسط ترجمان باید صحبت بکند از دیگر سو، یکی از مهم ترین آثار ادبی سلاطین غوری درهنگام رهایش شان در غور کتاب چهارمقاله نظامی عروضی است که در آن حکایات متعددی درشاعری وشعر دوستی وشعر شناسی افراد خانوادۀ مذکور از جمله شخص علاءالدین حسین جهان سوز ثبت است. اما در یکجا هم به موجود بودن زبان وادبیات پشتو در محیط ودربارایشان اشاره نه شده است.

 گرچه در حملات ویرانگر وتباه کن چنگیز، سردار سفاک مغولان وحشی بنابه نوشتۀ منهاج سراج در طبقات ناصری: «اهل غور، از درمی، چهار دانگ شهادت یافتند.» دانگ یک ششم درهم است. به این حساب، دوسوم از مردم غور به شهادت رسیده ویک سوم آن باقی مانده بود. آنان هم درشعب جبال ودرپناه حصار های تسخیر ناپذیر تا آخرین رمق مقاومت می کردند. با آن هم زبان فارسی دری تاکنون درمیان غوریان محفوظ مانده است وامروز همه اهالی غور بدین زبان تکلم می کنند ودربین ولایات افغانستان، غور تنها ولایتی است که همه نفوس آن به زبان دری صحبت می نمایند وزبان دری، زبان مادری همه مردم این مرزبوم است. ودر غور موجوده زبان دری بالهجه های ذیل تکلم می شود: لهجۀ فیروزکوهی، لهجۀ تایمنی، لهجۀ ساغری، ولهجۀ هزارگی که لهجۀ هزارگی مربوط است به هزاره های ساکن ولسوالی لعل وسرجنگل. این لهجه ها برای همه فارسی زبانان قابل درک وفهم است واختلاف چندانی در آنها به نظر نمی رسد وهنوز واژه های دری درهریک از آنها محفوظ مانده است. واژه های که ناصرخصرو بلخی درسفر نامه نوشته وبیهقی ومنهاج سراج ونظامی عروضی وصاحب اسرار التوحید به کار برده اند، به وفرت دراین لهجه ها یافت میشود. اگر زبان قدیم غورغیر از فارسی دری زبان دیگری می بود، امروز هم باید از آن زبان اثر وعلامتی در غور باقی می ماند ونباید بدین گونه محو ونابود می شد. پس بخوبی ثابت شد که زبان قدیم غور، فارسی دری بوده است نه چیز دیگر. یک نکته را درپایان قابل ذکر میدانم که این مبحث تنها تحقیق تاریخ است وگرنه نزد دین مبین اسلام اختلاف زبان ها از جملۀ آثار قدرت کامل خداوند بزرگ (ج) شمرده می شود: «ومن ایته خلق السموات والارض واختلاف السنتکم والوانکم»ترجمه: وازدلایل قدرت خداست خلقت آسمانها وزمین واختلاف لغاتی که شما بدان تکلم می کنید واختلاف رنگهای تان. 

بنا به این آیه کریمه اختلاف زبانها ونژاد ها از عظیم ترین آثار قدرت الهی نمایندگی می کند که درردیف خلقت آسمانها وزمین قرار دارد. الله تعالی زبانها را مختلف آفریده وآنرا نشانۀ قدرت وجلال خود ساخته است. دیگر هیچ لزومی ندارد که یک طایفه زبان وهم چنین نژاد خود را بردیگران ترجیح بدهد وبرتر بشمارد. زیرا در اسلام صرف تقوی شان برتری است. الحمدلله ما مسلمانیم واین است عقیدۀ ما. [4]

 

« از ادبیات دری آن دوره چهار مقاله عروضی سمرقندی نمایندگی میکند. در حالیکه آثار گرانبهای ادبی و هنری و علمی همه در هجوم چنگیز خان از بین رفته است – و تنها نام مثلا از کوشک ( برین ) و باغ ( داور ) در کتاب باقی ماند است. روی هم رفته میتوان فهمید که پیشروی و فلزکاری و نساجی و غیر رشد یافته و منکشف بود، و همچنین زراعت و آبیاری پیشرفته بود، و ساحه تجارت وسعت داشت. و آنکه خوارزم مستقل، در مرکز شاهراه تجارتی آسیائی وسطی قرار گرفته بود افغانستان را تجارت هندوستان را با چین و آسیای مرکزی و ایران در دست داشت. و شهرهای کابل و بلخ و هرات مراکز عمده تجارتی آسیای میانه محسوب بود.

             غلامان در دربار اعتبار زیاد داشتند و حتی به مراتب شاهی میرسیدند، چنانچه سلطان شهاب الدین بدون دختر پسر نداشت غلامان او به مصابه فرزندانش همه افسران و والیان بزرگ قلمرو او بودند و بالآخر در هندوستان به پادشاهی رسیدند، در تحت تشویق و حمایت همین ها که محمد عوفی و منهاج السراج تذکره لباب الانباب و تاریخ طبقات ناصری  را نوشتند، مهذا استحکام فیودالیزم در دوره غوری، فاصله طبقاتی را بین ملاک و دهقان وسیعتر ساخت، و فشار بر اکثریت ( دهقانان ) تشدید شد، طبقه متوسط شهری اعم از تاجر پیشه و غیره نسبتا مامون تر و مرفه بودند. از نظر نظامی تشکیلات عسکری غور – با آنکه بدسته جات محلی و فیودالی بیشتر اتکا میکرد – منظم و قوی بود، شهاب الدین در جنگ دهلی یکصد و بیست هزار سواره بر گستوان دار را بکار انداخته بود، علامت نظامی دو بیرق یکی سرخ و یکی سیاه بود که در دو جناح کشیده میشد، چتر سرخ مخصوص پادشاه و چتر سیاه مخصوص ملکان بزرگ خانواده شاهی و یا والیهای بزرگ غوری بود. دولت غوری دو پایتخت تابستانی و زمستانی داشت یکی شهر فیروزکوه و دیگر شهری داور، مرکز سومین شهر غزنی بود که  شهاب الدین در احیای مجدد آن بعد از تخریب جهانسور کوشید و آنرا مقر حکمرانی خود قرار داد.» [5]

 


 

[1]   ساغر منطقه ایست  که بین   شهرک ، تولک  و تیوره  و پسابند  موقعیت  داشته  و  میگویند  که  پایتخت  تابستانی شاهان  غور بوده و من  که شخصاً در سال 1355 هجری چندین  مرتبه  از آن  منطقه  دیدن  کرده بودم  مردم  ان  را نهایت  با تمدن و فرهنگ  قرین یافتم  که بفارسی شیرین و فصیح  صحبت  میکردند و در آنجا در آن سال (1354) لیسه  های دخترانه و  پسرانه  در نزدیکی هم  وجود  داشت  یکی  از اهالی  ساغر  در آن جا بمن  درخت  تنومند  گرویی(پارمغز) را  نشان  داد  که در  کنار  یک بنای کاملاً تخریب شده  موجود بود  که  میگفت  این  درخت  از عهد شاهان  غور  میباشد .  اینکه  چرا آن  منطقه را ساغر نام  نهاده اند   دلیل  آن  روشن  است  که برخلاف سایر کوههای افغانستان  کوههایی که  منطقه  ساغر را احاطه  کرده  است  کاملاً شکل  دایره  وی  دارند  که  مشابه به  پیاله  یا قدح میباشد و  پیاله را بنام  اساغر   نیز یاد  میکنند  مخصوصاً  پیاله  های که  دارای  پاشنه  باشند . خلاصه من  در تمام  سفر  هایم  که  در داخل  کشور  آنجام  داده ام  مثابه ساغر منطقه  زیبا  پر از  چشمه  ها ی گوارو  پر از انواع  اشجار و درختان  مثمر ندیده  ام که اگر محسنات  این  منطقه  را بر شمارم  خودش  کتاب قطوری خواهد  شد . (نگارند)


 

[1]   افغانستان  در  مسیر  تاریخ ، پیشین  ، ص457

[2]   نگارنده

[3]   وپی کیدیا ، دانش نامه  آزاد  انترنیتی (منبع)

[4]   قاضی غوث الدین  مستمند غوری ، تاریخ  مختصر غور ، پیشین ، 22-23

[5]  افغانستان  در  مسیر  تاریخ ، پیشین 458-460

 

 

 

+++++++++++++++++++++++

 

ادامه فصل گدشته

 

78-2 سلطان  غیاث الدین غوری

غیاث الدین محمد سام با برادر خود شهاب الدین محمد سام هفت سال در زندان عم خود جهانسوز با معاش اندکی باقیمانده بودند، غیاث الدین بعد از کشته شدن سیف الدین در سال (540ه/ 1162م) پادشاه افغانستان و برادرش شهاب الدین سر جاندار ( افسر گارد محافظ ) شاه گردید، این دو برادر که در قطار مقتدر ترین پادشاهان این دوره (غور) قرار دارند در طول چهل و سه سال پادشاهی خودشان، عظمت سیاسی از دست رفته عهد غزنوی را تجدید نمودند، غیاث الدین سپهسالاری اردو را با ولایت غزنین و قندهار به شهاب الدین داد، و ولایت بخل و هرات را در سال  (553ه/ 1175م) از تاج الدین و علاءالدین سنجری، و غزنه را در سال( 551 ه/1173 م) از غزها و نیشاپور و مرو را در سالهای(577ه/ 1199م) و (578ه/ 1200م) از خوارزم شاهیان، مسترد نمود، همچنین ولایات غرجستان و تخارستان و سیستان و مکران و گرگان و کابلستان و گردیز همه تابع مرکز غور گردید. در سال(556ه/ 1178م) ملتان و در سال (557ه/ 1179م) پشاور و در سال(559ه/ 1181م) لاهور فتح گردید و ملک شاه پسر خسروملک آخرین پادشاه غزنوی گروگان گرفته شد. در سال (567ه/ 1186م) پنجاب فتح و خسرو ملک اسیر و در غرجستان محبوس و در سال (560ه/ 1182م) در همان جا کشته شد.

شهاب الدین گرچه در جنگ با هندوستان در گجرات از بیهیم دیورای در سال (556ه/ 1178م) شکست سختی خورده بود، باز درسال(567ه/ 1189م) در نزدیکی دهلی این شکست از طرف پتهواری راجستان و گاندی رای دهلی و دوصد هزار سپاهی و سه هزار فیل بر او تحمیل شد، معهذا در سال (569ه/ 1191م) در طی یک جنگ بزرگ دیگر با صد و بیست هزار سواره خود پتهواری و گاندی رای دهلی را به سه صد هزار عسکر شان بشکست و اجمیر و سوالک و هانسی و سرسیتی را بگرفت. در سال(570ه/ 1192م) بنارس را از چیچن رای متصرف شد و در سال (573ه/ 1195م) تا نزدیک اگره سوقیات نمود. قطب الدین ایبک والی غور بعد ها دهلی را فتح کرد و پایتخت قرار داد. همچنین او قنوج و نهر واله و بداون وغیره را بگرفت. به این صورت خطبه سلطنت غیاث الدین از کناره  های  خزر تا سواحل جمنا و از جیحون تا بلوچستان خوانده شدو از این ببعد  دولت  مسلمان افغانی [افغانستانی] [1] چون قطبیه و شمسیه ، غیاثیه ،خلجیه تغلقیه، خضر خانیه، لودیه، سوریه، بنگریه، و کرانی در حصص مختلف هندوستان تشکیل شد  که  در طی شش قرن بوجود  امده است که در تاریخ  هند  تشریح  میگردد .

        قدرت دولت غوری بجائی رسید که بعد از مرگ تکش خوارزمشاه سلطان محمد خوارزم شاه، چنین پیغامی ( بقول منهاج سراج ) به سلطان غیاث الدین و شهاب الدین فرستاد :  ( من بنده محمد تکش التماس مینمایم که مرا سلاطین بفرزندی قبول کنند، و اگر شایسته گی فرزندی ندارم میباید که سلطان غازی ( شهاب الدین ) مادر مرا که خداوند جهان است در حباله خود آورد و مرا که محمدم به بندگی و فرزندی قبول کند تامن بنده ، جهانرا به اسم و سکه آنجناب اعلی خطبهء آن حضرت والا فتح کنم، . و به تیغ برای بندگان آن درگاه جهان پناه گشایم و یکی از بندگان باشم. ( سلطان محمد با این تقرب میخواست که ولایت نیشاپور را در دست داشته باشد، ولی این خواهش او پذیرفته نشد و در طی جنگهای که بین غور خوارزم واقع شد خوارزمشاه با قوای قراختاییان کاشغرستان در سال(569ه/ 1191م/ در مقابل دولت غوری مغلوب گردیده بود. مقتفی و الناصر خلفای عباسی بغداد نیز هر یک سفرا ( ابن ربیع و ابن خطیب ) و خلاع به در بار غیاث الدین فرستادند، و از طرف فیروزکوه توسط قاضی مجدّالدین قدوه و مولانا سراج منهاج – پدر مولف طبقات ناصری – مقابل بالمثل شد. در هر حال غیاث الدین در سال (579ه/1201م) با عمر شصت و سه سالگی در هرات بمرد و جایش شهاب الدین گرفت. شهاب الدین قلمرو وسیع خودش را مدبرانه اداره کرد و با دولت قوی خوارزم معاهده مؤدت بست، زیرا از سوقیات سال(583ه/ 1204م) به خوارزم باغلبه نظامی نتیجه مثبت نگرفته بود، و هم از قرختائیان و ترکان ماورالنهر که زیر قیادت جنگ جوی مشهور ختائی تاینکوطراز میجنگیدند – در کناره جیحون ( اندخوی ) ضربتی شدید دیده بود. گرچه او در صدد تلافی بر آمد مگر عمر سلطنتش کوتاه بود. در سال(584ه/ 1205م) قبایل و دهقانان کهکران و کوه جود در پنجاب علیه فشار فیوادالی قیام کردند و سلطان شهاب الدین خود به پنجاب کشید و شورشیان بشکست اما در مراجعت به غزنی در کناره دریای جیلم یا نیلاب از دست فدائیان شورشیان کشته شد و جسدش از راه کرمان ( علاقه کرم کنونی ) به غزنی نقل داده و دفن شد، از این به بعد دولت بزرگ غوری رو به انحطاط نهاد. [1]

 

 

278-3 محمود بن  غیاث الدین( 583ه/1205م)

              محمد بن غیاث الدین در سال 1205 جای کاکای خویش را گرفت، او مرد بی کیفیت و عیاش و مسرف بود، و خزانه فیروزکوه که هشتصد صندوق پر از طلا داشت در سر عیش و تجمل خالی کرد. او در یک جشن، خزینه بی وارث کاکازاده خود تاج الدین را بدرباریان و شهریان فیروزکوه بخشید در حالیکه این خزینه شامل بدره  های طلا و همیان های نقره و ظروف زرین و سیمین ( چون غوری، صحرایی، طشت، شمعدان ، آفتابه، نقلدان، حوضک و کاسه و غیره ) بود، فیودالها از چنین اوضاع اداری استفاده کردند و هریک  در اقطاع مناطق دم از استقلال زدند، از آن جمله در سال دوم محّمود، رکن الدین محّمد بن علاءالدین از غزنین به فیرزوکوه حمله کرد و مغلوب شد، در سال سوم سلطنت او اتسز حسین عمزاده پدر محّمود برای حصول تاج و تخت از بامیان به خارزم رفت و از خوارزمشاه امداد عسکری گرفت و به فیروزکوه حمله کرد، مردم بدفاع بر خاستند و در صف محّمد قرارد گرفتند، سپاه خوارزم و اتسز منهزم شد و پایتخت نجات یافت، این حادثه خوارزمشاه را به تسخیر افغانستان امیدوار ساخت و اتسز را در دربار خویش نگهداشت. یک سال بعد علی شاه برادر خوارزمشاه به فیروزکوه پناهنده شد،؛ اما سلطان غوری مطابق پیشنهاد سلطان خوارزم، علیشاه را در (( کوشک برین )) فیروزکوه محبوس ساخت و این همان قصر مشهور بود که بر بالای پنج کنگره طلائی مرصع با ارتفاع سه گز و عرض دو گز قرار داشت و مجسمه دو همای طلائی به جسامت اشتری آنجا منصوب بود.                

 اتباع علیشاه از حبس او رنجیدند و در سال (550ه/1212م) از کوه مشرف به قصر سلطان محمود دزدانه فرود آمدند و آن شاه مست و مدهوش را بکشتند، فردا در باریان جای او را به پسر چهارده ساله اش بهاوالدین سام دادند. او نیز مردان خاندان شاهی را محبوس کرد و چهل و پنج نفر اتباع علیشاه را بشمول قاتلین پدر اعدام نمود، سلطان محّمود خوارزمشاه  مداخله نمود علاوالدین اتسز حسین غوری را که در دربار بود با سپاه آزموده به غور اعزام کرد و جنگ در فیروزکوه واقع شد، در دو روز شهر فیروزکوه مفتوح وعلاءالدین اتسز پادشاه و بهاءالدین سام و مادر وبرادر و خواهران او  اسیر گردیدند و با خزانه و تابوت پدر یکجا از راه هرات به پایتخت خوارزم منتقل شد. اتسز بن جهانسوز باوجود تنفر مردم که از اعمال او که دولت غوری را به دست یاری خوارزم از پاه در آوره بود توانست فقط به پادشاهی خود در غور دوام بدهد. در سال (514ه/ 1214م) تاج الدین یلدز حکمدار غزنی سپاهی به قیادت نصرالدین حسین امیر شکار غزنی بغرض سرکوبی اتسز اعزام کرد، و در نتیجه جنگ که بین طرفین واقع شد اتسز کشته و حکومت غور به علاء الدین محمد بن ابو علی کاکازاده غیاث الدین غوری داده شد، این شخص در همان سال(514ه/ 1214م) غور را به خوارزمشاهیان تحویل کرد و خودش به خوارزم رفت و در آنحا بمرد. علاءالدین محمد قبلا حکومت نیشاپور را داشت، و  نیشاپور را هم به خوارزم شاه سپرد و با او عهد بسته که به روی محمد خوارزم شاه شمشیر نکشد، این است که بنام وفا به عهد کشوری را به اجنبی هدیه نمود، اما در واقع مدت قبل از علاءالدین یعنی بعد از شورش مردم کهکران و مرگ سلطان شهاب الدین عملا دولت غوری افغانستان انحطاط کرده بود، بهاین  معنی که افسران سلطان مثل تاج الدین یلدز در غزنه و پنجاب، ناصرالدین قبچه در سند و ملتان، قطب الدین ایبک در پنجاب و هند متوسط، غیاث الدین عوض خلجی در لکنهوتی، غوریه در بامیان و ملک تاج الدین در سیستان و همچنین سایر ایالات همه مستقل شده بودند و دیگر دولت مرکزی سرتاسری که  غوریها در  خراسان   ایجاد  کرده بودند وجود نداشت. [2]

 

سلسله  پادشاهان غوری:

سوریان وشنسبانیان غور:

 عبدالحی حبیبی می نویسد: منهاج سراج بحوالت نسب نامۀ ملک الکلام فخرالدین مبارکشاه که باسم سلطان علاءالدین جهان سوز دولت غوری را آغاز وبنام غیاث الدین محمد سام حدود (580 هـ 1184 م) گردیده  است  مینگارد: 

اولین حکمران دود مان سوری را که  از  تیره  های  است  که  در  غور مستقر بودند ، از اویل  عصراسلامی شمرده که بنام ملک شنسب بن خرنک میباشد. از اسلاف این دودمان در تواریخ دیگر چیزی بنظر نرسیده  است ،او (عبدالحی  حبیبی اذعان  میدارد  که منهاج سراج جوزجانی که بدربار غور محشور بود، اخلاف ملک شنسب را برمی شمارد ومیگوید که وی در عهد خلافت حضرت علی (رض) بردست او ایمان آورد واز حضرت خلافت عهدی ولوائی بستد. اما چنانیکه  تاریخ  اسلام را در این  اثر با مآثر خراسان زیر  تحقیق گرفته  ایم  چیزی بنام سلسله این  خانواده که به  حضرت  علی (رض)  آنهم  در اسال  36 ه منتسب باشد دیده  نشده که  قابل  غور و  تعمق  است  چرا که اگر  این  خانواده  که در غور نفوذ   واقتدار بهم  رسانیده بودند از اسلام بهره ای میداشتند  چنانچه نگارنده  در جلد  چهارم از قول مورخیت  اسلامی که در مورد فتح  غور و قرضدار  چنین  نگاشته بر می آید  که  :« بلاد غور مجاور بلاد غزنه و یکی از ولایات مرکزی افغانستان کنونی است که مرکز آن  چغچران میباشد ؛در زمان غزنویان غوریان کاروآنها را می زدند و به کوههای خود می گریختند. راه این کوه ها دشوار گذار و باریک بود . این اقوام مدتها در راه تمرد و فساد و کفر خود بودند تا سلطان محّمود غزنوی  بخشم آمد و برای بر کندن ریشه فساد در سال 401 ه روانه غور شد .  چون جنگ آغاز شد غوریان منهزم شدند و سلطان برفت و راه  های فرار آنها را مسدود گردانید . غوریان که پراگنده شده بودند نزد بزرگ خود موسوم به ابن سوری رفتند تا به شهر او که آهنگران نام داشت [2]  ابن سوری با ده هزار مرد بیرون آمد ، آنان در برابر سپاه  مسلمانان صف کشیدند و جنگ آغاز کردند ، سلطان فرمان داد که سپاه باز پس نشیند تا دشمن را در میان دشت وسیع کشانید .[3] آنگاه بر آنان حمله کرد، سپاه خصم منهزم شد و بسیاری از ایشان بقتل رسیدند . ابن سوری و خویشاوندان  و خواصش به اسارت در آمدند . سلطان دژ ایشان را تصرف کرد  و همه ی اموال شان را بغارت برد ، اموالی که از فزونی بحساب نمی  گنجید . ابن سوری از شدت تأسف از زهری که همراه داشت بخورد و خود را بکشت.» [3]

 

این اولین حکمدار سوری است که دردورۀ اسلامی وحدود (36 هـ 656 م) درغور از او خبری داریم وطوری که گذشت معاصر او در مرو ماهوی سوری حکمراندی وشاید هردو حکمران سوری مرو وغور بحضرت خلافت رسیده باشند...بعد از ملک شنسب تا زمان خروج ابو مسلم خراسانی (120 هـ/ 747 م) در مدت یکصد سال خبری از حکمرانان سوری نداریم تا که باز منهاج سراج از امیر پولاد یکی از اخلاف غیرمستقیم ملک شنسب یادی میکند که لااقل باید این امیر پولاد کواسۀ ملک شنسب باشد وبقول منهاج سراج اطراف جبال غور در تصرف او بودند ونام پدران خود احیا ءکرد، چون صاحب دعوت عباسیه ابومسلم مروزی خراسانی خروج کرد وامرای بنی امیه را از خراسان اخراج نمود. امیر پولاد لشکر غور را بمدد ابومسلم برد ودر تائید آل عباس (رض) آثار بسیار نمود ومدت ها عمارت مندیش وفرماندهی بلاد جبال غور مضاف بدو بود. 


 

[1]   شاد روان میر  علام  محمد  غبار  تاریخ  نویس شهیر  کشور در اثر خود  که  افغانستان  در  مسیر  تاریخ  نام  گذاشته  است هر جا که مسأله خراسان  و یا  عزنویان  و  غوریان بوده  است  لزوماً کلمه افغان و افغانستان را نام برده است .ولی  توجه  داشت  که  در  آن سالها حّتی پنجصد سال بعد  از آن  هم  هنوز نام افغانستان در تاریخ  این سرزمین وجود  نداشته و کشوری بنام  افغانستان در طول تاریخ این  خطه  ها  بنامهای محلی آن  چون  کابل و   هرات  و بست  وسیستان و بلخ و  غزنین و تخارستان، که  در مجموعه  های از کابلستان ، بلخ  یا بکتریا و  هرات  وسیستان خراسان  و مرویاد  میشده  است  موقعیت  جغرافی  آنرا تثبیت  کرده  اند  . که نام افغانستان  در فرامین شاه شجاع  الملک  که از طرف دولت بریتانیای  کبیر که سرزمین  هند و  قسمت  های از خراسان از جمله  کابل  را به  قبضه  خود  داشت برایش فرستاده شده بود یاد گردیده است که  در جایش شرحه میگردد.

[2] - آهنگرآن اکنون دیه ی کوچکی است که فراه راه  شهرک و چغچرآن  در دامنه  پایآنی کوتل بایآن واقع بوده و حدود  15 کیلومتر از چغچرآن فاصله داشته  منطقه ای زیباست که از مراتع و  مرغزار های شاداب و پر آب و علف  پوشیده میباشد که  پیشه اهالی آن  مالداری  است که از محصولات آن  پشم ، قروت و روغن  بدست می آورند و گلیم و نمد عالی می بافند.در این منطقه معمولاً مالداری و کار های  مربوط به آن توسط بآنوآن صورت می گیرد و مرد  های این مناطق معمولاً در  ششماه سال در  شهر های نظیر هرات ، و قندهار و دیگر شهر ها و حتی ایرآن  جهت پیدا کردن کار میروند و این ها در تابستآنها در زیر چادر های پشمی چهار گوشه ای و یا هم در بین  یورت های که بیرون و درون آن  با آنواع رنگها تزئین یافته است که از بافته  های الیاف نباتی آنرا تیار و در اطراف دیواره  های یورت  نصب و می آرایند.

[3] - این دشت که در مجاورت آهنگرآن واقع است  صحرایی است که از سطح مرتفع  همواری  تشکیل یافته و  شرقاً تا آهنگرآن  ، از جآنب غرب  به شهرک و جآنب شمال  به دریای هریرود و جنوب   به کوهای پساوند محاط میباشد که در زمستآن از سرد ترین مناطق غور محسوب میشود.


 

[1]   

 

[2]   افغانستان  در  مسیر تاریخ  پیشین  صص 257-258

[3]   افغانستان  در  مسیر تاریخ  ، پیشین  صص،255- ؛ تاریخ العبر ابن خلدون ، ج/سوم ، ص 611و612؛ الکامل ج/ دوازده، ص399؛ الکامل ، ج/ دوازدهم ، ص 399.

 

 

+++++++++++++++++++++++

 

همه  میدانیم  که  در طی سده  های 6 و 7 هجری /11. 12 مسیحی دو دودمان بزرگ  در خاک افغانستان  امروزی  به سلطنت رسیدند که یکی بنام ( آل ناصر) یا  (غزنویان)  و دومی بنام (آل شنسب) یا (غوریان) معروف است . این (دو) دود مان  تقریباً معاصر هم  سلطنت  داشتند به  نحوی که  مرکز یکی (فیروزکوه) و پایتخت  دیگری  (غزنین) بود . یکی در کوهپایه  های غور بین  وادی هیرمند و هریرود  حکمروایی داشت و  دیگری در سایر نقاط مملکت  و بخشی  از خاکهای هند دامنۀ سلطنت و فتوحات  خود را  پهن  کرده  بود ( که در  این  اثر در فصل  های متعددی  راجع به  تشکیل دولت  غزنویان ، وضع اجتماعی دوره   غزنوی و  فتوحات  آن   تفصیل گردیده  است .) قسمیکه  تاریخ  نشان  میدهد  در بعضی سالها  نفوذ غزنویان به تمام  غور و یا قسمت اعظم  ان هم  نافذ بود . استاد  احمد  علی  کهزاد  مؤرخ  وشخصیت نامی  کشور اذعان  میدارد:  که متأسفانه  در اثر یک  پیش  آمد  تاریخی رقابت  میان  این  دو  دودمان  سلطنتی به  دشمنی و  استخوان شکنی  مبدل شد  وکار به  جنگهای خونین  و قتل و قتال  و  خرابی  شهر  ها   کشید که  نتیجۀ  آن  طبعاً برای کشور ( منطقه)  خساره  های زیاد  مادی  و  معنوی  تولید  کرد . [i]

غور:

کلمۀ غور، ریشۀ، باستانی داشته واز زبان اویستا وسانسکریت ولسان باختری قدیم باقی مانده است که به معنی کوه میباشد. زیرا این سرزمین کاملاًکوهستانی بوده وبنا به این مشخصۀ طبیعی آنرا غور نامیدند . [ii] بعقیدۀ مؤلف تاریخ  مختصر غور قاری غوث الدین  مستمند  غوری: ممکن است کلمۀ غور، بضم اول از غور، بفتح اول گرفته شده باشد که بزبان عربی به زمین سراشیب، گودی، قعر، ته چیزی مثل ته چاه اطلاق گردیده وبه فروشدن وفرو فتن وفرورفتگی استعمال می شود. [iii]

قدُمت تاریخی غور:

نام سرزمین غور والقاب غور شاه، شارغرجستان وشیر بامیان در آثار مؤرخین وجغرافیا نگاران عرب وغیرعرب در اوایل اسلام بکثرت آمده است که میتوان از این کتابها نام برد که در آنها ذکری از غوربعمل آمده است. 

المسالک والممالک اصطخری (قرن 5 – 6 هجری)، صورت الارض ابن حوقل مؤلفۀ (367 هجری)، حدود العالم (372 هـ) تاریخ بیهقی، زین الاخبار گردیزی (440 هـ)، مجمل التواریخ والقصص، تاریخ سیستان، چهارمقاله نظامی عروضی سمرقندی، جهان نامۀ محمد نجیب بکران، معجم البلدان یاقوت حموی، آداب الحرب والشجاعت، تقویم البلدان، تاریخ گزیده، نزهت القلوب، سفرنامه ابن بطوطه، حبیب السیر، هفت اقلیم وکتاب مهم معاصر سلطنت غوریان طبقات ناصری تالیف منهاج سراج جوزجانی از اوضاع واحوال جغرافیائی سیاسی وبالاخره حملات چنگیز بر سرزمین غور وحوالی آن معلومات مفصل در اختیار اهل تحقیق میگذارد. این اثر مهم درسال 658 هجری تالیف شده است. جغرافیا ی حافظ ابرو ازغور معلومات زیادی می دهد. فردوسی درشاهنامه میگوید: 

 

سرغوریان بود بسطـام شـیر
 

 

کجا پشت پیـل آوریدی بزیــر
 

 

اسدی طوسی در گرشاسب نامه غور را در ردیف شهرهای بزرگ یاد می کند: 

 

زرنج وهمه غـور وزابل ستــان

 

هم از بلخ تا بــوم کابل ستــان 
 

 

بعنوان حسن ختام این مبحث را با چند جملۀ که اسفزاری در روضات الجنات فی اوصاف مدینه هرات در بارۀ ولایت غور تذکر میدهد، پایان میدهیم. اومیگوید: «درقدیم الایام عظیم معموربود، عمارات رفیع وقصور بدیع وقلاع منیع داشته وهمیشه نواحی آن دیار، از لوث بدعت وناشایستگی پاک می بود وهرگز ازآن مبتدعی وبد مذهبی پیدا نشده ومردم آنجا همه پاک دین ونیک اعتقاد باشند ....» سال تالیف این کتاب اواخر قرن نهم هجری میباشد.[iv]

 

تاریخ  غوریها از  آنجایی شروع  میشود  که سلطان  علاء الدین   مشهور به  جهان سوز   در سال- 518/ 1140 امرای  غوری  که از مرکز افغانستان بود به  کین  خواهی برادرش  غزنی را تصرف  وشهر راآتش زدند.وبعد تا هند تا ختند.

بقول  میر غلام  محمد  غبار  مؤرخ نامدار افغانستان  در  کتاب « افغانستان  در  مسیر تاریخ » که  از هر اثر  تاریخی  دیگر عاری  از ساخت و ساز  های  تاریخی میباشد در مورد  این  خانواده و دودمان  دیگری که قبل از غوریها  در  سرزمین  غور می زیستند  چنین بیان  داشته  است :« خانواده سوری از ملوک طوایف افغانستان و حکمدار محلی ولایت غور در دوره قبل از اسلام بود، از مشایر آنها ماهویه، سوری زمامدار ولایت مرو در قرن هفتم هنگام ظهور اسلام است، که یزدگر ساسانی را بکشت، و با عرب داخل مفاهمه و بالآخره مسلمان شد، اما سوری های غور توانستند استقلال محلی خود را چند قرن در مقابل حملات عرب و تسلط دول مسلمان افغانستان حفظ کنند. وضع جغرافیائی، راههای صعب المرور، قلعه های متعدد و مستحکم نظامی در سطوح مرتفع جبال و زمستان های شدید با سلحشوری مردم یکجا شده استقلال محلی را تضمین مینمود. اولین شخص از امرای محلی غور در دوره اسلام، امیر فولاد شنسبی است که در قرن هشتم در نهضت ملّی مردم افغانستان بر ضد سلطه دولت آموی، شرکت و با ابو مسلم خراسانی همکاری نمود. بنجی بهاران مرد دیگری از این سلسله است که در اواخر قرن هشتم به مقر خلافت عباسی سفر کرد و منشوری از هارون رشید حاصل نمود، امیر سوری آدم سومی است که از او ،در تاریخ نام برده میشود. او معاصر یعقوب لیث پادشاه صفاری افغانستان در قرن نهم بود که از سطوت آن پادشاه به حدود سند کشید. در طول این زمان بود که دیانت اسلامی در سر زمین غور راه یافت و قسمتی از مردم مسلمان شدند. در اوایل قرن یازدهم دولت غزنوی توانست در غور نفوذ کند و سلطان محمود، حکمدار محلی غور امیر محمد سوری را که تابعیت سبکتگین داشت اسیر گرفت اما حکومت محلی را در خاندان او باقی ماند(گذاشت) و بو علی پسر محمد سوری را بجای پدر گماشت که سالانه مالیات جنسی و آن هم اسلحه باب ،چون جوشن و زره و خود جنگی به پایتخت میپرداخت ؛ زیرا فلز کاری و اسلحه سازی غور در آسیای وسطی شهرت داشت و مردم که در صد ها قله جنگی در ارتفاعات کوه ها زندگی نستا منزوی داشتند فقط در سایه شمشیر بود که میتوانستند خود شان را در برابر حملات عرب و دول اسلامی افغانستان حفظ نمایند. این تنها نبود بلکه در بین خود مردم غور نیز جنگهای داخلی، مذهبی حصص مسلمان شده و غیر مسلمان سالها مشتعل میبود و این خود در انکشاف اسلحه سازی قدیم می افزود.

    عباس برادر زاده بو علی که مرد منجمی بود و بر حکومت محلی خروخ کرد از طرف سلطان ابراهیم غزنوی در نیمه دوم قرن یازدهم محبوس، و حکومت به محّمد دوّم سوری بن عباس داده شد، بعد ها قطب الدین حسن جانشین محّمد دوّم گردید ولی در یک اختشاش داخلی مردم غور کشته شد. عزالدین حسین پسر همین شخص و مرد ادیبی است که تمام علاقه های غور را بین اولاد هفتگانه خود مشهور به هفت اختر تقسیم کرد و با سلطان سلجوقی در شمال افغانستان ارتباط دوستانه بر قرار نمود زیرا قدرت دولت غزنوی رو به انحطاط نهاده بود، پس او توانست بین دولت غزنوی و سلجوقی شبه استقلال بهم رساند، قطب الدین محّمد پسر و جانشینش، مستقل تر شد و عنوان «ملک الجبال » اختیار کرد، و شهر « فیروزکوه » را در عوض مرکز قدیم « ورساد» بساخت، او دچار خانه جنگی ها گردید و هر یک از خاندان او که قسمتی از غور در دست داشتند دم از خود مختاری زدند. و او ناچار بدربار غزنه پناهنده شد. سلطان بهرامشاه غزنوی بعلت اتهام اخلاقی و سیاسی او  را بکشت و خاندان سوری را بر سر انتقام آورد.   نخست سیف الدین سوری برادر قطب الدین محّمد با مردم به شهر غزنه تاخت. بهرامشاه غزنی را تخلیه کرد و به ولایات شرقی افغانستان شتافت ولی در زمستان که راه های غور مسدود بود بر گشت و غزنه را مسترد کرد و سیف الدین سوری را باوزیرش مجددالدین از حلق بیاویخت. بهاءالدین سام بن حسین جانشین سیف الدین در غور، حین عسکر کشی انتقامی ،در بین راه غزنین بمرد و جایش را در غور علاءالدین حسین بن حسین بن سام گرفت. [v]

 

علاالدین حسین جهانسوز:

علاالدین مؤسس حسابی دولت غوریه افغانستان در قرن دوازدهم است، او سیاست مدار و مرد عجیبی بود که در نهادش اوصاف متضاد نهفته داشت، او تحصیل کرده و تاریخ و ادب دری وعربی را آموخته و در ادب دری شاعر ورزیده بود، علاءالدین به عیش و عشرت و شرب مدام و ساز و سرود دلبسته گی داشت و در عین حال دلاوری و جنگ جوئی را باقساوت و سفاکی جمع، و تکبر و چرب زبانی را توأم کرده بود، این است که اعمال متباین و متخالفی از او سر میزد. علاءالدین همینکه در غور بر سر اقتدار آمد، بلا درنگ به عزم رزم وانتقامی لشکر به غزنی کشید، زیرا او از ضعف دولت غزنه و از گرفتاری دولت سلجوقی در برابر دشمنان چادر نشین او آگاهی داشت، بهرامشاه غزنوی از در مصالحت پیش آمد ولی علاءالدین نپذیرفت، او در طی سه جنگ، زمین داور، تگین آباد وغزنین ،بر بهرامشاه در سال 1148 غالب آمد و شهر غزنه را متصرف شد. بهرامشاه فراری ودر ولایت شرقی کشورپناهنده شد و در آنجا در سال 1152 چشم از جهان پوشید. و اما علاءالدین در شهر زیبا و مشهور غزنین چه کرد؟ او بفرمود تا عروس شهر ها را آتش زدند و هفت شبانه روز بگذاشتند تا بسوخت.

 مورخ معاصر غوری ها، منهاج السراج جوزجانی با اندوه بی پایان مینویسد:« ... در این هفت شبانه روز از کثرت سواد دود (سیاهی دود) چنان هوا مظلم گردید که شب را مانستی، و شب از شعله های آتش که در شهر غزنین میسوخت هواچنان روشن میبود که بروز مانستی، و دراین هفت روز دشت گشاد و غارت و کشتن و مکابره بود، هرکه را از مردان یافتند بکشتند و زنان و اطفال را اسیر کردند، و فرمان داد تا اجساد سلاطین محمودی را از خاک بر آوردند و بسوخت مگر سلطان محمود و مسعود و ابراهیم را... چون هفت روز بگذشت و شب هشتم شد، شهر تمام خرابه گشت و سوخته شد...»[vi] از آن  به بعد علاءالدین یک هفته دیگر در قصور ویرانه سلاطین غزنین به شراب و عشرت نشست، و ابیات ذیل را در مدح خود بگفت و مطربان را فرمان داد تا در پیش او در چنگ و چغانه بزدند:

  

 

جــهــان دانــد کــه سـلـطـان جـهـانـم           چــــــراغ دوده عــبــاســیـــانــــم

عـــلاءالـدیـن حـسـیـن بـن حـسـیـنــم           کــه بـاقـی بـاد مـلک  جـاودانـم

چــو بـر گـلـگــونـه دولـت نــشـیـنـم           یـکـی بـاشـد زمـیـن و آسـمــانــم

امـل مـصــرع زن گــرد ســپــاهــم           اجـل بــازیـگــر نــوک ســنــانــم

هــمـه عـالـم بـگـیـرم چـون سـکنـدر          بـهــر شـهـری شهی دیگـر نشانم

بـر آن بـودم کـه از او بـاش غزنین           چـو رود نـیـل جـوی خـون برانم

ولـیـکـن گـنـده پـیـرانـنـد و طـفـلان           شـفـاعـت مـیکـنـد بـخـت جـوانـم

بـه بـخـشـیـدم بـدیـشـان جـان ایـشان          کـه بـادا جـان شـان پـیـونـد جـانم

 

علل و  و انگیزه سوختن غزنین  بدست علاأالدین

 

        علاءالدین بعد از انهدام غزنین که مرکز دانش و فرهنگ و هنر و اقتصاد و حاصل تمدن قرن های گذشته (افغانستان=خراسان) بود، براه قندهار و بست به غور بازگشت، ولی ولایت بست را که اقطاع خاندان شاهی غزنوی بود دیوانه وار با تمام قصور لشکری بازار و عمارات کم نظیر محمودی را منهدم ساخت، گرچه جانشینان علاءالدین این عمارات را قسماً ترمیم مجدد نمودند ولی بعدها از طرف مغل بکلی از بین رفت. علاءالدین غوری بفرمود تا چند نفر اسرای روحانی غزنی را بکشتند، و با خون آنها خاک غزنه را که در توبره ها آورده بودند عجین ساختند و از آن بر فراز کوه های فیروزکوه مناره های یادگاری بر افراشتند، آنگاه در فیروزکوه به عشرت و شراب نشست و ابیاتی باز در مدح خود بسرود و مطربان در عمل مزامیر در آوردند، و خود عنوان « سلطان » اختیار کرد، مگر مردم  او را عنوان جهانسوز دادند.

 

 استاد خلیلی در قصیدۀ خطاب به غزنه می گوید:

 

 



 

                      

 

بحیرتم که چسان زدبه پیکرت آتش 
کسیکه بود به پیوندی تواش نسبت 
مصیبتی نشود زین زیاده ترکه کسی 

 

 

شه جوان جهان سوز آتشین    کردار
کسیکه بود به فرزندی    تواش اقرار
بدست خویش زند درمتاع خویش شرا

 

 

تفصیل موضوع از این قرار بوده بنا بقول منهاج سراج وسایر مؤرخین ملک الجبال قطب الدین محمد که یکی از فرزندان هفتگانه ملک عزالدین حسین بود چنانکه قبلاً گذشت، از برادران خود آزرده شد وعمارت شهر فیروزکوه را نیمه تمام گذاشت وبه غزنه رفت، بهرام شاه ظاهراً از او به گرمی استقبال کرد وبروایتی دختر خود را برایش به نکاح داد وکلید خزینه را بدو سپرد.

قطب الدین که پادشاه خوبروی وسخاوت مند بود، به مردم بخشش ومروت زیاد داشت، حاسدان بگوش بهرامشاه رسانیدند که قطب الدین اموال به مردم میدهد تا جانب اورا بگیرند وشاه را خلع نمایند. بهرامشاه بدون تحقیق فرمود تا در خفیه به او شربت مهلک دادند ودر گذشت. (541 هـ ق)

چون این خبر به فیروزکوه رسید، سلطان سیف الدین سوری (543 – 544 هـ ق) بالشکر زیاد به عزم انتقام خواهی برادر خود بر غزنه حمله برد وبهرام شاه را بجانب وادی کرم فراری ساخت وخود وی برتخت غزنه نشست وغور را به برادرخود سلطان بهاءالدین گذاشت. درموسم زمستان که راه های غوراز برف مسدود می گردد وسیف الدین هم لشکرهای غور را مراجعت داده وبه لشکریان غزنی اعتماد کرده بود، غزنویان بطور مخفیانه بهرامشاه را خواستند وسلطان سیف الدین باوزیر خود سید مجدالدین موسوی ودیگر اراکین غور بطرف غور عقب رفتند، اما لشکریان بهرامشاه آنان رامحاصره کردند وبالاخره بحیله دستگیر ودر شهر غزنی بعد از توهین وتعذیب زیاد جملگی را در سرپل یکه طاق غزنین بدار آویختند.

وقتی که این خبر به سلطان بهاءالدین سام رسید، سخت متأثر شد وبخونخواهی آنان لشکرهای غوروغرجستان را فراهم آورده بعزم حمله برغزنین حرکت کرد. گویند وی در اثر غم وغصۀ زیاد نارسیده به غزنین درموضعی بنام گیلان بقول حبیبی بین مقروغزنه وفات یافت وسلطان علاءالدین جهان سوز آن سوقیات را بلامعطل بطرف غزنین ادامه داد. بهرام شاه نیز از غزنی ولاهور وپنجاب لشکر زیاد گرد آورد وپیلان جنگی را آماده ساخت وسر راه را برعلاءالدین گرفت وپیغام دادکه توطاقت جنگ مرا نداری که من فیل دارم برگرد وبه ملک اجدادی خود قناعت کن ورنه تمام خاندان غوری تباه خواهد شد.

علاءالدین درجواب نوشت که: تودوبرادران مرا بناحق بقتل رسانیده ای ومن تابحال هیچ کس ترانکشته ام وخداوند میفرماید: (ومن قتل مظلوماً فقد جعلنا لولیه سلطاناً فلایسرف فی القتل انه کان منصوراً). وباز نوشت که اگر توفیل داری من خرمیل دارم درآن وقت پهلوانان غور را خرمیل میگفتند. استاد خلیلی می نویسد: سلطان علاءالدین جهان سوز چون بخونخواهی برادران خود به غزنین لشکر کشید، قبل الوقت این رباعی را خودش سروده وبه قاضی القضات غزنی فرستاد:

 

اعضای ممالک جهان را بدنم 
گرغزنی را زبیخ وبن برنکنم 

 

 

جویندۀ خصم خویش ولشکر شکنم 
پس من نه حسین ابن حسین حسنم

 

 

مرحوم استاد خلیلی که به غورو غزنین علاقۀ فراوان داشت، حتی او اولین محققی بود که شصت سال قبل در نخستین کتابش آثار هرات از غور وافتخارات آن نوشت داستان جهان سوز وغزنه را بر وزن شاهنامه فردوسی وسکندرنامۀ نظامی به نظم کشیده است که سزاوار میدانم در اینجا روایت شود:

 

نامۀ جهانسوز به بهرامشاه

بنام خداوند گردان سپهر

فروزندۀ مشعل ماه ومهر  

بارض مقدس به بیت الحرام 

به مهد محمد علیه السلام  

به غور بلند وحصاربلند 
که از چرخ گردان نبیند گزند 

سپس برتوای پادشاه گزین 

شهنشاه غزنه شه راستین

نه ماوتوفرزند یک ملتیم 

همایون همایان یک دولتیم 

دوسرویم از یک چمن خاسته 

دوباغیم یکرنگ پیراسته 

دوآهو چمیده بیک مرغزار

 چمن پرور فیض یک نوبهار

دریغ آیدم برتو شاه جوان 

که برکین خود، خود ببستی میان 
ببازی به پیکار شیر آمدی 

بخون دلیران دلیر آمدی 

بدان شیر سوزد دل روزگار 

که در مهر شیران نماید شکار 

تراتخت محمود مغرور، کرد 

زآیین مردانگی دور کرد

نترسیدی از فرنیروی من 

زمردان پولاد بازوی من 

که خون ریختی نوجوان مرا 

مهین بازوی مهربان مرا

 دریغت نیامد زبالای او 

ازآن برزوبازوی زیبای او 

شه پاکدل خسرو هوشمند 

پناهنده کشتن در آیین نبود 

پناهندگان را نگیرد به  بند 

 

 

 

 

پاسخ سلطان بهرام شاه به سلطان جهانسوز

 

 

پس از نام دارای چرخ برین 
به پیغمبر پاک وآئین او
بنام بزرگان پیشین ما 
سپس برتو ای کشور آرای غور
نه بینی که گیتی به فرمان ماست 
درین مهد نام آوران تا ابد 
کند زیور دفتر روزگار 
سررایت ما به کیوان رسد 
شه دیلمان بنده کوی ماست 
قدرخان زپابوس این بارگاه 
مهین نام مارا بمشکین علم 
غلامان ماکوس شاهی زدند 
کشد کنگرکاخ ما برسپهر 
چه باشی توای مرزبان جوان 
نترسی که باشیر مستی کنی 
گوزن جوان گرچه باشد دلیر 
مبرنام این مرز فرزانگان 
نیای تو بودند پیمان درست
عنان بازکش زین تمنای خویش 
مکن سرکشی اندکی رام شو 
ترا گر جهان داده کوه بلند 
بکوه گران تکیه نتوان نمود 
دلیران مارا نماید بچنگ 
جهان را منم چون بلند آفتاب 
عنان بازکش تانگردم سوار 
سراپرده از غزنه بیرون کشم 
بخاک افگنم کاخ فیروزه کوه 

 

 

خدای جهان داور راستین 
که گیتی است فرخنده ازدین او 
نیاکان با دانش ودین ما 
شه نام جومرزبان غیور 
جهان فرخ از فرّمردان ماست 
فلک سکه برنام ما میزند 
زعنوان ماکلک لیل ونهار 
علم ها به گردون گردان رسد 
همه گردنان رام بازوی ماست 
باوج برین می نهد تکیه گاه 
خلیفه به بغداد سازد رقم 
نواهای فرمان روای زدند 
سراپرده در کشور ماه ومهر 
که برکین ما باز بندی میان 
به تند اژدها چیره دستی کنی 
ببازی نیاید به پیکار شیر 
 بآئین گستاخ بیگانگان 
بدین مهد مینوز روز نخست 
زاندازه بیرون منه پای خویش 
زمستی بخویش آی وآرام شو 
عقابان مارا چه باشد گزند 
که در هر فرازش بود صد فرود 
چوابریشم تافته کوه وسنگ 
بخورشید تابان چه کوه وچه آب 
نینگیزم از کوه وکاخت غبار 
همه مرز و بوم تو درخون کشم 
که فیروزه گون چرخ گردد ستوه 
 

 

جنگ جهانسوز وبهرام شاه

 

دوسیل خروشان بهم درشتاب 
دوپرچم عیان چون دوسروبلند 
دوبرق جهنده بهم درستیز 
برون جسته از دیدگان دوشاه 
شه غزنه بهرامشاه دلیر 
بسر برنهاده فروزنده تاج 
همان تاج محمود گیتی ستان 
جهان سوز سلطان جنگ آزما 
به گلگون قبا پیکر آراسته 
هیون سرخ برسرخ ودیباج سرخ 
که گرخون روان گردداز پیکرش 
شتابنده اسپان صحرا نورد 
زگردسواران شده ناپدید 
فضا چون یکی خیمۀ قیره گون 
نهیب جوانان چوغرنده رود 
یکی بانگ میزدهان ای سپاه 
شتابی که سیلاب خاراگذار
دریغا که ایوان محمود را 
دلیران غوری بخون ترکنند 
یکی می خروشید چون تند شیر 
بخون سپهداربرنای خویش 
به بنیاد دشمن شکست آورید 
 

 

یکی سیل آتش یکی سیل آب 
بدیبای گلگون به مشکین پرند 
یکی آتش افشان یکی شعله ریز 
دو دارای دولت دو دارای گاه 
برآراسته تن بکردارشیر 
زهر گوهرش کشوری را خراج 
شه شرق فرمان روای جهان 
چوتند اژدهای ستاده بجا 
به بیجاده گون جامه پیراسته 
سرنیزه ودرت التاج سرخ 
نیفتد بر آن دیده لشکری 
بگردون گردان برافشانده گرد 
سپهر فروزان وروزسپید 
بدامان اوبرشده نقش خون 
گهی از فراز وگهی از فرود 
نگهدار آئین تیغ وکلاه 
زهم بشکند پایۀ این حصار 
سراپرده وگاه مسعودرا 
همان کاخ باخاک همسر کنند 
که هان ای سران ای سپاه دلیر 
بجنبید یکباره از جای خویش 
سرچیره دستان بدست آورید   [vii]

 

 

     علاءالدین باجی را که تا کنون امرای محلی غور بدولت سلجوقی خراسان میپرداختند باز گرفت. سلطان سنجر سلجوقی به عزم رزم سپاه به فیروزکوه کشید، علاءالدین در میانه راه فیروزکوه و هرات بدفاع پرداخت مگر ششهزار سوراه غز و خلج و ترکی او از او روبر تافت و به دشمن پیوست، لهذا سپاه او منهزم و خودش اسیر به دست سنجر افتاد، اما توانست در سایه چرب زبانی و مدیحه سرائی و آداب شناسی دربار از کشتن رهائی یابد و دربار سنجر منزلتی بدست آورد، زیرا سنجر که از طرف چادر نشینان غز و دولت خوارزم در معرض خطر قرار داشت نمیخواست بواسطه آزار علاءالدین دشمنی غور را بر انگیزد، لهذا سنجر او را برادر خواند و مواشی و اموال خودش را امانت به او سپرد تا به غور مراجعت کند، و بعد از تصفیه حساب سنجر با دشمنان غز، آن امانات را مسترد نماید. مگر چنین نشد و سنجر در سال 1152 در برابر سپاه مهاجم فراختائیان شکسته شد و در سال 1153 بدست دشمنان چادر نشین خود غزها اسیر گردید و دولت سلجوقی بسر آمد.

    در عوض علاءالدین فرصت بدست آورد که غور را تامین نماید، و بیشتر از یکهزار قلعه جنگی مردم سلحشور علاقه « کشی » را ویران کند. از آن بعد علاءالدین ولایات بامیان، تخارستان، گرم سیر، زمین داور و بست را با حوزه مرغاب و غرجستان و تولک تحت تسلط قرار داد. او بامیان و تخارستان و بدخشان، را به برادر بزرگ خود ملک فخرالدین داد، از همین وقت است که سلسله حکمداران محلی بامیان به میان آمد و تا نفوذ خوارزم شاهیان دوام نمود. ( بعد از فخرالدین پسرش شمس الدین محمد امیربامیان شد. و ولایت بلخ نیز از طرف دربار غور باوداده شد، و غیاث الدین غوری اجازه داد که ملک شمس الدین ( چتر سیاه ) برافرازد. پسر و جانشین او ملک بهاءالدین سام مشهور ترین افراد ملوک محلی بامیان است که مرد بی تعصب بود و با دانشمندان فرق مختلف مذهبی بتساوی رفتار و از آنها حمایت مینمود، امام فخرالدین رازی رساله « بهائیه » را بنام همین امیر نوشت، و تاج الدین زوزنی ملک الکلام عهد و در دربار او زندگی میکرد. جلال الدین وراسل شیخ الاسلام قاضی مرکز حکمرانی او بود، و حدود حکومت او از سرحد کشمیر و کاشغرستان تاترن وغور کشیده میشد، او چهارده سال حکومت کرد و جلال الدین علی پسر و جانشین او هفت سال دیگر حکومت راند تا بدست سلطان محمد خوارزمشاه مغلوب و کشته شد و خزانه بامیان به تاراج رفت و این سلسله منقرض گردید. در هر حال علاءالدین جهانسوز که مثل نرون امپراتور قرن اول روم پایتخت کشور خودرا آتش زده بود، مثل سکندر مقدونی میخواست جهان گشائی کند، بمطلب دومین خود نرسید، حتی ولایت شرقی افغانستان را هم الحاق ننموده بود که مرگ در رسید و در سال 1155 با تاج و تخت وداع گفت، در مرگ این پادشاه اگر کسی گریست قرمطیها بودند و بس زیرا جهانسوز تعصب و تقشر مذهبی نداشت، به همین جهت نمایندگان و مبلغین اسمعیلیه ازالموت ایران به دربار او رسیدند و احترام دیدند، و سلطان به ایشان اجازه اقامت و تبلیغ در قلمرو خود داد، گرچه فقها از این عمل سلطان که مخالف روش دولت غزنوی بود بر آشفتند ولی از هیبت دولت غوری دم بر نیاودند. بعد از مرگ جهانسوز در سال 1155 پسرش سیف الدین محمد ، در صدد التیام جراحات وارده از مظالم پدر بر آمد و با مردم مدارا کرد، ولی او که دست پرورده فقها بود در مذهب تعصب و خشونت زیاد داشت، لهذا امر کرد تا داعیان و پیروان اسمیعیلی ها را درتمام قلمرو او اعدام کردند. تا این وقت غزها دولت سلجوقی خراسان را درهم شکسته و تا نواحی غور و غزنه و غرجستان تاخته بودند، سیف الدین به دفاع بر خاست و درسال 1162 به استقامت مروالرود ( مرغاب ) و غرجستان حرکت کرد، ولی در میدان جنگ از پشت سر به ضرب نیزه  ابوالعباس شیش سپهسالار خود به قتل رسید، و سپاه غوراز برابر دشمن منهزم شد، ابوالعباس این حرکت را به انتقام خون برادر خود «درمیش » سپهسالار غور نمود که او از طرف سیف الدین قبلا کشته شده بود، سیف الدین، غیاث الدین و شهاب الدین مشهور را از بندیخانه جهانسوز ( قلعه و جیرستان ) رها نموده بود، سپهسالار ابوالعباس هم بعد از کشتن سیف الدین دست بیعت به غیاث الدین دراز کرد ولی از دست غیاث الدین به انتقام عموزاده او کشته شد.[viii]

 


 

[i]   سلطان  علاأالدین جهانسوز ، تالیف  استاد  احمد  علی  کهزاد ، توسط  بنیاد  فرهنگی  کهزاد انتشار یافته  در سایت  آریایی. مؤرخ 02042010.

[ii] افغانستان در پنچ قرن اخیر، تالیف میرمحمد صدیق فرهنگ چاپ ایران 1371جلد اول ودوم

 

[iii]   تاریخ  مختصر غوری ، تالیف قاری غوث الدین  مستمند غوری ، ناشر کتابخانه  فبضی ، کابل ، طبع  دوم ،1387، ص 4

[iv]   همان ، ص6,

[v]   افغانستان  در  مسیر  تاریخ ، تألیف میر غلام  محمّد  غبار، ناشر مؤلف با همکاری صحافی احسان ، صفجه آرایی: محمد  احسان بغلانی ، چاپ اول  تابستان  1375، جلد اول صص250-251.

[vi]   طبقات  ناصری ، تالیف  قاضی منهاج سراج  جوزجانی ،سال تألیف 658، با تصحیح و  مقابله و تحشیه و تعلیقات عبدالحّی جبیبی ، سال 1343 از طرف انجمن  تاریخ  افغانستان طبع مطبعه  دولتی کابل ، ص322.

[vii]   تاریخ  مختصر  غور ، پیشین ،صص40-.44

[viii]   افغانستان  در  مسیر تاریخ ،  پیشین ، صص253-255.

 

 

 

+++++++++++++++++++++++++++++++

 

 

بخش هفتاد وپنجم

 ادبیات و فرهنگ بین صده سوم تا هفتم هجری

نقد ادبیات نظمی

 

 

چنانچه قبلاً در جلد  سوم این اثر  گفتیم که از اواسط قرن سوم  هجری از اثر توجه  دولت سامانی و  سیاست  داهیانه  انها  که از اثر تشویق و ترغیب سلاطین  و  وزرای این سلسله ، شاعران   و نویسندگان بزرگ و توانایی در سرزمینهای  خراسان و(ماوراءالنهر) پدید آمدند که در  نتیجه آن ادب فارسی با ذوق و قریحه  استواری  بنیان  نهاده شد و  آثار گرانبهایی از نظم و نثر پارسی پدید آمد.این  حرکتهای  استوار  در راه گشایی ادب فارسی  در قرون  بعدی  سود مند افتاد.

با توجه به  اینکه در ادوار  سامانیان  ، غزنویان  وسلجوقیان، تا حمله مغول و حتی بعد آن  نیز ادبیات زبان فارسی به  گزیده  ترین شکل مفاهیم  عالی تمدنی این دوره  ها را نه تنهاباز تاب داده بلکه بدنه شعر و نظم فارسی به  مدارج  عالی از بلاغت و زیبایی  های   رسیده  است  که در این دوره شاعران بنامی نظیر رودکی عسجدی ، شهید بلخی ، عنصری ؛منو  چهری، فردوسی، ابوالمؤید و امثال شان  ظهور کردند  که  هر یک از آنها  پیغامبران سخن  در  عرصۀ ادبیات  فارسی بوده اند  که بعضی از  انها نظیر ، سنایی و عطار ، خواجه عبدالله انصاری ، سعدی ومولوی ،  توانستند   ره آورد  های ماندگاری را در عرصه  عرفان و  تمدن در گنجینه  های ماندگاری جا  بگذارند.این در حالی بود که ازفارسی پهلوی که باز ماندۀ  ازتمدن و فرهنگ ساسانی میباشد  در پیش تازیهای سپاهیان عرب از ماهیت  تهی گردیده بود و سایر زبانها بشمول  ترکی (اوزبیکی) ، پختو، سندی، سغدی هنوز تولد نشده بود یا لا اقل خود را در ظرف ادبیات زنده ، جا بجا نکرده و نیزرواجی نداشتند  .زبان اوستا نیز شور بختانه با ظرفی که در آن  پرورده شده بود (دین زردشتی) راه انهدام پیمودو دگر  از مؤبدان و زند وپازند و دنکر و،وندیداد و یسنا اصلاً حرفی زده  نمیشد که صرفاً میشد  آنها را در اوراق تاریخ  جستجو کرد و یافت.

ولی از همان شروع، برخی از شاعران  و  نویسندگان در آن  عصر به تمجید و  توصیف  شاهان و حکمرانانی نیزپرداختند که هوائج شان را شاهان تأمین میکرد که اگر هم نیک  نگریسته  شود  از لابلای قصاید بلند  آن شاعران  نظیر عنصری ، منو چهری و هم  تراز   انها تصویر حقیقی ای تجمل و آرام زیستی و عیاشی این شاهان رادر دست  میدهد  که  کار  کاوندگان  تاریخ   را آسانتر میسازد ولی از حق که  نگذریم  همین شاعران بودند که از زمان رودکی تا خاقانی قله  های بلند ادبیات فارسی را در نووردیدند و آثار ماندگاری را در  فراز و فرود  های تمدنی  خراسان جا گذاشتند .

این اثار جا مانده از این دوره سر شار  از حکمتها و معانی آموزنده و لبریز  از  حیات و حرکت  وزیبایی مانند رود خانۀ  خروشانیست که راه طولانی را  در مسیر پر نشیب و فراز خود پیموده  است و گاهگاهی هم متأثر  از جریانهای فکری و اعتقادی ،سیاسی و اجتماعی روز گار خود را پشت سر گذارده و در مسیر  این  عمر پر بار خود با مناظر زیبا و سایه روشنهای را برای صاحبان ذوق  واندیشه  نیز فراهم آورده  است این شاعران با ذهن وقاد  وطبع  لطیف آن اندیشمندانی اند، که هنر و  حقیقت را با هم در آمیخته و با مسالحی از اندیشه و عاطفه  وصّور خیال  کاخ  های بلندی را از سخن فصیح و کلام بلیغ پی افگنده اند که بگفته فردوسی بزرگ هیچ  از باد  وباران زمانه  و آفات روزگار گزندی نخواهد  دید .

نفوذ افکار منحط و خلاف اخلاق و تأثیر جریانهای سوء اعتقادی و سیاسی در ادبیات و هنر یک  جامعه ، سبب آلودگیهای معنوی   و  تیرگیهایی زیانمند تربیتی و اخلاقی فراوانی  میشوند که میتوان  آنرا در فصل تاریکیهای هنر و ادبیات  بر شمرد . برخی از آثار شعر فارسی کهن که در آن  زُلال معانی می درخشد با آمیختگی با اندیشه  ها و احساسات  نا شایست ، تیره  و تار  گشته برفراز  های شکوهمندش ، نشیب  های از فرو مایگی و انحطاط رخ  نموده  است  و بدیهی است که  این  موضوع (نفد ادبی) از لحاظ نقد  واخلاق و کُند و کاو آثار  وادب فارسی نهایت ضروری و ارزشمند  میباشد .

 

 

شعر کهن  فارسی:

 کلیه آثار  منظوم ای را شامل میشود  که ، در قالبهای سنتی  عروضِ فارسی سروده شده و زمان  پیدایش آنها اغلباً در یکی از ادوار سه  گانۀ شعر فارسی  یعنی سبکهای خراسانی ، عراقی و  هندی است  که  هدف ما در بازیافت  این پژوهش  شعر  خراسانی میباشد که به قدیمیترین دوره آغازین  این سبک بر میگردد .که این  شعر در دوره   استقلال  دولت  های خراسانی (سامانیان و بعداً  غزنویان) برمیگردد که تا سده نهم  جریان  می یابد. ظهور معروفتری ن آثار حماسی ، غنائی، اخلاقی و سایر انواع شعر فارسی از مراحل یاد شده فوق به  وقوع  می  پیوندد ولی  پس از این دوران با  پیش آمدن دوره باز گشت ادبی با تآسف که  کار شعر و ادب  به تقلید و تکرار  مضامین گذشتگان  می انجامد. [1]

 

مبانی ادبیات  نقدی در ادبیات نظمی فارسی:

 

بطور اخص میتوان  کفت :نظم و نثر هنگامی  میتواند از لحاظ اجتماعی مفید  وسودمند باشد که آموزنده  و دارای روح انتقادی باشد وافراد عادی جامعه را متنبه و بیدار ، و بسوی  پیشرفت  و کمال مادی و معنوی ره  نمایی کند ، جنبه  های ضعیف اخلاقی سیاستمداران و  تودۀ  مردم را  گوشزد  کند و راه سعادت و بهروزی را بمردم و زمامداران نشان دهد. که ظاهراً در تاریخ ادبی  زبان فارسی در بادی امر در (خراسان و ایران)خداوندان ادب کمتر به  این معانی توجه داشته و بجای بیان  واقعیات و توصیف اوضاع اجتماعی و اقتصادی اکثریت مردم به  عوض ذکر مظالم  وبی عدالتیهای زمامداران، بیشتر به  مدح و ثنای ارباب قدرت ، تملق و مداهنه نسبت به سلاطین  مستبد  پرداخته اند.اگر شاعران بیدار دلی چون ناصر خسرو ،شیخ عطار، نجم الدین  کبری ، سنایی، مسعود سعد ؛سیف فرافانی

 

سعدی، انوری و چند  تن دیگر ، از سر خیر  خواهی برای نجات  مردم به بحث و انتقاد پرداخته و روش ظالمانه شهریاران را مورد  اعتراض قرارداده و ضعف روحی  واخلاقی انها را یاد  اور شده اند ، بجای سپاس گزاری و قدر شناسی غالباً مورد بی  مهری  و  حبس و زجر و تبعید زمامداران قرار  گرفته اند .

اگراظهاراتی را که راوندی در  کتاب  تاریخ اجتماعی ایران  در مورد ابوالفضل بیهقی آورده  است در این جا بیاوریم  خالی از مفاد  نخواهد بود: «ابوالفضل بیهقی ضمن  وقایع سال 430 ه می نویسد :در جریان  جشن  مهرگان شاعری بنام «مسعودرازی» که از حمله  غارتگرانه ترکان سلجوقی بخراسان و بر افتادن امنیت  و آرامش در آن  خطه  نگران بود ، ضمن  منظومه ای سلطان  مسعود  غزنوی را مخاطب ساخته  چنین  گفت :

 

                   مخالفان  تو  موران بدند و  مار شدند                              برار بر سر موران  مار گشته دمار

                  مده زمانشان زین  بیش و روزگار مبر                             که  اژدها شود ار  روزگار یابد مار

 

بر عکس مسعود  غزنوی  این شاعر بیدار دل و زنده فکر را بهندوستان تبعید کرد.[2]

 

از مشاهده اوراق تاریخ شاهان   دوره  های بعد  از  استیلای  اعراب بخراسان چنین انتباه گرفته میشود که: پادشاهان  وامیران رعایا و مردمان زیر سلطه  خود را در یک  چرخه بسته   از اختناق که هر گز روح آزادیهای فردی در آن  بنظر نمی رسید در انتهای  جهل و بی خبری نگاه میداشتند که این امر  رواج ظلم  وبی عدالتی  را  گسترده ساخته جایی برای انتقاد از زور مندان  چنانیکه  تا هنوز در جوامع شرقی  مخصوصاً (ایران )رایج  است ، باقی نمی گذاشت و از آن  جایی که روح انتقاد  پذیری  هر  جامعه  ای را شکوهمند  ساخته و بطرف تعالی  می برد  ضرورت  است  تا بخاطر  رفع  اشتباهات  روح انتقاد  پذیری  در بین افراد  زنده  گردد.

علی رغم  موجود  نبودن روح  انتقاد  پذیری با وصف آن  گاه  گاه  شاعران  و نویسندگانی  جهت انتقاد از دستگاه  های حاکمه بر  میخاستند و خطر بندی شدن ، حبس و طرد از محل زندگی  به  این امر مهم  می  پرداختند و اشعار و  آثار این صاحبنظران که روح انتقادی دارد بچشم  میخورد .

 

انتقاد ادبی چیست ؟

نقد از نظرمعنی لغوی عبارت است  از جدا  کردن دینار و درهم سره  از ناسره و تمیز دادن خوب از بد و از لحاظ ادبی ؛ نقد  عبارت  است  از تشخیص محاسن و معایب سخن و تمیز خوبیها و نارسائی  های  آن . در چهار مقاله  عروضی میخوانیم«فیلسوف اعظم ارسطاطالیس این  نقد را (طب) را به قسطاس منطق به سخت و به  محک حدود  نقد کرد و بمکیال قیاس پیمود.»

 

نقد ادبی:

در اصطلاح اهل ادب و هنر انتقاد در مقابل لفظ (کریتیک) [3] فرانسوی قرار میگیرد و ان عبارت  است  از شرح معایب و محاسن شعر یا مقاله یا کتاب  یا سنجش اثری ادبی یا هنری در معیار یا عملی تثبیت شده( فرهنگ عمید)

علاوه بر آنچه  گفتیم انتقاد بمعنی به  گزینی ، خرده  گیری ، سره  گیری و  جدا ساختن  کاه  از  غله نیز استعمال شده  است چنانچه  در  مثنوی مولوی میخوانیم :

بر سر خرمن   بوقت انتقاد                                نی که فلاحان  همی جویند باد

منتقد ادبی فرد  ذیصلاحی  است که نیک  وبد قطعه  ادبی اعم از شعر و نثر با محصول  هنری را آشکار میسازد.

در لباب الاباب عوفی کلمۀ نقاد بکار رفته  است :

مثال:« ... طبعی نقّاد و  ذهنی وقّاد و  نظمی سریع و  خاطر  مطبع داشت.» 

هر گاه  تاریخ ادبی   زبان فارسی را در  خراسان  از عهد سامانیان  ورق بزنیم : ابولحسن شهید بلخی شاعر و  متفکر دوره سامانیان (متوفی 325ه) قبل از دیگران ، زشتیها و نا بسامانیهای اقتصادی و اجتماعی را با لحن انتقاد  آمیزتوصیف کرده  است :

اگرغم را  چو  اتش  دود بودی

جهان تاریک بودی جاودانه

                          در این  گیتی ، سراسر، گر بگردی

                               خرد  مندی   نیابی  شادمانه

 

و یا:

دانش و خواسته  است نرگس و گل

که بیک جای نشگفند بهم

هر کرا دانش است  خواسته  نیست

هر کرا خواسته  است دانش کم

 

 

رودکی که  از اثر لیاقت و توانایی  های قریحه شعری اش به آدم  الشعرا مسمّی است  در یازده قرن قبل با آنهمه  تنعم ، و  موقعیت  ممتازی که در دربار سامانیان   داشت  از دشواریهای اجتماعی و اقتصادی  عصر  خویش  غافل نبود . وی  خطاب به مردم اندوهگین  و نگران دوران  خود با این بیان  تسلی و تشفی خاطر  می بخشد:

رفت  آنکه رفت ، آمد  آنک  آمد

بود آنکه بود  خیره  چه  غم داری

همواره کرد  خواهی  گیتی را

گیتی است ، کی پذیرد  ، همواری

و سر انجام برای آرامش  خلق  میگوید:

زمانه پند آزاده  وار داد  مرا

 زمانه را چو  نکو بنگری همه  پند  است

بروز نیک  کسان گفت  غم مخور زنهار

بسا  کسا  که به روز  تو  آرزو  مند  است

رودکی از  نظر فلسفسی جهان را فسانه  وباد و غم  خودن به  رفته و آمده را بیهوده  میدانست و شاد زیستن با سیه  چشمان را ، برای ازیاد بردن  غم  وانده لازم  می شمرد . رودکی برای جلو  گیری از غم  وانده ، یاس و نومیدی و تشویق مردم به  مقاومت  میگوید :

شاد بوده  است  ازین  جهان  هرگز؟

هیچکس تا ازو تو باشی شاد

داد یست از او بهیچ سبب

هیچ فرزانه ، تا تو بینی داد؟

 

ابو لیث طبری جرجانی نیز بنام  مخالفت و اعتراض به  نظام اجتماعی و اقتصادی این طور بلند  میکند :

چیست این باژگونه طبع فلک؟

گاه دیوست زشت و گاه  ملک

از بس این  پر گزافه قسمت او

از حقیقت دلم  کشیده بشک

بی خرد زو  نشسته  تکیه زده

زیر دینای زر و خز وفنک

با خرد را از او بجامۀ خواب

ز بَرَش آتش  است  وزیر  خسک

گویی ار دهر داد گر دو  کند

این  چنین داد  کی بود یحک

درک الاسفل است  جای امید

به دَرَج  کی رسد  کسی به َدَرک

نیک بختی چو  اب و من سَمَکم

او زمن دور  چون سما ز سَمسک

دیر یابست تاکی این گِله زو

به  جهان دم  مزن ز لی و ز لک

فلک از یبع بر نگردد ، تو

بی تکلّف مکن  گله ز فلک

 

فردوسی نیز  از فقدان تأمین اجتماعی اظهار ناراحتی و ملال خود را اینطور ابراز میدارد:

الا ای بر آوردۀ  چرخ بلند

چه داری به  پیری مرا مستمد

چو بودن  چوان برترم داشتی

به  پیری مرا خوار بگذاشتی

مرا کاش  هرگز نپروردیا

چوپرورده بودی نیازردیا

دو  گوش و دو  پای من آهو  گرفت

تهی دستی و سال نیرو  گرفت

 

عسجدی معاصر  عنصری نیز از  جفای  چرخ و بی اعتباری روزگار به سختی می نالد :

فغان  ز دست ستمهای گنبد دوار

فغان ز سفلی و علوی و ثابت  وسیار

چه اعتبار بر این اختران نا مسعود

چه اعتماد بر این روز گار ناهموار

جفای چرخ بسی دیده اند اهل  هنر

از آ ن به  هرزه  شکایت  نمیکند احرار

سنایی شاعر نامدار غزنوی(عهد سلجوقیان) نیز در مقام  مبارزه با جهل و انتقاد  از ریا کاری عالمان بی عمل چنین  میگوید:

سخن کز روی دین  گویی چه عبرانی  چه سریانی

مکان  کز بهر حق جوئی ، چه  جابلقا ، چه  جابلسا

چو علمت  هست خدمت  کن چو دانایان که زشت آید

گرفته چینیان احرام و مکی خفته در بطحا

سنایی مردم را بکار و عمل  چنین  تشویق میکند :

پایه بسیار سوی بام بلند

تو بیک  پایه  چون  شوی خورسند؟

از پی کارت  آفریدستند

جامۀ خلقتت بریدستند

مِلک مُلک از کجا  بدست آری

چون مهی شصت روزه بیکاری

دانشت هست کار بستن  تو

خنجرت  هست صف شکستن تو

علم با کار سودمند بود

علم بیکار  پای بند بود

او همانند دکارت فیلسوف غرب علم و عقل را ستایش  میکند:

عقل در راه  حق دلیل تو بس

عقل هر جایگه خلیل تو بس

عقل خود  کار  های بد  نکند

هر چه آ ن نا  پسند  خود  نکند

عقل بر هیچ دل ستم  نکند

به طمع، قصد مدح و ذم نکند

سنایی با بیانات   دلنشین میگساری را مورد انتقاد قرار میدهد و زیانهای مادی و معنوی آنرا بر می شمرد:

نکند دانا مستی نخورد عاقل می

در رۀ  پستی هر گز دانا ننهد پی

چه خوری  چیزی کز خوردن  آن چیز ترا

نی چنان سرو نمایدبمثل سرو چو نی

گر کنی بخشش گویند  می کرد  نه او

گر کنی عربده  گویند که او  کرد  نه  می

سنایی مردم  پر ادعا را هر گز نمی  پسندد فقط  نزد او  مرد  کردار و عمل ملاک اعتبار است:

تو بگفتار غره ای شب و روز

لیک  معلوم تو  نشد امروز

بیش مشنو ز  نیک و بد  گفتار

آنچه بشنیده ای بکار در آر

ناصر خسرو متجاوزینی که مال یتیمانرا تصرف میکنندبا گرگ و پلنگ  همانند  می شمارد:

 

گرگ و پلنگ ِ گرسنه  میش و بره برند

وینها ضیاع و مُلک  یتیمان  همی برند

 

شیخ  عطار  نیز زاهدان  ریا کار را شجاعانه به باد انتقاد  میگیرد و میگوید :

الا ای زاهدان دین دلی بید ار بنمائید

همه مستید در مستی یکی هوشیار بنمائید

ز دعوی هیچ  نکشاید اگر مردید اندر دین

چنان کاندر درون  هستید  دربازار بنمائید

هزاران  مرد  دعوی دار بنمایم ازین  مسجد

شما یک  مر د  دعوی دار از خَمّار بنمائید

من اندر یک زمان صد  مست از خَمّار بنمایم

شما مستی اگر دارید از اسرار بنمائید

من این رندان  مفلس را همه عاشق همی بینم

شما یک  عاشق صادق چنین بیدار بنمائید

 

مسعود  سعد سلمان یکی از شاعران بلند آورازه عهد  غزنویان  از اثر نقد  های ادبی اش  نیمی از عمر خود را در  زندان  «نای » بسر برد .

اشعار انتقادی زیر وضع آشفته روحی او را در دورانهای زندگی اش نشان  میدهد :

دریغا جوانی  و آن    روزگار

که از   رنج پیری دل آگه  نبود

نشاط  من از  عیش  کمتر نشد

امید  من  از عمر   کوته   نبود

ز سستی   مرا ان  پدید آمدست

درین مه که هرگزدرآن مه نبود

سبک خشک شدچشمۀ بخت من

مگر  اب آن  چشکه را ره  نبود

در آن چاهم  افگند گردون دون

که  از ژرفی ان چه را  ته  نبود

بسا شب که در حبس ، برمن گذشت

که بینای آن شب جز اکمه نبود

سیاهی سیاه و درازی دراز

که آنرا امید سحر گه  نبود

یکی بودم و داند ایزد  همی

که بر من  مؤکل کم از «ده» نبود

بدم  ناامید و زبان  مرا

همه گفته  جز  حسبی الله  نبود

 

در این قصیده حبسیه خصوصیات زندانهای آن روزگار را با وضع  روحی و تألمات  درومی خود  تشریح  میکند:        

این چرخ بکام  من  نمی گردد

بر خیره سخن همی چه  گردانم

در دامش ، تیز هوش برجیسم

در جُنبش سیر کند  کیوانم

گه  خسته ز آفت «بهاروردم»

گه بسته به  اهمت  خراسانم

تا زاده ام  ای شگفت محبوسم

تا کرگ  مگر  که  وقف زندانم

چون  پیرهم عمل بپوشیدم

بگرفت قضای بد گریبانم

بر مغز من ای سپهر  هر ساعت

چندین چه زنی که من نه سندانم

حمله چه  کنی که  کند شمشیرم

پویه چه دهی که  تنگ  میدانم

والله که چو  گرگ یوسفم والله

بر خیره  همی نهند بهتانم

 

گر  هرگز زرّه کژی باشد

در من  نه ز پشت  سعد سلمانم

به  بیهُدۀ باز مبتلا گشتم

آورد قضا بسجن  ویرانم

بر کند سپهر باز بنیادم

بشکست زمانه باز پیمانم

...بیهوش نیم  چو بیهشان باشم

صرعی نیم و به صرعیان مانم

چون سایه شدم ضعیف وز محنت

وزسایّ خویشتن  هراسانم

اندر زندان  چو  خویشتن بینم

تنها ، گوئی که در بیابانم

گوریست سیاه رنگ  دهلیزم

خوکیست کریه روی دربانم

گه اندوه  جان به یاس بگذارم

گه آتش دل به اشک بنشانم

از قصّه خویش اندکی گفتم

گرچه سخنست بس فراوانم

پیوسته چو ابر و شمع  می گریم

وین بیت چو حرزووِرد میخوانم

فریاد رسدم  ای مسلمانان

از بهر خدای اگر مسلمانم

 

مسعود سعد سلمان باوجودیکه 23 سال را در زندان  سپری کرد  از آن  خوشحال است که سالهای بند و بیداد گری که  در حقش روا داشته اند ،از اینکه هنر شاعری اش در  این ریاضت  جبری بالیده  وشگوفا شده است شادمانی خود را اینطور بیان نموده  است :

چرا نا سپاسی کنم زین  حصار

چو در من بیافزود فرهنگ و حنگ

هنر  های طبعم پدیدار شد

تنم را ازین اندُه آزرنگ

ز زخم و تراشیدن  امد  پدید

بلی گوهر تیغ و نقش خدنگ

 

انوری ابی وردی یکی از شاعران بلند  آوازه  خراسان در مورد آزمندی و بیش  خواهی شهریاران و  ناتوانی و دریوزگی مردم و ملت  که خودش را بخشی از آن  میداند چنین انتقاد  میکند :

 

آن شنیدستی که روزی ابلهی با زیرکی

گفت کاین والی شهر ما گدای بی حیاست

گفت چون باشد گدا، آن کزکلاهش تکۀ

صد چو ما را روز  ها بل سالها برگ  و نواست

گفتش ای مسکین غلط اینک کرده ای

آن رهمه برگ و نوا دانی که آنجا ازکجاست

دُّر و مروارید طوقش اشک طفلان  منست

لعل و یاقوت سنامش خون ایتام شماست

او که تا آب سبو  پیوسته  از ما خواستست

گر بجویی تا بمغز استخوان از نان  ماست

خواستش گدیه است خواهی عشر خوان  خواهی خراج

زانکه گر «ده» نام باشد یک حقیقت را رواست

چون گدایی چیز دیگر نیست  جز خواهندگی

هر که خواهد گر سلیمانست گر قارون  گداست[1]

شکست خوردگی  ونومیدی در ادبیات (خراسان= افغانستان ) و ایران بعد از حمله  ویرانگر مغول در موازات ادبیات دری در خراسان فزونی گرفت که در اشعار شاعران  آن دوره  بوضاحت درک  میگردد:

حافظ بمطلع زیر سروده

دویار زیرک و از بادۀ کهن دو منی                     قراغتی و کتابی و گوشۀ  چمنی

مانند  کسی که بخانۀ پر  مهر  خویش باز  گشته  است  واینک  انرا  خراب   و دوستداران خود را نا پدید می بیند، او در میان  دیوار  های شکسته  میگردد و بیاد  عزیزان  خویش زمزمه  میکند .

ازین سموم که بر طرف بوستان گذشت                 عجب که بوی گلی  هست و رنگ  نسترنی

ز دست برد  حوادث   نمیتوان    دیدن                                        درین   چمن که گلی     بود  است یا  سمنی

بصبر کوش تو ایدل که  حق رها نکند                                        چنین   عزیز نگینـــــــی   بدست    اهرمنی [2]

 

در ادبیات فارسی مخصوصاً ادبیات نظمی شاعرانی  هم که  کوشیده اند  تا مناعت نفس وبلند  همتی را در بین  توده مردم  پروش دهند کم نبوده اند  که دیوان  اشعار شاعران بزرگ سرشته از پند و اندرز  هایی است که مردم را بسو ی تعالی  وبلند  همتی  تشویق مینمایند.

 

هر که مرد اندر تن    او نفس گبر  مرورا فرمان  برد خورشید و گبر

نفس خود را کُش جهانی زنده کن   خواجه ای  گشتست او را بنده کن

نفس  هر دم در درونت در کمین    از همه مردم بتر در مکر و کین

 دشمنی داری چنین در سّر خویش معنی عقل است و خصمِ جان و کیش

                          دشمن   راه   خدا  را  خوار دار                     دزد را    منبر منــــــــه ، بر دار دار[3]

 

سیف فرغانی شاعر  عارف همزمان با سعدی در قصیدۀ شیوا ،ریا را در ترازوی نقد  گذاشته و مردم  را ازستودن شاه و مستوفی و زمامداران  رشوه ستان وظالم و  ریا کاران بر هذر داشته و فرمانروایان را اینطور مورد تأدیب قرار داده است.

آیا سلطان لشکر کش به شاهی چون علم سرکش

که هر گز دوست یا دشمن ندیده  کارزار تو

مَلِک شمشیرزن باید ، چو تو دم می زنی  ناید

ز  تیغی در میان بستن مرادی در کنار تو

نه دشمن را بریده سر ، چو خوشه  تیغ چون داست

نه خصمی را چو دشمن کوفت  گرز گاو سار تو

خری شد  پیش کار تو که در وی نیست  یک جو دین

دل خلقی ازو تنگ (است)،اندر روزِ بار تو

چو آتش بر فروزی  تو بمردم سوختن  هردم

از ان کس  خس نهد خاشاک دایم بر شرارتو

چو تو بی رای و بی تدبیر  او را پیروی کردی

تو در دوزخ شوی پیشین و از پس  پیشکار تو

به باطل چون تو  مشغولی ز حق خلق بی خشیت [4]

نه خوفی در درون تو نه امنی در دیار تو

نه ترسی نفس  ظالم را ز ترس گوشمال تو

نه بیمی اهل باطل را ز ترس حق گزار تو

به شادی میکنی جولان درین میدان نمی دانم

دران زندان غم خوران ، که باشد غمگسار تو؟

...بکاوآرنددر خانه به عهد تو که و دانه

ز خرمنهای درویشان خران بی فسار تو

بظلم انگیختی ناگه غباری و ز عدل حق

همی خواهیم بارانی که  بنشاند  غبار تو

به جاه خویش مغروری و چون زین خاک بگذشتی

بهر جانب رود  چون آب ، مال مستعار تو

بسیج راه کن مسکین، درین منزل چه میباشی

امل را منتظر ، چون هست اجل در انتظار تو

...ایا مستوفی کافی که در دیوان سلطانان

بحل و عقد در کار است بخت کامگار تو

قلم چون زرده ماری شد به دست  چون تو  عقرب در

دواتت سلّه ماری  (گشت )کزو باشد دمار تو[5]

خلایق از تو بگریزند  مثل موش  از گربه

چو در دیوان شه گرددسیه سرزرده مار تو

ایا قاضی حیلتگر ،حرام آشام رشوت خور

که بی دینی است دین تو بی شرعی است شعار تو

دل بیچاره یی راضی نباشد از قضای تو

زن  همسایه یی آمن  نبوده در جوار تو

کنی دیندار را خواری و دنیا دار را  عزت

عزیز تُست خوار ما  عزیز ماست خوارِتو

آیابازاری مسکین نهاده  در ترازو دین

چو سنگت را سبک کردی  گران زانست بار تو

ایا درویش رعناوش چو مطرب با سماعت خوش

به نزد رهروان باریست  رقص خرسوارتو

باسپ همت  عالی توانی ره بسر بردن

گر آید در رکاب جهد پای اقتدار تو

 

این شاعر وارسته شاعران دوران خود را از مدح  شهریاران ظالم و فاسق بر حذر  می دارد .

از ثنای امرا نیک  نگهدار زبان

گرچه رنگین سخنی نقش مکن دیواری

مدح این قوم دل روشن تو تیره  کند

همچو رو را کلف [6] و  آیینه را زنگاری

از چنین مرده دلان راحت جان چشم مدار

چون ز رنجور شفا کسب کند بیماری

عالمی را که همه ساله بود  کسبش فِسق

به طمع نام منه  عادل و نیکو کاری

هر کرا زین امرا مدح کنی ظلم بود

خاصه امروز که از عدل نماند آثاری

صورت حال در چشم دل معنی دار

زشت گردد به نیکو  گفتن زشت کرداری

اسد المعرکه خوانی تو کسی را که بود

روبۀ حیله گری یا سگ مردم خواری

همانند سیف فرغانی بسیاری از شعرای عارف اوضاع اجتماعی عصر خود را با شجاعت بی نظیر  و استادی فراون  نشان داده  که  میتوان  از مولوی ، سنایی ، عطار ، سعدی ،خواجو و سایرین  نام برد.

چنانچه در گلستان سعدی  ضمن توصیف اخلاق  درویشان، مردان دو رو  وریا کار ، مور د انتقاد قرار گرفته .

ترک دنیا بمردم آموزند

خویشتن سیم  و غله اندورند

عالمی را که گفت باشد و بس

هر چه  گوید نگیرد اندر کس

عالم  انکس بود  که بد  نکند

نه بگوید به  خلق و خود نکند[4]

 

عالم که کامرانی و تن پروری کند

او خویشتن گم است که را رهبری کند

 

در بوستان سعدی نیز نظریات انتقادی ، جسته  جسته بچشم میخورد  از جمله در اشعار زیر سعدی به مسئولیت زمامداران  و وظایف خطیر و سنگینی که بر عهده دارند  اشاره  میکند :

سپاهی که خوشدل  نباشد ز شاه

ندارد  حدود ولایت نگاه

چو دشمن خر روستایی برد

مَلِک باج و ده یک  چرا میخورد

مخالف خرش بُرد و سلطان  خراج

چه اقبال ماند در آن  تخت و تاج

رعیت درخت است اگر پروری

بکام دل دوستان بر خوری

به بیرحمی از بیخ و بارش مکن

که نادان  کند  حیف بر خویشتن

مروت نباشد بر افتاده زور

برد مرغ دون دانه از پیش مور

کسان بر خورند از جوانی و بخت

که بر زیر دستان نگیرند سخت

تو کی بشنوی نالۀ داد خواه

به  کیوان برد کَلۀ خوابگاه

چنان خسب کاید فغانت بگوش

اگر داد خواهی بر آرد  خروش

که نالد ز ظالم که در دور تُست

که هر جور کو میکند جور تُست

دلیر آمدی سعدیا در سخن

چو تیغت بدست است فتحی بکُن

بگو آنچه دانی  که حق  گفته به

نه رشوت ستانی ونه  عشرده

طمع بند و  دفتر ز حکمت بشوی

طمع بگسل و هر چه دانی بگوی

خنک آنکه  آسایش مرد و زن

گزینت بر آسایش خویشتن

نکردند رغبت  هنر پروران

به شادی خویش از غم دیگران

اگر خوش بخسبد  ملک بر سریر

نپندارم آسوده خسبد فقیر

وگر زنده دارد شب دیر باز

بخسپند مردم به آرام و ناز

 

سعدی  فرمانروایان  راچنین پند  میدهد :

 

نکویی کن امروز چون ده  تراست

که سال دگر دیگری دهخداست

هر آنگه  که غیبت نگویند  پیش

هنر دانی از جاهلی عیب خویش

چه خوش  گفت  یکروز دارو فروش

شفا بایدت داروی  تلخ نوش

اگر شربتی بایدت سودمند

ز سعدی ستان  تلخ داروی پند

به پَرویزنِ  معرفت بیخته

به شهد ظرافت بر آمیخته [5]

 

این فشرده یی از قصیده سیف فرغانی شاعر و عارف قرن هفتم و هشتم که قبلاً نیز  نظریات انتقادی او را نقل کردیم که اشعار تآسف بار و دلگدازی را  مبنی بر انحطاط اخلاقی و ظلم و فساد  می آوریم:

در عجبم  تا خود  آنزمان چه زمان بود

کامدن من بسوی ملک  جهان بود

بهر عمارت  سعود را چه خلل شد

بهر خرابر نحوس چه قیان بود

بر سر خاکی که پایگاه من و تست

خون عزیران بسان آب روان بود

تا کند ز آدمی شکم جو لحد پر

پشت زمین همچو گور، جمله دهان بود

آب بقا ار روان  خلق گریزان

باد فنا از مهیب قهر وزان بود

ظلم بهر خانه  لانه کرده چو خطاف [7]

عدل چو عنقا ز چشم خلق نهان بود

...مردم بی عقل و دین  گرفته ولایت

حال برخ چون بود چو گرگ شبان بود

قوت شبانه نیافت  هر که  کُتب خواند

ملک سلاطین بخورد  هر که عوان بود [8]

ملک شیاطین شده به ظلم و تعدی

آنچ به  میراث از آن آدمیان بود

...دل ز جهان سیر گشته چون وزغ [9] از آب

خون جگرخورد هر کرا  غم نان بود

زر و درم چون مگس ملازم  هر خس

دّر و گهرپون جرس مال خران بود

من در زمانیکه به ممالک  گیتی

هر که بتر  پیشوای زمان بود

نا خلف و جلف و خُلف عادت ایشان

مادر ایام را چنین پسران بود

بود جهان همچو باغ وقت بهاران

ما چو بباغ آمدیم فصل خزان بود

از پی ایندگان ز ماضی و حالی

گفتم و تاریخ آن فسا د زمان بود

هفت صد وسه سال بر گشته ز هجرت

روز نگفتیم ولیل ، ماه رمضان بود

حمد خداوند گوی ، سیف همی کن

شکر که نیک و بد  جهان گذران بود

این بود  وضع اجتماعی دوره  های  از سامانی تا حمله مفول که  جسته  جسته  از منابع مختلف  همچون   تاریخ اجتماعی ایران  تصنیف مرتضی راوندی ، تتاریخ زبان فارسی ، دکتر پرویز  ناتل  خانلری ، نقد  و نظر بر شعر پارسی گذشته از داکتر حسین رزمجو ، گلستان  و بوستان سعدی  و سایر دواوین  تدوین گردید.

 

 

                      


 

[1]   نقد و نظری بر شعر گذشته فارسی، نوشته دکتر  حسین رزمجو،انتشارات دانشگاه  فردوسی مشهد ،1382،جلد اول ،ص16 به بعد.

[2]   تاریخ اجتماعی ایران ، پیشین ، ص308

[3] Critique

[4] خشیت بیم  و هراس

[5]    سلّه مار ظرفی که مانند سبد  است و در او مار را می گیرند

[6]   کلف: لکه ای که در روی انسان پیدا میشود

[7]   خطاف: پرستو - چلچله

[8]   عوان: زجر کننده - ظالم

[9]   وزغ: فورباغه - بقه


 

[1]   تاریخ اجتماعی  ایران ، پیشین ، صص309 تا317

[2]   دیوان حافط

[3]   بهارستان ، مولانا نور الدین  عبدالرجمن  جامی ،انتشارات  کتابخانه  مرکزی تهران ، 1311، ص90

[4]   گلستان سعدی به اهتمام (ذکائ الملک) فروغی ، ص  127

[5]   همان کتاب ، ص247

 

 

++++++++++++++++++++++++++++++

 

 

بازشناسی تاریخ عمومی افغانستان

بخش : هفتاد وچهارم

قسمت اول: سسلجوقیان

چکیده :آغاز کار سلجوقیان – اعتبار نظامی – منشاء (پسران سلجوق)-رابطه سلاطین سلجوقی با خلفای بغداد-انتظام ملوک الطوایفی از طریق قدرت سلطنتی- زمینداری واقطاع- سستی بنیادهای حکومتی – وزارت و وزیران با کفایت  در دولت سلاجقه – الپ ارسلان و  منشاء سلجوقیان- خبر سلطان محمود و غزان در خراسان – جدول سلطانان و فرمانروایان سلجوقی در فارس خراسان – چیرگی بر خوارزم و آغاز فتوحات سلاجقه  در سراسر  فارس و خراسان – سنجر سلجوقی پادشاه  خراسان ، ماوراء النهر – الپ ارسلان  - طغرل بن  میکائیل

سلجوقیها:

قدرت گیری سلجوقیان:

آغاز کار سلجوق

پس از مرگ دُقاق، فرزند وی، سلجوق مورد توجه بیغو قرار گرفت و با لقب سباشی «= جلو دار لشکر» مفتخر شد. سلجوق چون خود را به بیغو بسیار نزدیک می‏دید، به خود اجازه داد، روزی در حرمخانه پادشاه رفته، بالاتر از زنان و فرزندان وی بنشیند. زنان بیغو این رفتار «ناپسند» را به پادشاه بردند و از وی تنبیه او خواستار شدند. چون سلجوق از عزم پادشاه در سیاست کردن خود، مطلع شد، با صد تن از خویشان و دلاوران و جنگجویان خود به همراه بار و بنه، ترکستان را ترک گفت و رهسپار ماوراءالنهر شد و راه سمرقند در پیش گرفت. چندی در جُند اقامت کرد و در همانجا بود که اسلام آورد. 

اعتبار نظامی سلجوق

در همین ایام و اقامت وی در جُند بود که برخی از طوایف ترک، از امیر جُند، درخواست باج و خراج کردند. سلجوق وی را از پرداخت باج بر حذر داشت و با دلاوران خود، با سپاهیان ایلک خان به جنگ پرداخت و آن‏ها را متفرق کرد. از آن پس، سلجوق اعتبار و قدرت زیادی کسب کرد و اغلب امیران و پادشاهان در دفع «کفار» از وی استفاده می‏کردند، چنان که، ابراهیم سامانی نیز در نبرد با ایلک خان از سلجوق یاری طلبید. 


 

پسران سلجوق

سلجوق چهار پسر داشت به نامهای؛ اسرافیل، میکائیل، موسی بیغو و یونس. میکائیل و موسی بیغو در روزگار جوانی در یکی از جنگها، زخم سختی برداشته و کشته شدند. میکائیل خود دارای دو پسر به نامهای؛ طغرل بیگ و چغری بیگ بود. همین دو برادر بودند که توانستند در عهد مسعود غزنوی، پایه‏های دولت سلجوقیان را مستحکم و دوامدار سازند. [1]

 

رابطه سلاطین سلجوقی با خلفای بغداد

رابطه سلجوقیان با رهبر اسمی عالم اسلام؛ یعنی خلیفه بغداد نیز مبتنی بر یک سیاست روشن و پیروی از یک سلسله اصول دیپلماسی نبود. از همان عهد طغرل تا پایان فرمانروایی قوم، پادشاهان سلجوق، وقتی محتاج به تأیید خلیفه بودند، نسبت به وی اظهار فروتنی و خاکساری می‏کردند و هنگامی که از حمایت او بی نیاز، با وی دعوی رقابت و همسری داشتند و احیاناً برخوردهایی خشونت آمیز نشان می‏دادند. خلیفه عباسی در دوران اقتدار این قوم، اگر چه مثل دوران 
آل بویه در شرایط ضعف نبود، اما با تعظیم و تکریم ظاهری هم که از سوی سامانیان و غزنویان در حق وی اظهار می‏شد، مواجه نبود. 
 در اغلب مواقع در این دوران، خلیفه بغداد قدرتش محدود به قلمرو کوچک خویش و نظارت بر امور شرعی بود، و حتی اتابکان و خوارزمشاهیان نیز، خلیفه را تنها در همین محدوده  در اکثر موارد بخاطر بدست آوردن القاب خلیفه موردتوجه واقع نیشد.

 

 انتظام ملوک الطوایفی از طریق قدرت سلطان

ملوک الطوایفی رایج در این عصر هم از طریق قدرت فائقه سلطان تحت نظارت بود. چیزی که این نظارت را تا پایان عهد سلجوقیان تأمین کرد، ترتیبات دیوانی و نظام اداری بود که هر چند شاهزادگان و حکام - ملوک الطوایف - به آسانی به آن گردن نمی‏نهادند، اما به هر صورت نوعی انتظام قابل قبول را در سراسر قلمرو آل سلجوق برقرار می‏داشت. 

 از سوی دیگر، خوی بیابانی امیران ترک آل سلجوق و قدرت مطلقه و عشق به غارت و استبداد این امیران، نظام دیوانی و صاحبان دیوان را که به هر تقدیر نظم و نسق و حساب و کتاب از لوازم و ضرورتهای شغل آنان بود، این وزیران و دیوانیان را در مقابل سلطان قرار می‏داد زیرا استبداد و اِعمال قدرت بدون حسابرسی و حساب دهی پادشاهان، نظام دیوانی را بر نمی‏تافت. 

 به همین جهت بارها سلاطین سلجوقی، وزیران خود را کشتند  و یا به دست دشمنان سپردند و اموالشان را مصادره کردند. 

 

زمینداری سلجوقی اقطاع و سستی بنیان های حکومت

با توسعه و رایج شدن نظام اقطاع، بزرگان و امیران خود را در مجرای قانونی انداخته و به نام قانون و حکومت، اقدامات مستبدانه را مشروع و مقبول ساختند. در عین حالی که، بنیانهای حکومت را نیز سست و بی دوام نمودند. 
 به هر حال این شبانان بیابانگرد، بعد از غلبه بر مسعود، در مرو و همچنین نیشابور، خطبه سلطنت به نام خود خواندند و آغاز فرمانروایی آل سلجوق را اعلام داشتند. این جابجایی سلطنت از غزنویان به سلجوقیان دست کم برای مردم ایران با وجود استمرار برخی از معایب و مصیبتهای گذشته که ناشی از طبیعت این قوم و استبداد مطلقه حاکم بر ایران بود محاسن و منفعتهایی نیز به همراه داشت. چه امیران اولیه قوم که تربیت شدگان وزیرانی با کفایت و مدبر و توانا همچون خواجه عمید الملک کندری، و خواجه نظام الملک طوسی بودند، این میزان درک و آگاهی منافع دراز مدت دولت خود را داشتند که بخشی از اموال ستانده شده را صرف رعایا، تعمیر جاده‏ها، امنیت راهها، ساختن پلها و رباطها کنند. بدون نظارت  این وزرای دانشمند بر احوال رعایایی که می‏باید بر وفق آیین حکومت، منافع مادی و نیروی نظامی آن را تأمین کنند، ممکن نبود.

 

وزارت وزیران با کفایت در دولت سلاجقه

به هر حال این نکته نیز از شگفتیهای تاریخ این مرز و بوم است که پر بارترین، پر آوازه‏ترین و طلایی‏ترین ادوار آن در پایان سده‏های نخستنی اسلامی، مقارن فرمانروایی قومی بیگانه، بیابانگرد بود که در عهد سامانیان و غزنویان بیشتر به حال بیابانگردی و راهزنی در اطراف بخارا و مرزهای شمالی خراسان سر می‏کردند و هیچ گونه پیوند قابل ملاحظه‏ای با تمدن و فرهنگ شهر نشینی نداشتند. عامل عمده توفیق آنها در نیل به این موفقیت غیر منتظره، اتکاء آنها بر ایمان مذهبی و اعتمادشان بر دستگاه وزارت بود که هر چند در اواخر چندان استوار نماند، در همان آغاز کار به استقرار دولت و قدرت و شوکت آنها کمک بسیار کرد. این که خواجه نظام الملک وزیر در اواخر عمر که از جانب سلطان تهدید به عزل شد، گفته بود 

 «دولت آن تاج به این دوات وابسته است» نقش وزارت را درتوسعه و تنظیم دولت آنها خاطر نشان می‏کرد و حوادث بعدی نیز نشان داد که خواجه گزاف نمی‏گفت. در مدتی که سلطنت سلاجقه به حمایت دستگاه وزارت و سازمان دیوان، مجال توسعه یافت، دوران فرمانروایی سلجوقیان دوران شکل گیری سنتهای اداری، و عصر ترقی و توسعه صنایع و معارف شد، که مساعی خواجه نظام الملک طوسی در این توفیق، نقش غیر قابل دراینکار داشت. نتیجه آن شد که حکومت سلجوقیان در مقایسه با غزنویان که تنها متکی بر یک ماشین جنگی و مخرب و تهاجمی بود و علاقه‏ای به سازندگی و اهمیتی به حضور طولانی مدت خود، در مناطق تحت نفوذ نمی‏داد، بسیار موفقتر عمل کرد. حکومت این فرمانروایان غیر خراسانی و پارسی نمونه‏ای شد که در رعایت آداب عدالت و در حمایت از ارکان شریعت، خیلی بیش از آن چه حکومت غزنویان، در آغاز فرمانروایی خویش، داعیه آن را داشتند توفیق حاصل کرد و نتایجی نیکو و سنتهایی تمدن ساز در همین دوره برای آیندگان بیادگارماند. 

 

الب ارسلان سلجوقی

«455 – 465ق / نوامبر 1072 - دسامبر 1063 م»

 پس از وفات طغرل، برادر زاده‏اش، اَلْب ارسلان به جای او بر تخت سلطنت سلجوقیان نشست. درباره جانشینی الب ارسلان، بین مورخان اختلاف نظر وجود دارد.

 برخی او را جانشین بلاواسطه طغرل دانسته‏اند و بعضی دیگر بر این باورند که الب ارسلان پس از یک نزاع محدود خانوادگی جانشین طغرل شد. از جمله حمدالله مستوفی بر این رأی است و می‏گوید که پس از طغرل، سلیمان بن جغری بیک، برادر الب ارسلان که در ری بود، بر تخت نشست. قُتُلْمش پسر اسماعیل و عموزاده طغرل چون این خبر شنید به انگیزه این که جایگاه پادشاهی را از آن خود می‏دانست، با کمک گروهی از ترکمانان به جنگ سلیمان آمد و بر وی چیره شد. 
 الب ارسلان نیز پس از آگاهی از این رویداد، از خراسان رهسپار ری شد و در دامغان قتلمش را شکست داد و وی به هنگام فرار از اسب به زیر افتاد و در دم جان سپرد و پادشاهی سلجوقیان از آن الب ارسلان شد. راوندی، الب ارسلان را پادشاهی با هیبت، خوبروی، ورزیده و دلاور توصیف می‏کند که تیر او هرگز به خطا نمی‏رفت   . 

او پسر تغرل و مانند پدر  مرد  کاری  و شکست دهنده  رومانوس دیوجانس  امپراتور روم شرقی (ترکیه موجوده) را در ملازگرد،شکست داد (455-465ه/1077-1087 م) حملات خود را بر افغانستان شمالی تکرار کرد

 

نبرد الب ارسلان با امپراتور روم

چندی بعد، سلطان سلجوقی در ملاذ گرد (= مناذ کرت) واقع در ارمنستان، در پیکار با (امپراتور روم) لشکر بیزانس را مغلوب نمود «ذی القعده 463 ق / اگوست 1071 م» و رومانوس دیوجانس، قیصر بیزانس را اسیر کرد . دو سال بعد با دویست هزار سوار به جنگ با شمس التکین، پسر طمغاج، پادشاه ماوراء النهر، از خراسان رهسپار آن سامان شد و از رود جیحون گذشت و دژ برزم را محاصره و پس از چندی آن را گشود. در این گیر و دار، یوسف برزمی مسئول دژ «= کوتوال» را به نزد سلطان آوردند. سلطان درباره شمار سپاهیان خان ماوراء النهر از وی پرسشهایی کرد، اما یوسف به درشتی به سلطان پاسخ گفت. الب ارسلان که سخت خشمگین شده بود، دستور داد او را بیرون برده به قتل رسانند، ولی یوسف خود را از چنگ غلامان رهایی داد و با خنجری که از آستین خویش بیرون آورد، به سوی سلطان شتافت. 

 غلامان از این کار جلوگیری کردند، اما الب ارسلان که به تیر اندازی خود مطمئن بود، دستور داد تا او را رها کنند و از کمان تیری به سوی او رها کرد، از قضا، تیر به یوسف اصابت نکرد و در این میان، یوسف خود را به سلطان رساند و با خنجر زخمی کاری بر او زد. الب ارسلان از این زخم در «ربیع الاول 465 ق / نوامبر 1072 م» چشم از جهان فرو بست. القائم بالله - خلیفه عباسی - الب ارسلان را لقب «عضدالدین برهان المؤمنین» داده بود. مورخان می‏گویند که هنگام بروز این واقعه، دو هزار غلام مسلح در خدمت سلطان بودند و از شگفت زدگی به اندیشه دستگیری قاتل نبودند، اما جامع نیشابوریسرکرده فراشان دربار، با میخکوبی که در دست داشت بر سر یوسف کوفت و او را از پای درآورد. پس از وفات الب ارسلان، پسرش ملکشاه جانشین او گردید.

ملکشاه (485-465)

ملکشاه پسر آلپ ارسلان بعد از مرگ پدرش به کمک خواجه نظام‌الملک ، باوجودیکه از وی برادران مهتر نیز بودبه کرسی سلطنت نشست. او به کمک فراست و دانایی خواجه نظام‌الملک توانست به تمام رقیبان سلطنتی خود از جمله شاهزادگان مدعی سلاجقه غلبه کند.عمش قاوردبن چغری بیک بحرب او آمدکه ل شکر قاورد را منهزم گردانیدبعد ازاینکه لشکر فاورد توسط سپاهیان  ملکشاه انهزام یافت لشکریان ناز بالا گرفتند و از ملکشاه خواستند تا به مواجب آنها بیافزاید این کار بر ملکشاه  گران آمد و خواجه نظام الملک را به  مشوره بخواست و او  مشوره  داد تا قاورد را که در حبسش است از بین ببرد و همان بود  که عمال ملکشاه قاورد را کشتند ، هم غایله قاورد  خاتمه یافت و  هم سپاهیان ملکشاه خاموش ماندند. بعلاوه اینکه توانست سرزمین‌های تحت اشغال سلجوقیان را گسترش بدهد. از متصرفات او می‌توان به باز پس گیری سمرقند ازفاطمیون و انطاکیه از روم شرقی نام برد. عراق عرب، گرجستان، ارمنستان، آسیای صغیر و شام از دیگر محدوده‌های تحت تصرفات او می‌باشد.

حکومت ملکشاه که در سال ۴۶۵ هجری آغاز شده بود، بعد از بر کناری خواجه نظام‌الملک و روی کار آمدن تاج‌الملک قمی حرکت رو به زوال را پیش گرفت. عاقبت خواجه نظام‌الملک در نهاوندبدست یکی از اسماعیلیان به نام ابوطاهر در سال ۴۸۵ هجری کشته شد. ملکشاه نیز در همان سال زندگی را بدرود گفت.



 خبر سلطان محمود با غزان در خراسان

چون سلطان محمود ارسلان بن سلجوق را به زندان فرستاد و چادر های شان را تاراج کرد و آنان را از اطراف بخارا تار و مار نمود ، غزان از جیحون گذشتند و بخراسان آمدند ولی عمال سلطان در خراسان دست به تعدی  و ستم به اموال و اولاد شان دراز کردندو آنان را به اطراف پراگنده ساختند .و طایفه ای از ایشان  بیش از دو هرازار خرگاه به کرمان رفتند و از آنجا به  اصفهان شدند . طایفه  ای دیگر به کوههای بلجان در نزدیکی خوارزم قدیم  مسکن گزیده بودند دست به اغتشاش و تاراج و کشتار زدند. سلطان محمود نزد علاءالدوله کاکویه که در اصفهان بود کس فرستاد و از او خواست غزانی که به قلمرو او آمده اند به ری برانند.

علاءالدوله برای اجرای فرمان محمود دست به حیله ای زد [ نائب خود را گفت طعامی ترتیب دهد و آنان را بدان فرا خواند و چون آمدند همه را بکشد]. ولی این توطئه نگرفت  و میان غزان از یک سو و سپاه علاءالدوله نبرد در گرفت . غزان شکست خوردند و از اصفهان راهی آزربایجان شدند . در راه بهر جا که رسیدند  تاراج کردند و ویران نمودند .

هسودان  صاحب آزر بایجان با آنها خوبی کرد و ایشان را مورد نوازش  خویش قرار داد ، رؤسای شان بوقا ، کوکتاش ، منصور و دانا بودند

اما آنانکه در منطقه خوارزم قدیم بودند در ان ناحیه  اغتشاشات بسیار بر پای کردند . سلطان محمود ارسلان جاذب ، والی طوس را بدفع ایشان فرستاد . او دو سال در تعقیب شان بود . سپس سلطان خود بیامد و آنان را به اطراف خراسان پراگنده ساخت.و بعضی از ایشان را بخدمت خود گرفت و سران شان عبارت بودند از :کوکتاش، بوقا ، قزل، یغمر ، و ناصغلی .

خلاصه اینکه الی  ختم دوره سلطنت سلطان محمود  غزان  در هر سرزمینیکه متوطن شدند  دست به آشوب و فتنه کشیدند و اواخر  روز های یمین الدوله  محمود بن سبکتگین و اولین روز های  سلطنت سلطان مسعود  پسر یمین الملک محمود همه اش مشحون از اغتشاشاتی بود که  غزان در  خراسان و بیرون آن براه انداختند.[2]

به این ترتیب  طغرل  در سال ( 429ه/1050م)در نیشاپور  سلطنت  خود را اعلان  و متعاقباً در کشور فارس اصفهان را فتح و  پای تخت  خویش فرار داد.[3] طغرل در آغاز محرم 429 ق / اکتبر 1038 م وارد نیشابور شد و در کوشک شادیاخ بر تخت سلطنت نشست و خطبه به نام خود خواند. [4]

 

 

 

 

Figureجدول نامهای سلسله پادشاهان سلجوقی

SEQ Figure \* ARABIC 1

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

گذاشت و به مرو رفت و آن جا را به تصرف درآورد. 

 

 

 

 

Figure  SEQ Figure \* ARABIC 2نقشه قلمرو و متصرفات سلجوقیان


 با غلبه نهایی بر مسعود در جنگ دندانقان، و چیره شدن طغرل بیگ بر بلخ، تمامی نواحی خراسان به دست سلجوقیان افتاد. 
 در زمان طغرل، خوارزم در اختیار شاه ملک بود که در 22 ماه رجب 432 ق / 28 مارس 1041 م بر تخت پادشاهی خوارزم نشسته بود. 
 خبر کشته شدن سلطان مسعود غزنوی به چغری بیک رسید، وی با سپاهی به کنار آمویه رفت و به همراه اسماعیل خوارزمشاه که توسط شاه ملک ازامارت خوارزم برکنار شده بود، رهسپار آن دیار شدند. اما به سبب سرمای زمستان کاری از پیش نبردند تا آن که در بهار سال 433 ق / آوریل 1041 م در نبردی سخت، ملک شاه را شکست داده، بر خوارزم نیز چیره شدند. 

چیرگی بر خوارزم و آغاز فتوحات سلاجقه در سراسر فارس و خراسان

از آن پس فتوحات  تسلط آل سلاجقه بر سراسر فارس و خراسان  آغاز شد. طغرل پس از تحکیم قدرت درخراسان، گرگان و طبرستان را به اطاعت خویش درآورد. بعد از آن نیز چندی در ولایات جبال تاخت و تاز کرد و بالاخره در 446 ق / 1054 م به تسخیر آذربایجان پرداخت. در 442 ق / 1052 م، القائم بامر الله - خلیفه عباسی - فرستاده‏ای به نام ابو محمد هبة الله بن محمد بن حسن بن مأمونه را نزد طغرل گسیل داشت و او را به بغداد فرا خواند. 

طغرل که سرگرم پیروزیها و فتوحات خود بود، مجال رفتن به بغداد را نداشت، از این رو، فرستاده خلیفه تا سه سال نزد طغرل باقی ماند. طغرل در «447 ق / 1055 م» عازم بغداد شد. [5]

 القایم بامر الله چون خبر نزدیک شدن او را به شهر شنید، پیشکشهای گرانبها برای او فرستاد وپیشواز طغرل آمد. اما به دستور امیر سلجوقی دستگیر و در دژ تبرک ری زندانی شد. [6]

او خواجه نظام الملک طوسی وزیر پدرش را که شخص دانا و مدبر بود به و زارت  خود بر گمارید و ترقیات قلمرو خویش را بدست این وزیر بی نظیرسبب شد. ملکشاه پادشاهی آل سلجوق را در آسیای صغیر بر قرار  و ادامه امپراتوری خویش را از سرحدات کاشغر و آسیای مرکزی تا بحر روم  کشیده  و علم  وادب  را پرورش داد.  نظام الملک  کتاب سیاستنامه اش را  تالیف و مدارس و عماراتی در هرات ، اصفهان بصره،  و بغداد تعمیر نمود و عمر خیام شاعر و حکیم معروف تاریخ جلالی را تدوین نمود.

 

سلجوقیان خراسان

سنجر سلجوقی پادشاه خراسان و ماواءالنهر

 

سلجوقیهای خراسان نیز از ترکان غز بوده، و در شمال سیحون زندگی داشتند. دقاق ،نام یکی از سران این قوم با قبیله خود  در دوره سلطنت سامانیان به ماوراءالنهر وارد  و دین اسلام را قبول نمود، سلجوق  پسر دقاق چهار فرزند داشت ، اسرائیل ، میکائیل ، موسی و یونس ، سلطان  محمود غزنوی  اسرائیل را در محبس قید و سهو نمود  که عدۀ از ایشان را در شمال افعانستان  مقیم ساخت. سلطان مسعود  غزنوی  در جنگ با طغرل و چغر پسران میکائیل ،و ولایات شمال (خراسان= افغانستان ) مانند بلخ، مرو، و نیشاپور رادر جنگی که در ناحیه دندانقان بین شان واقع شد  ازدست داد   [7] .

 

قسمیکه  آثار مؤرخین  افغانی ملاحظه گردید در مورد  این خاندان از سلسله پادشاهان ترک های سلجوقی، کمترین اشاره  ای نشده  است در حالیکه دولت  های سامانی ،  غزنوی و سلجوقیان جزء از اضلاع مثلثی است که تاریخ و عظمت خراسان ،در سرزمینهای شرقی مجزا  از خلافت بغداد را نشان  داده  است .

در این بخش میکوشم تا بهر ترتیبی که ممکن و میسر باشد مطالبی را جمع آوری  و در این اثر بگنجانم که الحق تاریخ پر افتخار کشور ما سزاوار به آن  میباشد  تا تاریخ کشور ما (افغانستان= خراسان ) که با این  تمدنها روابط تنگاتنگ قومی ،زبانی ؛ منطقه وی و علایق  استوار تاریخی دارد در تاریکی نماند.

 

برکیارق پسر ملکشاه برادر خود سنجر رادر سال 549 نائب الحکومگی (خراسان=افغانستان )مفتوحه راداد ، سنجر درسال 598ه استقلال (افغانستان=خراسان) مفتوحه رااعلان و در520 هجری ماوراالنهر را به آن  الحاق کرد. سنجر یکی از بزرگترین  سلاطین سلجوقی  در خراسان و مرد شجاع و فاتحی بود، در خراسان مرکزی دولت غزنوی از هم پاشیده و دولت غوری تازه بسر رسیده بود. بهرامشاه  غزنوی که در اوایل با سنجر ارتباط دوستانه داشت در حدود سال 530ه  با وی از در مخالفت داخل و لهذا سنجر  به غزنین لشکر کشید ، بهرامشاه ،تادیه  خراج را پذیرفت (تاریخ غزنویان ،برسیورث). همچنین در جنگی که  میان سنجر  و علاءالدین  حسین ، پادشاه  غوری (افغانستان=خراسان) رخ داد ؛ علاءالدین مغلوب  و اصسیر ولی متعاقباً رها  و با قبول اطاعت  سنجر به  پادشاهی خود دوام داد. در آخرین  حصه شمال (خراسان- افغانستان) یعنی خوارزم  آتسر خوارزمشاه آتش اختلاف را با سنحر روشن  نمود، اما او هم در جنگی که با سنجر نمود مغلوب گردید و در 535ه  خوارزمشاه سهو نمود که برای تلافی این شکست از دولت اجنبی فراخطایان کاشغر استمداد نموده و سلطان سنجر را در  جنگ سبحون بن انهزام وادار ساخت مخصوصاً در حالیکه  دست  دشمن به مرو و نیشاپور دراز شد ،، معهذا سنجربعد از شش سال به خوارزم و  نیشاپور  عسکر سوق دادريال اتسر را مغلوب ولی جوانمردانه عفو و بحکومتش القاء نمود. اما بعد از غلبۀ قرا خطائیان کار کشور خراب شده و چندین هزار ترکان  غز و نیمه وحشی در وبلیت بلخ جا گرفته بودندو غز ها در مقابل دولت سلجوقی (خراسان= افغانستان) مثل اجداد سلاجقه ایشان بمقابل دولت  غزنوی رفتار نمودند یعنی ازراه نبرد و بغاوت پیش آمدند و سلطان سنحر را بحنگ وادار ساختند، اما سلطان ستجر در این جنگ با صد  هزار لشکر خویش  بد بختانه  مغلوب  و با ملکه  خود یکحا  اسیر و چهار سال بدست دشمن  دیوانه محبوس ماند، بعد از آنکه ملکه در زندان دشمن  جان داد، سنجر از حبس فرار و به شهر مرو  وارد  و بعد از کمی بعمر 73 سالگی  در همانحا چشم از  جهان پوشید به این ترتیب ترکان غز نه  تنها دولت سلجوقی (خراسان= افغانستان) را نه بلکه دولت  کوچک سلجوقی ولایت کرمان را نیز  از   بین برداشتنداما خوشلختانه در منطقه خراسان دو دولت دیگر  وجود داشت که بزودی  خالسگاه را چر و  کشور رااز تخریب و تاراج طوایف غز نجات داد اینها عبارت از دو دولت خوارزمشاه در شمال و دولت  غوری در مرکز علی ایحال وقایع دولت  های متباقیه سلجوقی در کشور فارس و غیره به الزیخ (خراسان افغانستان) ربطی ندارد جز آنکه بگوییم هجرت اولیه ترکان در کشور ماوراءالنهر و هجوم شان بر سرزمین (خراسان =افغانستان)زاه حمله و تاراج نژاد  های زرد را به سرزمینهای خراسان و فارس باز کرد.که در نتیجه فعل و انفعالات  جنگ طلبانه  ترکان غز از نسل دوم  با آمدن  سپاهیان  چنگیز و مغل هستی ، تهذیب و تمدن مشعشع این  کشور های تاریخی را بر باد دادند.[8]

 

طغرل بن  میکائیل

او بعد از اعلان سلطنت در کشور فارس اصفهان را فتح و آنجا را پایتخت  خویش قرار داد وطغرل مرد بزرگی بود ، موصل ؛ بغداد  و دیار بکر و نصیبین  را فتح  و با عیسویان  گرجستان و قفقاز جهاد کرد و  دختر خلیفه بغداد را تزویج و در سال 455ه/1007 م در ری وفات نمود . از آن زمان سلجوقیان صاحب سلطنت  در قلمرو فارس و شمال افغانستان شدند.

 

انشعاب در حکمرانی سلحوقیان

به علت گسترش حکومت سلاجقه، ملکشاه کشور را به ایالات و ولایات مختلف تقسیم کرده بود و هر ولایت را یکی از شاهزادگان، امراء یا اتابکان اداره می‌کرد.

اینان به علت دوری از اصفهان پایتخت آن عهد و قدرتی که ملکشاه به آنها داده بود، بعد از مدتی شروع به تشکیل حکومتی جدا و مستقل کردند. سلسله خوارزمشاهیان به دست انوشتکین غزجه که یکی از امراء بود تأسیس شد. اتابکان نیز برای خود دم از استقلال زدند. در کرمان سلسله سلاجقه کرمان و در روم سلسله سلاجقه روم بوجود آمد. از طرف دیگر اتابکان آذربایجان و اتابکان لرستان هم ادعای استقلال کردند.

 

سلطان محمد

سلطان محمد را می‌توان آخرین پادشاه سلجوقیان دانست که بر تمام تصرفات این سلسله حکومت کرد. پس از اینکه ملکشاه زندگی را بدرود گفت بین پسران و شاهزادگان سلجوقی جدال سنگینی در گرفت. ابتدا بین دو پسر او محمود و پسر بزرگ برکیارق جنگ بر سر تاج و تخت سر گرفت. این جدال عاقبت دراصفهان با پیروزی محمود به پایان رسید و برکیارق زندانی شد. اما بعد از مدتی محمود بر اثر بیماری آبله در گذشت و قدرت دوباره به برکیارق بر گردانده شد.

محمد پسر دیگر ملکشاه که در آن موقع سلطنت گنجه را بر عهده داشت سر به شورش علیه برادر خویش برداشت. بجز جنگ اول که در نزدیکی همدان رخ داد و با شکست محمد به پایان رسید، پنج جنگ دیگر نیز رخ داد که عاقبت با صلح بین دو برادر به پایان رسید. اما برکیارق در سال ۴۹۸ هجری یک سال بعد از صلح با برادرش محمد در گذشت و امور به محمد منتقل شد.

سلطان محمد امور مربوط به خراسان را به برادر خود سنجر واگذار کرد و خود امور دیگر تصرفات را به عهده گرفت. شام، آسیای صغیر و عراق عرب بخاطر از بین رفتن قدرت خلفای عباسی در فرمان او بود.

سلجوقیان خراسان

بعد از آنکه سلطان محمد در گذشت سلطنت ایران تقریباً به دو قسمت تقسیم شد: سلجوقیان شرق به دست سلطان سنجر برادر سلطان محمد و سلجوقیان غرب به دست محمود. سلطان سنجر در دوران سلطنت خود کشمکش‌های فراوانی را پشت سر گذاشت، اما قسمتی از کشور یعنی خراسان به پایتختی مرو را کاملاً در اختیار خود داشت. عاقبت سنجر در سن ۷۲ سالگی و بعد از تقریباً ۶۲ سال سلطنت در سال ۵۵۲ هجری زندگی را بدرود گفت. سنجر برای خود جانشینی نداشت و خواهر زاده اش رکن الدین محمود به جای او بر تخت نشست. اما در سال ۵۷۷ هجری به دست یکی از سرداران سلجوقی کور شد و باقی زندگی را در زندان به سر برد تا در گذشت.

دودمان سلجوقیان شرق با مرگ سنجر از بین رفت.[9]

 

 

دودمان سلاجقه

 

 

 پادشاه

 زندگی

 پادشاهی

1

رکن‌الدین طغرل‌بک بن سلجوق

 ....-.... 

 1037-1063 

2

عضدالدوله آلپ ارسلان

 ....-.... 

 1063-1072 

3

جلال‌الدوله ملکشاه

 ....-1092 

 1072-1092 

4

ناصر الدنیا و الدین محمود بن ملکشاه

 1087-.... 

 1092-1094 

5

رکن الدین برکیارق

 ....-.... 

 1094-1105 

6

جلال‌الدین ملکشاه بن برکیاروق

 1100-.... 

 1105-1105 

7

غیاث الدنیا و الدین محمد

 1118-... 

 1105-1118 

8

محمود بن محمد بن ملکشاه

 1104-1131 

 1118-1131 

9

داود بن ابوالقاسم درگزینی

 ....-.... 

 1131-1131 

10

مسعود بن محمد بن ملکشاه

 ....-1152 

 1134-1152 

11

معزالدین احمد سنجر

 1086-1157 

 1097-1157 

[10] 

 

 

 

 

 

 

 


 

[1]   

[2] - تاریخ «العبر) تالیف عبدارحمن ابن خلدون  ،ص623 تا 626 ؛ همین اثر، «باز شناسی تاریخ افغانستان ، دولت غزنویان ،جلد  سوم ، ص 36 ،تالیف نگارنده.

[3]   دایرة المعارف آریانا، پیشین، ص 698

[4]  تاریخ احتماعی ایران ، مرتضی راوندی جلد پنجم ، ص 325

[5]   تاریخ گزیده ، تالیف حمد الله بن بکربن احمد بن  نصرمستوفی قزوینی ،تالیف( 730 هجری/1302 م)،بسعی و اهتمام ادورارد برون معلم زیان فارسی در دانشگاه کمبرج لندن،تاریخ طبع لندن،سال1328خورشیدی/1910میلادی ،جلداول ص433به بعد.

[6]   تاریخ گزیده ، همان صفحه.

[7]    دایرة المعارف آرینا ، انجمن آریانا دایرة المعارف ،جلد پنجم ، ص 697-8، مطبعه دولتی  افغانستان ، کابل ، سال 1348

[8]   آریانا دایرة داکعارف ، پیشین ،ص698

[9]   تاریخ گُزیده ، حمد الله  مستوفی ، پیشین صص445 به بعد

[10]   تاریخ ایران ، حی آ بویل ، انتشاران امیر کبیر ، حلد  پنجم؛ زضایی عبدالعظیم ،تاریخ  ده  هزار ساله  ایران ، جلد سوم

 

 

++++++++++++++++++++++++++++++++++

 

 

فصل هفتاد و سوم

تجلیل از اعیاد و جشن های رسمی

 

1.    جشن های رسمی:

جشن های ملی و اعیاد  مذهبی و مجالس خوشی و سرور ، در دوره  غزنویان با طرز شکوهمند و مجلل  بر گزار میشد .  قصاید بلند بالای شاعران  دربار غزنوی که ما در خش ادب فارسی از آن به  تفصیل بحث کردیم  مبین  این  است  که شاهان  غزنوی  مجالس بلند  وبزرگی را که در آن انواع   واقسام   کامروایی منظور بوده  است بر پا میشده  است که اینگونه  مجالس به  مناسبت   های خاص و جریانات  و رویداد  های  بوقوع  پیوسته  در  گوشه  و کنار مملکت  ترتیب میگردید از قبیل  پیروی سپاه  غزنوی در جنگ  ، عروسی یکی از  شاهزادگان ، تولدی ها ، به  تخت  نشستن  ها ، بر گماری اعضای بلند  پایه دولت (نصب خواجه بزرگ یا امیر الوزا) بر گزاری مجالس جشن سده و جشن  نوروزی که  از همه بیشتر  پایه  تاریخی دارد و به دوره  آریایی ها و   تمدن باختریا و دوران انوشیروان و شاهان ساسانی و زردشت بر میگردد.

این مجالس معمولاً توسط مبشران به آگاهی مردم رسانیده  میشد . ارکان دولت نقیبان ، طبقات  مختلف  جهت ابراز احساسات  بدربار رفته  و هدایا تقدیم  میکردند . ابوالفضل بیهقی پیرامون  اینگونه مجالس داستانهای دارد . همچنان منابع  دیگر تاریخی نیز این  جشن  ها را به روایات  دلنشین  تعریف و توصیف کرده اند .

حالا یکی از متون  تاریخی را از قلم  بیهقی می آوریم :

چون امیر  ، بدین  نامه  آگاهی یافت  شخت شادمانه شد  و فرمود تا  مبشران  بگردانند  و مردم را آگاه سازند. [1]

 

2. جشن های ملی:

 

جشن مهرگان:

جشن خزان  را که به  جشن مهرگان یا جشن  برداشت  محصولات  کشاورزی  نیز  معروف است  در  روز شانزدهم  میزان (نیرماه)  تجلیل میکردند . البیرونی در مورد  جشن مهرگان  نقل میکند: « پس از آنکه افریدون به ضحاک ماردوش  پیروز گردید  و به ظلم و ستم او پایان  داد ، مردم بخاطر آن شادیها نمودند و این  پیروزی را  جشن  گرفتند.: [2]  او بخاطر به  کرسی نشاندن   گفتار خود ، ایده ای  شماری  از  تاریخ نگاران را که در باره  این  جشن  بیان داشته اند ، نقل میکند : و آغاز سخن آنان از  پیروزی افریدون بر ضحاک  است ؛ و چون افریدون بر ضحاک  پیروز گردید ، و به ظلم او پایان داد  مردم شادی نمودند . ابوریحان البیرونی  «ضحاک» را  «بیوراسب» خوانده  می گوید : که همان (ضحاک) میباشد  مردم  چون از شر او  نجات یافتند به افتخار رهایی از آن  این روز را  با شکوه  خاص تجلیل کردند ، این  جشن معمولاً در ایام  خزان برگزار میگردد، از همین  جهت  کلمۀ مهرگان را  بدین  معنی بکار می برند ،بیرونی و گروهی از  پژوهشگران  منشاء جشن مهرگان را  پیروزی افریدون برضحاک مار دوش میدانند .

ابوریحان البیرونی  در اثر دیگر خود «آثار الباقیه» این  جشن  ملی را بگونۀ دیگر  تعریف میکند، یعنی از اساس و بنیاد  و ریشه تاریخی  آن سخن  میگوید ، مهر ماه  که روز اول آن  هرمز روز است  و روز شانزدهم  مهر است ، عید بزرگی است  که به مهرگان  معروف است ، که خزان دوم  باشد این برای عموم است. [3]

این عید  در ایام  گذشته در ایام زمستان  موافق بود ، چون  کبیسه  را اعمال کردند ، پیش افتاد  و در نزد  ملوک  خراسان  اینطور ، مرسوم  گشت  که روز مهرگان ، به سپاهیان رخت  پائیزی  و زمستانی میدادند ، منشاء این  عید آن  است  که فریدون بر ضحاک  پیروز  گردید . [4]

نگارنده  کتاب گاه شماری تاریخ  می نگارد : « عید  منسوب به میترا یا عید  مهر یاد  میشود این ماه با اعیادش  که منسوب به  میترا است  که در اول پائیز  عید مذهبی و ملی ایرانیان یعنی عید  متر (خدای بزرگ) که قبل از اهورا مزدا ، مورد  پرستش ایرانیان (مقصود ایران  موجوده  نیست بلکه ایران باستان آریاویجه میباشد که به سرزمین  های ارین ها  اطلاق میشود)  بوده ، در ماه اول  پائیز عیدی به  همین نام  بر گزار   میشد . در میان  مناطق جنوب  عید  میترا ، و بین اقوام شمال شرق عیدی بنام (مهرگان)  تجلیل میگردید که برای برگزاری این اعیاد   تشریفات خاصی در نظر  گرفته  میشد . [5] باید افزود  که  نزاد آریایی  در  دوره  های تاریخ  تمدنی خود ، این  جشن را با شیوه و  جلال  خاص تجلیل می نمودند .

جشن مهرگان بنا بر  تائید  تاریخ در عصر غزنویان و قبل از انها  توسط سامانیان با شکوهمندی خاصی همه ساله در موقع  معین آن  که  همان  مهر ماه  است  تجلیل و بر گزار میگردید . قسمیکه آورده اند  خود شخص سلطان بر تخت  می نشست  ، مردم را بار میداد  دامیزادگان  واولیای دربار پیش می آمدند  و این روز فرخنده را به  پادشاه  شاد باش  گفته و بین  مردم درهم  و دینار نثار میکردند . حکام اطراف کشور  بر غرض بزرگداشت  این  جشن باستانی  احساسات  خود را  با فرستادن  وکیل خاص  به شاه  تهنیت  و تحف و هدایا ی با ارزش  می فرستاد.

برسیورث نگارنده  کتاب تاریخ  غزنویان  در ضمن  تائید  عقاید  ان عده  مورخان که پیرامون این پدیده  اجتماعی ، تحقیقاتی سودمند  انجام داده اند ،او نیز عقاید خود را ابراز داشته  است :

فرمانروایان  محلی  و سرکردگان قوم  به مناسبت ، فرا رسیدن  اعیاد ملی  و مذهبی ، تحف و هدایای فراوان بدربار امیر می فرستادند.

پادشاهان ،  غزنوی، چون به برگزاری مجالس  بمناسبت  جشن  مهرگان  و عید باستانی نوروز ، اهتمام و توجه  خاص  داشتند و سنت  های دیرینه  را ارج  می نهادند ، از این جاست  که  در موقع  جشن  مهرگان و  عید نوروز  حاکم  غیر نظامی خراسان  زمین   چون:

سور ، خوارزم ، امیران  چغانی ،  فرمانروایان  گرگان  و هم  چنین حاکم قصدا  و مکران  بغرض ابراز احساسات  و شرکت در مراسم شاندار  دربار غزنویان  در هنگام بهاران  و خزان هدایا ارسال میکردند ، امیر در قبال  آن  از هیچگونه  بذل  و بخشش ها  مضایقه نمیکرد. او اذعان  میدارد  که فرمانروای چغانیان ، اسپ  های نیرو مند  که  خاص  کشور آنان بود ، غلامان ترک ، باز  و پلنگ  ، به جهت  شکار امیر مسعود ، به عنوان هدایا میفرستادند .

علاء الدوله هر ساله  بیست  هزار دینارو ده  هزار دست  جامه آز  پیداوار محلی  به عنوان هدایای سال در عید  نوروزو  جشن  مهرگان  بدربار امیر مسعود، می فرستاد [6]

در جشن  مهرگان رسم  چنان بود  که امیر با درباریان  مجلس نشاط می گسترد  و به  می گساری می پرداخت  و این در حالی بود که در هنگام  تجلیل  همه غرق  در شادی و سرور بوده سخن سرایان و شاعران  با سرودن اشعار روح پرورهمه را غرق شادی میساخت، ستایشگران  و مطربان و خنیا گران  خوش ذوق ، صله دریافت  میکردند . بعضی از مؤرخان را  چنین عقیده  بود  که در دوران دودمان آل ناصر ، جشن  مهرگان با مراسم  خاص بر گزار  میشد ، چنانچه ابوالفضل بیهقی  مؤرخ نامدار  آن دوره چنین  روایت  کرده  است : « امیر روز دوشنبه به  جشن مهرگان  نشست  و چنان نثار ها و هدایا آورده بودند ، که از حد  واندازه بگذشت ، صاحبان دواوین  بی نهایت  چیزی، فرستاده بود  صوری صاحب دیوان ، خراسان ، خوارزمشاه التونتاش ، امیر گرگان، حکمرانان  و دیگر امراء هدایای فرستادند ، و روزی با نام  گذشت  که مانند  آن  کمتر  بخاطر دارند. [7]

اودر جای دیگری از تاریخش علاوه  میکند: امیر  به  جشن مهرگان  نشست ، در صفۀ سرای نو که  هنوز تخت و تاج  و مجلس خانه  ساخته  نشده بود ، شهزادگان و حشم  در درگاه را  به ترتیب بنشاندند، و هر کدام  هدایا تقدیم نمودند. [8] او( سلطان  مسعود) بر تخت  می نشست  ، به افتخار این روز  فرخنده شراب می نوشیدند، و  جشن مهرگان ، با شکوه تر و مجلل بر گزار میگردید . [9]

عثمان مختاری سخن پرداز ماهر آندوره در وصف پدیده  های اجتماعی از جمله  ، جشن  مهرگان  قصیدۀ بلندی سروده  که در اینجا به  نقل یک  بیت آن  می پردازیم :

 

ای مهرگان زگاه فریدون نامدار

تا گاه شاه  یافته ای  خسروی هزار [10]

 

عنصری بلخی شاعر  دربار محمود ، غزنوی  هم در این زمینه  قصیدۀ بالایی دارد  که چند بیت آن را منحیث نمونه  می آوریم:

 

مهرگان  آمد  گرفته  فالش از نیکی مثال

نیک روز و نیک  جشن و نیک بخت  و نیک  حال

فال فیروزی و روز است  آسمان و بوستان

کان یکی پیروزه جامه ، است این دگر زرین  نهال [11]

 

 

    مسعود سعد سلمان  در قصیده ای  جشن  مهرگان را  ستوده است:

 

روز مهر و ماه  مهر و  وجشن فرخ  مهرگان

مهر بفزای  نگار مهر  جوی مهربان  [12]

 

منوچهرس شاعر  ستوده طبیعت  نیز در مورد   جشن  مهرگان  قصیده پر آب و تابی دارد  که یک  بیت آن را نقل میکنیم :

آمد  خجسته مهرگان ، جشن  بزرگ  خسروان

نارنج و نار و ارغوان  آورده از هر ناحیه  [13]

 

جشن  سده:

 

ابوالفضل بیهقی  در مورد  جشن سده بار بار  در کتاب تاریخ   خود  روایاتی را نقل کرده  است : این  جشن نیز یکی  دیگر از پدیده  های اجتماعی ایست که در عهد  غزنویان  مانند  جشن  مهرگان  با ارزش بوده و در مواقع  مخصوص آن  تجلیل میشده  است .

البیرونی پیرامون  جشن  سده  مطالبی را آورده  است که ذکر آن در این جا خالی از لطف  نیست :  جشن سده یکی از پدیده   ها و مراسمی بود  که از روزگاران  گذشته  مورد توجه بوده  و آنرا در شب  با تشریفات  خاص تجلیل میکردند : نگارنده  التفهیم را عقیده بر آن  است  که  جشن سده را  در دهم بهمن ماه هنگام شب  که به دنبال ان روز  یازدهم  فرا میرسید ، بر گزار مینمودند و برای ترتیب ان  مراسم  مخصوص  در نظر  میگرفتند. و رسم  چنان بود  پیش از آنکه  روز موعود فرا رسد ، هیزم فراوان  بوسیله  مردم  گرد  اوری  و در جایگاه  مخصوص روی هم انبار و انباشته و در شب معین ، آنرا آتش می زدند  وبه  گرد  آن می گشتند و برقص می پرداختند و شراب می نوشیدند .

 

ابوریحان  بیرونی معتقد  است  که  جشن سده  با عید نوروز  پنجاه روز فاصله  دارد ،  وباید پذیرفت  که این  جشن  نیز دارای تاریخ  کهن  واساساً ریشه، اساطیری دارد . [14]

این جشن در روزگاران دودمان غزنوی با تشریفات  خاص بر گزار  میشد که گروهی از شاعران  نیز تفهیمات البیرونی را در مورد  جشن سده  می پذیرند و با او  هم عقیده اند  که شاهان  غزنوی در حفظ و نگهداری  سنت  های دیرینه  اهتمام قابل ملاحظه ای  بخرچ داده  می کوشیدند  که  چنین محافل  بوقت  وزمان  معین صورت  گیرد . جهت  جمع آوری چوب و هیزم  اشتران سلطان ، بزرگان درگاه  و مردم را بدون استثنا بکوه  وصحرا  میبردند  و چوب و هیزم فراوان  از روز  ها قبل جمع  آوری  و در کنار جوی اب  روی هم خرمن  میکردند  که  پشته ای عظیمی از ان  بوجود  می آمد  و همچنان تمام  وسایل  مورد  نیاز که برای انجام  مراسم  این  جشن  ملی لازم  و ضروری بود ، پیش از  پیش فراهم  نموده  به  پیشواز ان  میرفتند ، کبوتران نفت اندود  را تربیت  و پشته  عظیم  هیزم را  به  نفت آلوده  و بالاخره در شب موعود  انرا آتش میزدند. امیر، و درباریان در کنار جوی آب  بساط عیش و نشاط  می گستردند . مطربان به  مجلس آرایی می پرداختند  و این  جشن  ملی را  بخوشی به  پایان  می آوردند .

نویسندگان  وسخن  سرایان در باره  جشن سده  حقایقی را با عبارات روان  و شیوا و کلمات  منظوم ، بیان نموده اند . اولتر از همه بسراغ   بیهقی برویم:

سده  نزدیک بود، به  غرض گرد آوری  هیزم  و  چوب و اشتران  شخص سلطان  و سایرین را به صحراه بردند ؛ جهت گرد آوری گز  و هیزم  همیشه این شیوه را بکار می بردند . وسایل مورد  نیاز را پیش از پیش  تهیه   میکردند . بیهقی می افزاید :پس از آنکه  خرمن  هیزم را آتش می زدند ، روشنی آن قریب ده فرسنگ  دور تر دیده  میشد  .[15]  او خاطر نشان  میسازد  که در عصر غزنویان ، مراسم  جشن سده  شب هنگام  بر گزار  میگردید . [16]

نزد شاهان  غزنوی  اعیاد ملی  و مذهبی  از ارزش و اهمیت خاص برخوردار بوده  از آینجاست که  مراسم  چنین ایام  از طرف دربار  همیشه با طرز و شکوهمندی ترتیب می گردید ، از برگزاری  چنین  محافل  مرام  واهدافی داشتند:

1.      فرمانروایان غزنوی  خوب میدانستند  که دوام و بقای  سلسله آنها  تنها و تنها  در حمایت و  پشتیبانی مردم  امکان  پذیر بوده . لذا دایم  در پی ان بودند  تا افکار عامه را  بهر ترتیبی  که شده به طرفداری خود  جلب و بر گردانند ، زیرا اتحاد و همبستگی افکار  و اندیشه  های مردم بی تردید  در سرنوشت دولت  ها نقش  ارزنده  ای دارد  و در  حمایت  مردم رازی نهفته است  که هرگز نمیتوان  آنرا نادیده  گرفت  و از اهمیت آن  چشم  پوشید .

2.      منظور دیگری از  تجلیل پدیده  های اجتماعی  نشانۀ آن بوده  است  که  جامعه  بسوی تکامل و  پیشرفت  گام برداشته  که ترجمان بهبود  وضع زندگانی  افراد ملت بود . این را میدانیم  که سیر تاریخ  ، عهد  غزنویان از دیدگاه تاریخ باوجود  تاریکی غمناکی که در سایه روشن  آن وجود دارد  نمیتوان  منکر شد که از دوره  های درخشان  تاریخ  کشور ما  میباشد . در این دوره  فرهنگ  و ادبیات دری  که از عهد دودمان سامانیان شروع شده بود در این دوره با موجودیت شاعران عالی مرتبه ای  نظیر سنایی ،فردوسی ، منوچهری ، عنصری ، مسعود سعد ، غضایری و  دیگران با  اندیشمندان و مورخینی مانند ابوالفضل بیهقی و غیره به عالی ترین  مرتبه  رسید  که قبلاً در این باب  بطور مفصل  یادواره  ها و آثار شان را   انعکاس داده ایم. گرچند  حکمرانان  دود مان  غزنوی این راه را  نه برای اعتلای مردم  باز  گذاشته بودند بل آن را بخاطر طرفداری  مردم  از پی امد  های مثبت و منفی این  حکومت که نا گزیزاً باید از جانب مردم  پشتیبانی میشد حد اکثر اهمیت خود را دارد ورنه قسمیکه صفحات تاریخ این دود مان را طی کردیم  مردم همواره در این خوان  ها ی پر از نعمات صرفاً تهیه  کننده و  نظاره  گر آن بوده اند  نه مصرف کننده  و تمتع برنده آن، چه  هدایای گرانبهای بی حد و حسری که در این  جشن  ها  خرمن  میشد  هرگز  انبار خالی  کشاورز بیچاره ای را که با عیال خود در سختی و ذیقی اقتصاد، دچار بود  پر نمیکرد و یا  هدایا و غنایم پر بهایی که از نتیجه  جنگیدن  همین  توده  های بد بخت  نصیب فرمانروایان غزنه  میشد  هر گر به  جیب سپاهی ای که  بطور بیگار در این  جنگها  کشانیده شده بودند  نمیریخت بلکه به  خیل تاشان و  اعیان جامعه غزنوی  و انانیکه سر  تاجداران  غزنوی را در باده نخوت و فیروزی  درهمچو اعیاد  گرم میکرد می رسید که عاری از  پدیده  ملی  بود.

اگر در اینجا با فرمانروایان  عهد  غزنوی آشتی کنیم باز هم  بر سرقصیده سرایا ن سخن پرداز که داد سخن را در   توصیف این اعیاد الحق بجا کرده اند میرویم و از قول  عنصری یک بیت  از یک قصیده  مشهور او را می اوریم:

 

سده  جشن ملوک  نامدار است

زافریدون و از جم یادگار  است [17]

 

عید نوروز:

عید نو روز  در درازنای تاریخ  کشور مان  مورد  توجه بوده  و تا الحال  با مراسم  خاصی بر گزار میگردد.

در دوره  غزنویان رسم  چنان بود  که  مردم از چند روز پیش  ترتیبات  خاص می گرفتند  و با شادی و خوشحالی شهر را اذین می بستند که تا هنوز باوجود  گذشت زمان  و سنگ اندازی  ملاها ایکه  این  عید  ملی و عنعنوی  و جشن سرور را با مراسم  مذهبی  قاطی کرده  و آنرا من حیث یک عبادت در شمار آورده و با بر گزاری آن عنود  مینمایند و طرفداران برپایی آن را بدعت گذار و مشرک میدانند، ولی باوجود آن هنوز هم  اولین روز شروع سال خورشیدی با بر پایی میله  ها وسیر در گلگشت  ها  تجلیل با شکوه  میگردد.

قسمیکه  ملاحظه  میشود این  جشن  علی رغم  مطلبی که در بالا به آن  اشاره  کردیم  با گذشت دوره  های طولانی  تاریخی و درگیریهای خونبار  و حوادث  تلخ  ، وشیرین  و زیر و روی شدن  تاریخ  در میان  نژاد ها و اقوام اریایی   جایگاه  واهمیت  خاص خود را دارد . بعضی ها به این  تطور بودند  که این  جشن ، در سرزمین افغانستان محلی ندارد و مربوط  به سر زمین ایران است . با صراحت باید گفت اگر ادعا همین ایران، در چار چوکات  جغرافیایی فعلی اش باشد  هرگز نمیواند  مظاهر تمدنی  یک خطه بزرگی از قاره  آسیا را که از سواحل مدیترانه  تا سند و از اوریسیا  و  خوارزم و سمرقند  و بخارا و  خیوه و مرو  تا چین  و از شمال و جنوب به  سیستان و  بحر هند  امتداد داشت بخودش اختصاص دهد . باید اذعان داشت که نوروز در یک  چرخه بزرگی از تمدن آریایی  تا این دم شکوه و جلال و زیبایی خودش را حفظ کرده و هر گز هیچ  کشوری نمیتواند بصورت  خصوصی  این مظاهر مشترک و جلوه  های تمدنی یک  نیم قاره را مربود به حدود  خود بداند. چنانیکه ایران ، آزریها ، ترکها ، تاجک ها یا تازیک  ها ، افغانها  ها از این روز تجلیل و بزرگداشت بعمل می آورند مال فرهنگی کلیه  این مناطق میباشد.

در سزمین  ما مردم افغانستان ، بغرض تجلیل از این جشن باستانی  از نقاط دور دست  کشور  در دیار بلخ  گرد آمده  با شکوه و جلال  هرچه تمامتر  عید نوروز را در شهر مزار شریف  و دامنه  های برج و باروی شهر باستانی بلخ  جشن  می  گیرند  و حتی تعداد زیادی از  شهروندان پاکستان و هندوستان و ترکیه  و کشور های شمال رودخانه آمو در این  جشن  اشتراک مینمایند. این مراسم  از  اولین روز فروردین (حمل) از آغاز تحویل سال نو  شروع  میشود  وبا بر افراشته ساختن  پرچم بهار در صحن  روضه  حضرت علی  خلیفه  چهارم  اسلام در شهر مزار شریف به میمنت این شخصیت بزرگ  اسلام آغاز می یابد و چهل روز ادامه  پیدا میکند یعنی تا روز هشتم برج اردیبهشت (ثور).

چون موضوع بحث ما  روی پژوهش نو روز در دربار غزنویان  است لذا  توجه خود را به آن  معطوف میداریم :

این  نکته  مورد  عطف است که  جشن نوروز ، در طول تاریخ  مانند سایر اعیاد و  جشن  ها  مورد دقت  نژاد آریایی  بوده ، در دربار حکمرانان  غزنوی نیز  با طرز شکوهمندی  تجلیل و بر گزار  می شد.

بورسوث نگارنده  کتاب تاریخ  غزنویان اذعان  میدارد:

بیهقی روایت  میکند :امیر محمود آنجا بود ، در ساختن  آنکه  برود چون نوروز فراز آمد  با قدر خان دیدار کند.

بیهقی معتقد است که  عید باستانی  نو روز نزدیک شاهان  از اهمیت  ومنزلت  زیاد برخوردار بوده ، روی نکته اساسی و جالب انگشت  گذارده تأکید  میکند ، امیر محمود قصد داشت که با فراز امدن نوروز با قدر خان  دیدار نماید . [18]

عنصری گوید :

نو روز بزرگ  آمد آرایش عالم

میراث به نزدیک  ملوک عجم از جم

 

مختاری گوید :

گل نمود از تخت  می تا گوشۀ زرین کلاه

ابر گوهر بار  کلاهش  ریخت از چتر سیاه

 

مسعود سعد سلمان  این پدیده  تاریخی اجتماعی را اینطور اشاره نموده  است :

 

بنو بهاران  غواص گشت ابر هوا

که می بارد نا سفته  لولو از دریا

سید  حسین  غوری گوید :

از آفتاب روی تو چون ابر نو بهار

هر ساعتی فراختر است این بحال ملک

و منو  چهر دامغانی گوید :

برلشکر زمستان نوروز نامدار

کرده است رای تاختن  و قصد  کارزار

ونیک  جشن سده بیامد  است  به  پنجاه روز  پیش

جشن سده طلایه نو روز و نو بهار

 

بیهقی میگوید : چون نوروز بگذرد  بسوی غزنین روم

ابو ریحان گوید : عید نوروز گاهی ، این روز را  نود روز میگویند ، زیرا  میان آن  و نو روز  نود روز تمام است .

گروهی می گویند : جم به اصحاب خود  گفت : کاش هر روز برای ما نوروز بود.

برخی را اعتقاد  چنین است  که سلیمان پیامبر ، فرزند داوود  را انگشتری بود  و آنرا گم  کرد ، و سلطنت از دست او بیرون شد ،چون  پس از  چهار روز  دوباره آنرا یافت ،بار دیگر بر اورنگ قدرت  ظاهر گردید .[19] مرغان و جانوران  بدور او گرد  آمدند  ، گفتند نوروز  امد  یعنی روز تازه ای بیامد ، بیرونی معتقد  است : سلیمان به باد  دستور داد  که  نخست  او را  حمل کند .  دستور او  جامه عمل پوشید ، پرستویی در  پیش امد  و گفت : ای پادشاه  مرا آشیانه ای  است  که  چند تخم در آن   است ، از آن سو تر رو  که  آشیان مرا در هم  نشکنی ، پس سلیمان  راه  خود را کج  کرد .  تخت  که بوسیله باد  حرکت  میکرد  به زمین  نشست  و از آن  دیری گذشت  که  همان  پرستو  پیدا شد  آبی که در منقار خود  اورده بود  بر روی سلیمان  پاشید ، و یک ران  ملخ  نیز بعنوان هدیه آورده بود . از این جاست  که این رسم  از دیر باز در میان  مردم رایج  گشته  چنانچه در هنگام بهاران  و تجلیل از نوروز باستانی  بر روی یکدگر آب می پاشند. و تحف و هدایا  تقدیم  میکنند. [20]

 

3.اعیاد مذهبی:

عید فطر :

امیر  مسعود  پیش  از فرا رسیدن  ماه رمضان  چند روز  پی هم  بساط  عیش می گسترد ، شاعران سخن  پردازی میکردند ، مطربان و مسخرگان  مجلس آرایی  تا بساط عیش او را  رونقی باشد . در قبال ان  صلات ارزنده  از طرف امیر به  انان داده  میشد . نباید  پنداشت که این رسم  در دربار رعایت  میگردید  بسا اتفاق افتاده  بدون  آنکه  مجالس شادی  و عیش و نشاط  بر گزار گردد، امیر مسعود به  پیشواز  ماه رمضان رفته  و روزه  می گرفت . ولی شاعران  و نویسندگان  هر دو  وضع ، اجتماعی آن روز گار را  با دقت زیر نظر می  گیرند. حوادث و رویداد  های  در بار  مسعود از دو  دید خاص و جداگانه  تحقیق  و درج صفحات  کتب تاریخ  و دواوین شعرا  گردید.

اگر منابع  ارزنده  تاریخ  و اسناد  قابل اعتماد که امروز بدان دسترسی داریم  در پژوهش و تحقیق  بدانها اتکا می شود . ساخته و پرداخته  این دو  گروه ، « نویسندگان  وسخن سرایان  است»

پس جهت  تحقیق وضع  اجتماعی  ، سلسله  غزنوی ، ناگزیر  باید  در کتابهای تاریخ  سیر نموده  و صفحات دواوین  ستایشگران را نیز  ورق زد .

حالا اعیاد  مذهبی را از زبان شاعران  آن دوره باز گو  میکنیم :

عنصری بلخی :

این شاعر مدح سرا  که یکی از سخن  پردازان  روزگار غزنوی  است  و در باره  عید فطر  شعری بدین  نهج سروده است:

به از عید  نشناسم از روزگار

به از مدح  خسرو نو آموزگار

خداوند عالم کزو  وقت ما

همه ساله عید  است و لیل و نهار

منو چهر دامغانی :

بر آمد  عید  و بیرون رفتن روزه

ساقی بدهم باده  بهر باغ  وسبزه

 

مسعود سعد سلمان :

 

رسید  عید و زما ماه روزه  کرد  گذر

وداع باید کردش که کرد رای سفر

سنایی:

در روزه  چو بی روزه  نگذشته ای مان

اکنون که  عید است بی عید  مگذار

 

عثمان  مختاری :

 

ماه رمضان رفت و از او  هیچ اثر نیست

عید امد و ما را  ز رخ یار خبر نیست

 

بیهقی خاطر نشان  میسازد  در دربار غزنوی  به شعایر مذهبی  توجه و علاقه  بخصوص داشته ، هنگامیکه امیر مسعود  بهرات رسید  هنوز حکومت  او آنقدر  که شاید و باید  استحکام  نیافته ، بلکه  آغاز زمامداری او بود ، دستور داد تا عید فطر را  با شیوه و کوکبۀ  زاید الوصفی بر گزار نمایمد . بیهقی می گوید :

مراسمی  بجا آوردند  و مجالسی آراستند  تا آن روزگاران از مردم  این شهر  باستانی بمانند آن  بیاد نداشتند . بقول  بیهقی حکمرانان  غزنوی  در برگزاری  مراسم  اعیاد ، مذهبی  توجه زیادی بخرچ داده  که ذکر یک  جمله  کوتاه از ابوالفضل بیهقی  همۀ مطالب را در این  خصوص  نشان  میدهد :

«در پایان  این  ماه  عید فطر آمد » یا « روز چهار شنبه  عید  کردند  امیر، از میدان  به صفه  بزرگ آمد » . [21]

عید اضحی:

منابع  تاریخ  تائید کننده این  مطلب است که  در دربار غزنویان  با فرا رسیدن ، این عید بزرگ  مذهبی  تعداد دیگری از مسلمانان  بجمع  حاجیان  می پیوستند با آدامب و ترتیبات  شکوه مند  این روز بزرگ  عید مذهبی را تجلیل میکردند . رسم  چنان بود  که  پس از نماز خواندن ، مطابق سنت دیرینه  تشریفات قربانی  بجا آورده  میشد ، امیر بر خوان  می  نشست ، ارکان و اعیان دولت  و بزرگان قوم ، بغرض ادای احترام  و عرض تبریک  عید ، قربان بدرگاه حاضر میشدند  .شاعران  و مطربان  و خنیا گران  کار همیشه گی ای را که در سایر اعیاد  انجام میدادند به خوش خوانی و خوشگویی بزم را بطرب می آراستند .

امیر مسعود را رسم  چنان بود  که روز عرفه را روزه  میگرفت  که در چنین روزی از مجالس فوق الذکر  خبری نبود  . اگر چنین  میشد  که  جشن  های ملی با روز عرفه  تصادف میکرد  آن  جشن  ها را نیز بدون سرو صدا با خموشی برگزار میکردند که در آنها آواز طرب و نغمه  چنگ بگوش نمی رسید و از بساط باده  نیز خبری نبود .

بیهقی  پیرامون  مراسم  مذهبی عید اضحی چنین داد سخن  میدهد:

روز چهار شنبه به  جشن مهرگان  نشستند ولی کسی را زهره آن  نبود  پنهانی و یا آشکارا  بساط عیش بگسترد ، زیرا روز عرفه بود  و امیر روزه  داشت ، و دیگر روز اضحی فرا  رسید . [22]

عید اضحی فراز آمد ، امیر مثال داد  که  هیچ  تکلیفی نباید  کرد. [23]

3.    سور و عروسیها:

اول.  عروسیها :

عروسیها ی در گاه  حکمرانان غزنوی  با عامه مردم از دیدگاه تاریخی  و رسم و رواجها  و عرف و عادات  هیچ  گونه  تفاوتی نداشت  همۀ آن رسوم  که عامه  مردم بدان  پای بند بودند ، در دربار نیز ، به عین شکل رعایت  میشد ، منتها مراسم عروسی درباریان  بسیار مجلل و با شکوه بود که برای مردم  عامه  هرگز مقدور نبود . هر کس بقدر توان مادی و اقتصادی خود در چهار چوب معین آن  ترتیب میکرد.

شاهان و  کشور کشایان  غزنوی کوشش میکردند تا جهت استحکام قدرت  و نفوذ سیاسی خود از دواجهایی با خانواده  های شاهان و امرای کشور  های همجوار براه اندازند تا داماد از  پشتیبانی خانواده  امیر  خویش آوند خود  نیز بهره  میافت . که هر گاه  مشکل برای فرمانروایان  غزنوی  پیش می آمد  از  خویشان عروس  استمداد  طلب میکردند و دفع غایله  مینودند  . این  مثال تا هنوز در بین  کشور های که  سابقه قدرت سیاسی پادشاهی دارند معمول می باشد بطور مثال رضا شاه پادشاه سابق ایران  دختر  ملک فاروق شاه  مصر نریمان را به زنی گرفت  و شاهان عربی کوشش کرده اند تا از خاندانهای سلطنتی خود  در خویشی  و ازدواج  پیش قدم  باشند  تا  از دسایس درباریان در امان بمانند  همچنین است ازدواج دوکها و پادشاهان آنگلستان ، فرانسه  جرمنی ، هسپانیه روسیه در یک قرن قبل.

ازدواجهای فرمانروایان  غزنوی  و پیش از آن  تنها و تنها  بمنظور  خاص سیاسی  انجام  می پذیرفت  ، یعنی زن  وسیله  پیوند  و همبستگی بین دو  کشور  بود .

 

آداب و تشریفات :

هر گاه امیر  میخواست  که دختر یکی از شاهان   کشور های  دوست  و هم جوار را  به عقد  خود در آورد ، مراسم چنان بود  که  بغرض جلب  رضایت  خانواده  دختر ،  رسولی دانشمند  و چند تن از بزرگان درگاه  را بعنوان خواستگار  به دربار آنان (شاهان)  و منزل اشخاص با نفوذ  و مورد  توجه می فرستاد و در ضمن  ان  نامه ی شایسته ای در شأن و مقام و منزلت او  می  نوشت .  پس از انکه رضایت  وابستگان  دختر را جلب میکردند (فرستادگان از دربار ) به میمنت این  وصلت و  پیوند  خجسته ، هدایای گرانبها  بخانواده  دختر تقدیم  میکردند .

امیر مسعود  خواجه عبدالقاسم  حصیری ، ندیم  وقاضی  بوطاهر  تنانی  را بغرض خواستگاری  دختر قدر خان  به ترکستان فرستاد .  این خواستگاری چهار سال وقت  گرفت ، گذشته از آن اکثراً دیده شده  که عروس را در ایام  کودکی  نامزد  می کردند  ، و مراسم  عروسی بعد  ها بجا آورده  میشد . داستان نامزدی دخترا ن قدرخان ، برای فرزندان  امیر محمود  ،از دید  تاریخ نگاران  پنهان نمانده است.

 

آوردن  مهد  عروس:

مهد  عروس را نزدیک شام بدروازه  شهر عروس می آوردند  که با پرتو  های  فروزان فانوسها وارد شهر میشد . شمس التواریخ ازدواج امیر محمود را  با دختر ایلک خان  را بهمین قسم یاد  کرده  است .

 

عروسی امیر مسعود با دختر  باکالنجار:

بیهقی می گوید  : پس مهد را که برای آوردن عروس  راست  کرده بودند ، نزدیک دختر  با کلنجار بردند . بدستور امیر ، مهد را در آنجا فرود  آوردند ، شهر در پرتو  شمع  های فروزان  مانند روز شد . [24]   

 

با دختر قدر خان :

بیهقی شرح  میدهد : عقد  کردند  دختر قدر خان را ، که نامزد امیر مسعود بود ، و بسوی غزنین براه افتادند ، جهت بزرگداشت  این ازدواج شهر غزنین  را بسار خوب آراسته بودند.  [25]

 

رسوم و آداب اجتماعی :

همۀ آداب و رسوم اجتماعی ازدواج  مردم در دوره  غزنویان  هنوز که  هنوز  است  با  آداب موجوده  چندان  تفاوتی ندارد .

طرز لباس پوشیدن ، بر گزاری جشن  های عروسی ، مراسم خواستگاری  با رضایت  جانبین  صورت  می گرفت .

در آن زمان  در ایام  عید  چند دست لباس و بعضی هدایا مطابق به  توان خانواده  ها هر  سالی و در هر عیدی بین خانواده داماد و  عروس رد  وبدل میشد که این رسم  تا هنوز در افغانستان بقوت  خود باقی است که بنام  عیدی و براتی و نوروزی  شهرت  دارد .

بیهقی در مورد  عروسی  دختر سالار بکتغدی  با امیر زاده  مردانشاه  را با طرز شاندار  بیان نموده است  که تاریخ  مثل آن را  کمتر  در خود  دیده  است (البته این  نظر بیهقی در آن زمان  میباشد) . بدین مناسبت بزرگان  درگاه  نثار و هدایا آوردند  که  حد  واندازه  آن  معین  نبود . [26]

عروسی  فرزندان امیر محمد :

 در پایان  این بحق  این  عروسی را از  قلم  بیهقی میخوانیم :

این وصلت طی تشریفات  زایدالوصف  بجا اورده شد ، که  از هر جهت  در خور تمجید است .[27]

بیهقی در باب مهمانی  های شاهی اینطور می نویسد :

بر علاوه  اینها در مجالس شاه انواع  و اقسام آداب و تشریفات خاص  مراعات  میشد و در در بار  دیوانی به  همین  منظور وجود داشت که بام خوان سالار و فراش سالار و شرابدار وغیره  که هر کدام شان  تحت نظر خوان سالار مراتب شأندار  مهمانی  های شاهی را ترتیب میداد.

باید این را  قبول کرد  که شاهان غزنوی اعم از سلطان محمود  تا فرخشاه  همه  در مجالس و مهمانی  ها از باده  استفده میکردند و در دیوان  مردی بصفت شرابدار سلطنتی نیز موظف بود که همه  گونه شرابهای سلطنتی که شاه و مهمانانش از ان استفاده  میکردند  قبلاً چشیده  میشد تا در مورد  درستی آن  عیب و ایرادی باقی نماند .

نگارنده  آثار الوزرا  از قول بونصر مشکان  در باره  مجلس نشاط  محمود  غزنوی  گفتگو می نماید: روزی محمود با گروهی از خاصان  درگاه  شراب می نوشید . [28]

محمود چون شکار کرده آمد  و به شراب نشست . [29]

مجلس شراب خوری:

روزی سلطان  محمود با فرزندان خود بساط شراب گسترده بود ، سلطان محمود فرزندان را مخاطب قرارداده  گفت : ترتیب مجلس  تنها بخاطر آسایش  ظاهری است . کاری است نا درست  و نا صواب  در تکمیل این  مطلب دید  و نظر بیهقی  از اهمیت زیاد برخوردار است :

 عدۀ از بزرگان  گفتند  که  چند ماه  است  که بساط شراب  ندیده اند ، سلطان پذیرفت و دستور داد  که شراب بیاورند ، پیاله  ها پر از می کردند ، مطربان به  نغمه سرایی پرداختند  که  پس از مدتی همه  خوش و خوشوقت بخانه بر گشتند. [30]


 

[1]   تاریخ بیهقی ، فیاض ،  پیشین ، ص 48

[2]   البیرونی ، کتاب التفهیم، چاپخانه  مجلس  سال 1319 تهران  ، ص 255

[3]   وضع  اجتماعی دوره  غزنویان ، پیشین ، ص427 ؛ رک: آثار الباقیه ، تالیف  بیرونی، ص251

[4]   آثار الباقیه ، تالیف ابوریحان بیرونی ، ص253

[5]   گاه شماری در تاریخ  و در ایران قدیم  رک: وضع اجتماعی ، پیشین ، 428

[6]   غزنویان  تالیف  بورسیورث  صص 82 و 83

[7]   بیهقی  ،  فیاض ، پیشین ، ص 359

[8]   تاریخ  بیهقی ،پیشین ، ص 655

[9]   تاد نامه  ابوالفضل بیهقی ، مجموع  مقالات ،دانشگاه فردوسی مشهد،سال 1349،ص431

[10]   دیوان  عثمان  مختاری  ، ج/ اول ، بنگاه ترجمه  ونشر کتاب  سال 1341 ، تهران  ٌ 18

[11]   دیوان عنصر  بلخی ٌ 95

[12]   دیوان مسعود سعد سلمان ، کتابفروشی آداب ، سال 1318 ، تهران  ،ص 470

[13]   دیوان منو چهری دامغانی ، ص 78

[14]   التفهیم ، تالیف ابوریحان  بیرونی ، 257

[15]    وضع اجتماعی ف پیشین ، صص434-36 ؛ رک: تاریخ بیهقی ، پیشین ، صص571و572

[16]   یادنامه ابوالفضل بیهقی ،  پیشین ، 433

[17]   دیوان  عنصری بلخی ،ص 8

[18]   بیهقی ، پیشین ، ص 17 و همین کتاب ص 265؛ تاریخ بیهقی  (نصحیح سعید نفیسی) ص 242

[19]   وضع اجتناعی  پیشین ،  439-445؛ رک : آثار الباقیه، ابو ریحان بیرونی ، ص240

[20] آثار الباقیه  تالیف  ابو ریحان البیرونی،ص 241 

[21]   تاریخ بیهقی  ، فیاض ، ص 345

[22]   تاریخ بیهقی  نسخه فیاض ف پیشین ، ص 675

[23]   همان ، ص 878

[24]   تاریخی بیهقی ف پیشین ص 394

[25]   تاریخ بیهقی ، پبیشین ، ص 424-425

[26]   یاد نامه ابو الفضل بیهقی ، پیشین ، 440

[27]   تاریخ بیهقی ، پیشین ف ص 660

[28]   وضع اجتماعی  ، پیشین رک: داستان محمود و ایاز مکرو فلم شماره 7875/62

[29]   آثار الوزرا ء ص 159

[30]  وضع اجتماعی پیشین  ٌ 462 ؛ رک : جامع الحکایات ،ص38؛ بیهقی ، (مصحیح سعید  نفیسی) ص 130

 

 

 

 

 

-------------------------------------------------------------------

 

 

بخش هفتاد و دوم

خاصان در گاه 

دردربار شاهان غزنوی

 

پرده دار:

دستۀ از خدمتگاران دربار بود  که  پرده را نگهداری میکردند. ابوالفضل بیهقی نقل کرده  است : امیر خادمی که  پرده  ها را نگهداری ، میکرد  آواز داد  که بوسهل حندوی ، را بدربار احضار نمایند. [1]

 

حاجب بزرگ:

حاجب بزرگ  نیز یکی از مقامات  دربار غزنویان  است  چنانچه  علی قریب  که  حاجب بزرگ سلطان غزنه  محمود بود . و در حقیقت  این  مقام  قایم  مقام   خواجه بزرگ را در دربار  سلطان محمود داشت ، هنگامیکه  خواجۀ بزرگ یا صدر و دستور در مرکز  نمی بود  سلطان اوامر خود را بوسیله  حاجب بزرگ  بخواجه  میرساند . پس میتوان  گفت  که  حاجب بزرگ  کسی بوده  است  که مشافه  ها  و اوامر سلطان را به  اگاهی وزیر  میرسان. [2] چنانچه سلطان محمود  التونتاش را  به سروری غلامان دربار  و جاجب بزرگ  خود ساخت . تاریخ یمینی مشعر بر آنست  که  حاجب بزرگ نزد  پادشاهان  غزنوی از اعتماد و اعتبار خاصی بر خوردار بودند ، چنانچه شخص التونتاش  حاجب بزرگ  سلطان  محمود  در برکناری خواجه بزرگ و او را به  حبس انداختن  نقش ارزنده  ای داشت. [3]

صاحب ترکستاننامه  می نویسد : حاجب بزرگ یا حاجب الحجاب  که یکی از مقام  های بلند  پایه کشور  غزنویان بحساب میرفت ، اقرار داشت . [4]

حاجبان :

این شغل بسادگی میسر  نمی گردید و سالها کار داشت  تا شخص از بوته آزمایش سلطان  موفق  بدر آید  .  و در دربار  غزنویان دو  گروه از حاجبان وجود داشت :

  1. حاجبان سرای درونی  که  کار و  وظایف  حرم سرای بدوش این  گروه بود.
  2. حاجبان سرای بیرونی  که بوظایف خارج  از حرم سرای  را این  دسته  سرپرستی میکردند.

 

وکیل خاص :

این شخص سر پرستی  ضیاع و عقار سلطان را  بر عهده  داشت و عاید  و محصول کشاورزی  و مالداری را اداره  میکرد. و برخی  از  مورخیم آنرا جزء از دستگاه  استیفاء دانسته اند .

 

وکیل در :

این شخص  کار  های نوبتیان  درگاه سلطان  یعنی حاجبان  وبیران ، نوبتی را معین  میکرد. [5]

 

طشت دار :

وقتیکه امیر  میخواست  دست  و روی خود را  بشوید شخصی که  لوازم  شستشو را معین و آماده  میساخت  طشت دار یاد  میشد. او  تشت  پر از آب را  پیش می آورد . بیهقی میگوید : امیر  طشت  آب خواست  و دست و روی خود را بشست  و از سرا پرده  به  خیمه  آمد. [6]

 

شرابدار:

بیهقی میگوید : در آن  هنگام  که امیر محمد ، در قلعۀ کوهتیز  ، زندانی بود  مطربان ، ندیمان و شرابداران ، اجازه  داشتند  که به  نزدیک  وی بروند.

بار تولد  میگوید  هر  وقت  که امیر  میل شراب  میکرد ،  این شخص باو شراب میداد  و یا اینکه  در مجالس  عیش ، و نشاط  حاضر  میگردید  و شراب قسمت  مینمود . و از همین  جهت او را شرابدار میگفتند. [7]

 

خواجه  نظام الملک می گوید : در هفته یکبار مجلس   نشاط  ترتیب میگردید ، ارکان و کارمندان  عالی رتبه دولتی  حق نداشتند  که  سراحی بدست  گرفته  وارد  مجلس سلطان  گردند ، این عمل دور از آداب مجلس محسوب میشد ، چه  سلطان، کدخدای همه  است که باید  از بار گاه  او بر سایرین برسد .[8]

 

جامه دار :

در  عصر غزنویان  در سازمان  خاصان  درگاه  جامه دار از موقعیت  خاص برخوردار بود . زیرا این شخص سرپرستی جامه  خانه  سلطانی را به  عهده  داشت .  هرگاه امیر کسی را خلعتی می بخشید او  را در نزد  جامه  دار در جامه  خانه  رها میکردند  تا خلعت بپوشد .

 

فراشان :

این  گروه  موظف بودند  که در مواقع خاص  سراپرده امیر را  به  خارج شهر  برده و آنطور که  دستور یافته است آن را افراشته گرداند. و بدو  دسته  تقسیم  می شوند:

  1. فراشان سرای  درونی
  2. فراشان سرای بیرونی [9]

 

ندیمان :

گروهی در دربار غزنویان وجود داشتند که آنها را ندیمان  می گفتند . این  دسته به انجام  کار  های مخصوص  موظف بودند ، ندیمان  گذشته از اینکه  تربیت شهزادگان را بر عهده  داشتند ، به  نزدیک امیر نیز  جایگاه ارزنده داشتند که از خاصان درگاه  محسوب میشدند . [10]

 

 

غلامان:

ابوالفضل بیهقی مینگارد:

غلامی سه صد در زر  و سیم  غرق  همه با قبا های سقلاطون  و دیبای  رومی  و همه غلامان سرای در پیش برفتند.

با گذشت زمان به  تعداد  غلامان ترک  در دربار سامانیان افزوده  میشد و در دربار رسم  چنان بود  که غلامان را می خریدند  و آنان ناگزیر بودند  تا یکسال در  جمله  پیاده  نظام خدمت  نمایند  و  هر گز اجازه  نداشتند  که در آشمار و یا پنهانی  بر اسپ سوار شوند . [11]

مولف قابوسنامه  تعداد غلامانیکه در دربار سلطان  محمود چهار هزار غلام   ترک و چهار هزار غلام هندی در دربار می زیستند و اینها طوری ترتیب و گروپ  بندی میشدند که  هر دسته  از گروهی از گروه  دیگر در حراس بودند و از خوف همدگر کوچکترین  کاری نمیکردند .و هرگز نمیتوانستند  خلافی را مرتکب شوند. [12]

برسی  های تاریخی این را  نشان  میدهد  که داشتن  غلامان در روزگار شاهان  غزنوی و سامانی و سلجوقی و غیره امتیاز بس بزرگ  شمرده  میشد . این سر گذشت  شوم   تیره بختانی که همواره  از خاندانهای اصلی جدا و در بدل  پول به سرنوشت  های نامعلومی رو برو بودند . داشتن  غلام  صرفاً مختص به دربار  نبود بلکه امراو  هر آنکسی که توانایی  خرید  غلام و  کنیزکان را می داشتند به این  کار اقدام  میکردند . در آن زمان دختران زیبا را از خانواده  های شان در بدل  پول جدا میکردند و مورد معاوضه در بزار ها قرار می گرفت  وسر انجام  این  کنیزکان  در دربار  های پادشاهان  به  حرمسرا  های امراء و یا در  عشرت  خانه  ها به سرنوشت شوم  می زیستند.

بورسیوث نویسنده  تاریخ  غزنویان ازعان  میدارد که : در سال 408ه/1017م شهر خوارزم  را فتح  والتونتاش  که یکی از غلامان امیر سبکتگین بود  ، بحکومت ان سامان  از طرف محمود بر گزیده شد. محمود  غزنوی توانست به یاری این غلامان  که در قدمه  های از پائین تا بالا در دولت او  کار میکردند   کشور پهناور خود را اداره  کرده  وفتح  گوناگون را در سرزمبنهای  مختلف  توسط غلامان اجرا میکرد . در دوران  محمود  غزنوی   تعدادی از غلامان  خاص که  عمری با او سپری کرده و صاحب تربیه  عالی و مورد اعتماد خاص سلطان قرار میگرفت بوظایف فرماندای  لشکر و  غیره  وظایف بلند  پایه دولتی  تقرر حاصل میکردند  که ما یک  مثال آنرا در بالا از قول بارسیورث (التونتاش) نقل کردیم.

خلاصه  اینکه  غلامان در دربار پادشاهان  غزنه  از اهمیت  خاصی برخوردار بودند  که مایه  حشمت  و استواری  حکومات  غزنویان  میشدند.

 

دوات دار :

در زمره  خاصان  دربار شخصی  بنام  دواتدار  شامل خدمت بود . هنگامیکه  سلطان ، فرمان یا نامه ای را امضا  میکرد این شخص موظف بود  دوات  مخصوص را بیاورد .

بیهقی در مورد دوات دار می  نویستد :

امیر مسعود  نامه را  خواند ، پس از آن دوات دار ، دوات  خاص  پیش آورد  و در زیر نامه  به خط  خویش  بزبان  تازه فارسی  عهد نامه را  که از بغداد  آورده بودند  امضاء نمود . [13]

 

مطبخ سالار :

در میان خاصان  درگاه  ، شخصی بنام  مطبخ سالار  دیده  میشد  که امور مطبخ  سلطانی  را سرپرستی میکرد. و قبل از آنکه  غذایی برای سلطان  و اراکین دولت او   در مطبخخانه سلطان  تهیه  می شد  این شخص از همه  غذا  ها می  چشید  تا  از درست بودن  غذا و پاک بودن و بی عیب بودن آن اطمینان حاصل میکرد . پس این شخص در سلامتی و بقای عمر سلطان تاثیر مستقیم  داشت و  وظیفه  خطیری را بر عهده  داشت و معمولاً اشخاصی که  مورد اعتماد  خاص سلطان می بود به این وظیفه  گماریده  میشد.


 

[1]   تاریخ بیهقی ، ص 136

[2]   همان ، ص 12

[3]   وضع اجتماعی ... پیشین ، ص 4712؛ رک: ترجمه تاریخ یمینی ،ص 157

[4]   ترکستان  نامه ، بارتولد ، ص90

[5]   در  پیرامون  تاریخ  بیهقی پیشین ، ص 122

[6]   بیهقس (فیاض) ، ص82

[7]   وضع اجتماعی پیشین ، ص 415؛ رک  ترکستاننامه ، ص 127

[8]   همان ؛ رک : سیاست نامه  پیشین ،ص 153

[9]   تاریخ بیهقی  (فیاض)  ص12

[10]   همان  ص 417؛ رک : آثار الوزرا ء ص 150 به بعد.

[11]   همان ،ص 419؛ رک : ترکستان نامه  ، ص489

[12]  قابوسنامه ف ٌ 234

[13]   تاریخ بیهقی ،ص 388

 

 

 

+++++++++++++++++++++++++++++++++

 

 

تشریفات و  خاصان درگاه  غزنویان

بخش هفتادو یکم

 

قسمت   نخست: تشریفات

خلعت:

در دربار پادشاهان  غزنوی  رسم  چنان بود  هر گاه سلطان  کسی را به احراز شغل  مهم  کشوری  بر می  گزید ، جهت  بزرگداشت  آن  مقام  خواهی نخواهی  خلعت  می بخشید ، در چنین مواقع  دو نقطه  اساسی در نظر  گرفته  میشد :

  1. تأثیر شخصیت را در  هنگام  پوشیدن  خلعت باید  همیشه  در نظر داشت . مثلاً اگر امیر  شخصیت  علمی و یا ملی را به  مسئولیت دیوانی  بر میگزید  در موقع بر گزاری  و ترتیب مجلس  تشریفاتی خاصی  البته قدری مجلل در نظر گرفته  میشد.
  2. فراخور هر شغل  اداری خلعت دریافت  میکردند . بخشیدن  خلعت  تنها به سپردن  شغل دیوانی  بستگی نداشت  ، بلکه بعضی اوقات  که بدستور امیر شهزادگان  و یا ارکان دولت  جهت  رسیدگی بکار  های مهم  به اطراف کشور موظف میگردیدند  در آزای آن  خلعتی در یافت  میکردند . علاوه بر آن به  عناوین  مختلف  امیر ، خلعت و  هدایا  یا  حشم در درگاه  و بزرگان قوم  می بخشید و گاهی هم  که  پیروزی  نصیب سپاه  میگردید ، امیر  به  میمنت آن  فتح  و پیروزی  به سران  سپاه  خلعت  می بخشید.

شاهان  غزنوی ، برای گسترش قدرت  سیاسی ، و مذهبی خویش  از شیوه  و روش مخصوص  استفاده  مینمودند .  میکوشیدند تا بهر ترتیبی امکان داشته باشد ، افکار طبقه  عامه را که  در بهبود  وضع اجتماعی  کشور نقش  تعین  کننده ای دارند  و همچنین دید  و نظر گردانندگان  و دست اندر کاران دولت را  به سود  خود  جلب نمایند ، تا به  آسایش خاطر بتوانند بفرمانروایی خود بدون دغدغه ادامه  بدهند. وقایع نگاران  عصر  غزنویان  مخصوصاً ابوالفضل بیهقی در آثار خود  پیرامون مجالس خلعت  پوشی در روز گار سلطان  محمود و  مسعود مطالبی را  درج  کرده اند  که  ما در قسمت  گذشته  در بخش خلعت  پوشی خواجه بزرگ  حسین میمندی  بصورت  مفصل جریان  خلعت  پوشی او را ذکر کردیم.

 

خلعت در دور سلطان  محمود :

گاهی نیز هدایا و  خلعاتی از جانب  سایر پادشاهان  مخصوصاً خلیفه  عباسی  القادر بالله ، خلعتی نفیس  و تشریفی  گرانمایه  به سلطان  محمود  فرستاد  که  در هیچ  عهد  هیچ کس را از ملوک  و سلاطین بمثل آن  کرامت  از سرای امامت  مشرف نگردیده بودند. [1]

عبدالحی بن  ضحاک  گردیزی  در تاریخ  زین الاخبار خود در مورد  خلعت  اینطور  نوشته  است:

چون  خلیفه بغداد القادر بالله  آگاه شد  که سلطان  محمود ، بر مخالفان  پیروز  گردید  و قدرت دولت  غزنویان بدو  مسلم  وسپرده شد و سرزمین خراسان بدو  تعلق گرفت ، هنوز در دیار بلخ  می زیست  که رسول خلیفه با خلعت  فاخر و لقب یمین الدوله  و امین المله ، نزدیک امیر محمود  از راه رسید . سلطان  محمود بر تخت  سلطنت  نشست  و خلعت از راه رسیده دربار خلافت را پوشید  و تاج بر سر نهاد . [2] قسمیکه  تاریخ  نگاران  اذعان دارند بلخ، به پایتخت دوم  غزنویان شهرت یافته و بنا به  گفته  گردیزی سلطان محمود، در شهر بلخ  قرار گرفته و به  پادشاهی تکیه زد.

گردیزی به  این باور  است :پس از انکه  سلطان محمود ، بر اریکه  قدرت  تکیه زد  همان  خلعت که در دستگاه خلافت  از  پیش فراهم بود ، ولی شخصیت  آن  معلوم و مشخص نبود ، در دیار بلخ  نزد سلطان  محمود فرستاد . [3]

بعضی ها را عقیده بر این  است که خلافت دربار عباسی  در شهر  باستانی بلخ ، به دربار محمود رسیده  است  ولی  غزنه  را نشیمنگاه یا تختگاه سلطان محمود  میدانند.

زمانیکه  قدرت سلطان  محمود رو به  فزونی نهاد و در حین  حال  دربار خلافت  متوجه بود تا چه  کسی پس از سبکتگین  میتواند  اورنگ سلطنت را ثابت  نگهدارد و زمانیکه  معتقد  شد که دگر سلطان محمود بر اوضاع   غزنه  و خراسان  مسلط گردیده  است  لوای ، خراسان ، خوارزم، سیستان ، نیمروز  و هندوستان را بنام  وی فرستاد  و القابی هم بوی بخشید محمود راکف الدوله و الاسلام، مسعود را شهاب الدوله  و جمال الملة و محمد را  جلال الدوله  و جمال المله  و امیر یوسف را (برادر محمود) عضدالدوله  و مرید الدوله  نامید. [4]

بعقیده  دکتر محمد اکبر مددی مولف کتاب  وضع اجتماعی غزنویان از قول مؤرخین آن دوره  از جمله  گردیزی و هندوشاه مینگارد: گردیزی معتقد  است  که  لوا یا منشور  خراسان از جانب دربار خلافت  که شرح  آن قبلاً آورده  شد  در دیار بلخ  بدربار محمود، رسیده در حالیکه  هندوشاه مولف تاریخ فرشته ، چنین  آورده  است که  چون سلطان  محمود ، پیروزمندانه از فتح سومنات  بدربار غزنه بر گشت  ، این افتخار یعنی تفویض لوای خراسان ، نیمروز و خوارزم  به او  نصیب گردید . همچنان مدارک  واسناد  تاریخی  نشان  میدهد که  محمود  پس از چندمین بار  لشکر کشی  به سرزمین  هند ، بفکر ویرانی سومنات افتاد و  نقشه  این  نبرد را پی ریزی  نمود . در این  مورد  عدۀ از  مورخین با گردیزی هم  نظر  و هم  عقیده اند . جامع التواریخ  نیز خلعتی را که  خلیفه القادر بالله به  محمود  غزنوی فرستاده  است ، آنرا در اصل خود بی نظیر دانسته که روز گار بمانند  آن را بیاد  ندارد . همچنان او  می افزاید  که در کنار  خلعت فاخر لقب  یمین الدوله  وامین الملة را نیز باو بخشید.

بد  نیست نظر محققان را در مورد جابجایی  غزنویان  در سرزمینهای خراسان بیاوریم:

جهان اسلام  سال 384 هجری را  پشت سر گذارده بود ، که امیر سبکتگین ، بیاری امیر بخارا ، به غرض سرکوبی عصیان  گران  که بر روی ولی نعمت خویش شمشیر کشیده بودند و امیر بخارا تقاضای چنین کمکی  از فرمانروای غزنین نمود . امیر غزنین به  خراسان لشکر  کشید که در نتیجه  پیروزی  چشمگیری نصیب شان  گردید ، امیر بخارا در قبال این کمک سبکتگین علاوه بر انکه تسلط امیر غزنین را به دیار بلخ ، ترکستان بامیان ، غور و غرجستان به رسمیت شناخت  ، القابی نیز  عطا کرد ، چنانچه سبکتگین، را ناصر دین  والدوله  و محمود را  سیف الدوله ، القاب بخشید .

از  برسی ، داستان فوق چنین بر می آید که  این امتیاز ، مختص دستگاه خلافت  نبود ، بلکه امراء  کشور  های اسلامی ، نیز  از آن برخوردار بودند .

از همین روزگار خراسان زمین  جزء قلمرو ، دولت  غزنویان شناخته شد که شهر نیشابور ، مرکز آن بود . [5]     

بورسورث معتقد  است  که از دربار خلافت  عباسی  خلعت  گرانبها و لوای خراسان به محمود  فرستاده شد و در ازای آن  محمود  نیز کمر بحمایت  خلیفه بست ، زیرا محمود  غزنوی میدانست که بخاطر تحکیم  امپراطوری  پهناور خود به  کمک   و پشتیبانی معنوی خلیفه بغداد  نیاز دارد . زیرا خلیفه بغداد یگانه مرجع ای بود که  از نفوذ روحانی در جهان  اسلام برخوردار بود که ضرورتاً برای محمود  در موقعیتی که  کار  های بزرگ را انجام میداد  حامی بهتری از این سراغ  نمیشد. [6]

 

امیرمسعود :

تاج پوشی امیر مسعود ،را که  نسبت به  پدرش  سلطان  محمود،  مجلل تر  وفاخر تر و با خرچ تر بود  در یکی از بخش  های گذشته به  تفصیل آوردم اکنون از  نقطه  نظر  پوشیدن  خلعت که مورد بحث ما است  اینقدر میگوییم که امیر مسعود  نیز مانند  پدر مورد لطف و توجه خلافت بغداد بود . چون القایم  پسر القادر بالله ، پس از مرگ  خلیفه به اریکه  خلافت  تکیه زد بخت با مسعود ،یار و طالع ، مددگار بود آاز طرف خلیفه  جدید بدریافت امتیازات  و خلعت ، شهر  های خراسان ، خوارزم ، نیمروز ، زابلستان،و همۀ سر زمین  هند ، نایل گردید . در این  جریان ، امیر  مسعود، موقع را مغتنم شمرده ، تقاضای امتیازات بیشتر را از  خلیفه ،نمود که مورد قبول  پذیرش قرار  گرفت  که  از طرف  خلیفه بوسیله فرستنده خاص  علاوه برمنشور مناطق مختلف  مانند  خراسان ، خوارزم ،  نیمروز ، زابلستان ، بعضی مناطق دیگر مانند هند ، سند، سرزمین  چغانیان ، قبادیان ، ترمذ قصدار ، مکران ، ری ، جبال ، اصفهان ، بعضی از متصرفات  حلوان ، گرگان و طبرستان، را نیز نزدیک  مسعود  آورد  و همچنین هدایای  گران قیمت ، چون : نیل ، لباسها ، جواهرات ، مواد  خشبو از دربار  خلافت  ، کرامت  گردید .   [7]

بیهقی  مؤرخ و نویسنده نامدار عهد  غزنویان که  قسمت  موجوده  تاریخش بنام  تاریخ  مسعودی که کلاً گزارشات دوره  حکمرانی  مسعود را باز گو  میکند  در مورد  خلعت   و تاج  پوشی و تخت  نشینی مسعود روایات خاصی را با شیوه  خاصی نوشته  و در حقیقت  مشاهدات  و چشم  دید خود را اینطور بیان  داشته  است:

 امیر  مسعود برخاست و بساط تخت ببوسید  و  پس  بنشست ، منشور و نامه بو سهل زوزنی بخواند  و چند فصلی آنرا ترجمه  کرد ، پس از آن صندوقها  که  پر  از خلعت بود  گشودند ،و امیر  مسعود  خلعت دربار خلافت را پوشید و در  آزای شکرانه  آن دو رکعت نماز خواند . زیرا بتمام  ولایت پدر از دست  خلیفه بغداد ، تاج و طوق و اسپ  سواری ، و شمشیر  و حمایل دریافت  نمود... اولیا و حشم درگاه  نثار و تحف  پیش تخت سلطان  [8] نهادند  که  مشکل میتوان حدود و اندازه  آنرا  معین  کرد. ... دربار خلافت بغرض  پیشبرد مرام سیاسی خود بار دوم بدربار امیر  مسعود ، خلعت فرستاد : رسول باستاد ، سلطان را  گفت بزیر تخت آید  تا بمبارکی  خلعت ، امیر المومنین بپوشد ، و بوق  های زرین  که در باغ بداشته بودند  بدمیدند.

چون امیر مسعود فرمان یافت (فوت شد) عهد  ولوای خراسان  به امیر سعید

 پسر مسعود فرستاد. [9]

با فرستادن  خلعت ، خلافت  عباسی دو  منظور خود را مد نظر داشت اول آنکه  با فرستادن  خلعت و لوا ، بدربار فرمانروایان  حکومات  کشور  ها  را  برسمیت  می شناخت  و دوم :  بهترین  وسیله  ای برای گسترش  نفوذ  دینی  و سیاسی  بشمار میرفت و  به این  وسیله  توانستند  جای پای مناسبی  در جهان  اسلام برای خود باز کنند و  غیر مستقیم افکار  پیروان  دیانت  اسلام را  به طرفداری  خود  جلب  و بر گردانند و به اصطلاح  در  کشور  های اسلامی  برای خود  طرفداران و هوادارانی  دست و پا کنند. و این در حالی است  که  حکومت  های  محمود و  امیر  مسعود که  هر دو از پادشاهان  نیرو مند بودند  از اوامر بغداد اطاعت  میکردند و این بخاطری بود  تا بتواند  ذهنیت  خلافت را در مورد  کار  های خلافی که در حین  کشودن مناطق جدید از جانب سپاهیان   غزنویان بوقوع  می  پیوست بپوشانند.

هندو شاه  در ضمن برسی   های خود  مطالب گوناگون  از روابط محمود ، و دستگاه  خلافت ، یاد  میکند . محمود از دستگاه خلافت  القاب زیاد  خواسته بود ولی زمانیکه  نامه  خلیفه بدربار غزنوی توسط رسول ، پیش کش شد ،.. خواجه بو نصر  مشکان نامه را گرفت. خلیفه بغداد  در پاسخ نامه سلطان محمود  غزنوی ، بداستان ابرهه اشارت  نموده ابرهه در  صدد آن بر آمده  بود  تا خانه  کعبه را با پیلان  ویران  کند .[10]  چرا که  محمود خلیفه را هوشدار داده بود  که اگر  القاب مورد  نظر را  نفرستد با پیلان  خاک بغداد را به  غزنه خواهد  کشید.

 شغل و موقف وزیر، در دربار غزنه، از اهمیت خاص بر خوردار  بوده ، و در اسناد  جا مانده  از تاریخ بوضاحت شرح داده شده  است که  وزیر در دربار پادشاهان  غزنوی  از احترام زیاد برخوردار بوده ، زیرا سلطان در بیشتر موارد به استشاره وزیر  کار میکرد . وزیر  بعد از سلطان  شخص اول  کشور بشمار میرفت . وقتی بدستور امیر شخصی  به دیوان  وزارت  منسوب میشد بدستور  امیر وزیر را با تشریفات خاص بجامه  خانه  می بردند و باو  خلعت می پوشاندند  و  پس از انکه  وزیر از جامه  خانه  بیرون  میشد اولین  کسی که  خلعت را برایش تبریک  میگفت  حاجب بود  که در ضمن  هدیه  گرانبها  باو  تقدیم  میکرد ، حاجب و  مرتبه داران در  پیشاپیش وزیر  براه افتاده  باوزیر وارد بارگاه  امیر میشدند.امیر خلعت  وزیر را تبریک  گفته  انگشتری  که  روی آن  نام امیر کنده  شده بود  به  وزیر میداد . این عمل  نشانه  آن بود  که امیر مسئولیت اداره کشور را به او می سپرد. بعد از ان  وزیر بخانه خود  میرفت و  ارکان دولت ، نقیبان سپاه  و طبقات  مختلف کشور  بغرض ادای احترام  و عرض تهنیت  بخانه  وزیر رفته  هر کدام هدیه ای  با ارزش تقدیم  میکرد . [11]

سلطان  مسعود، پس از انکه به اورنگ   پادشاهی  تکیه زد  دستور داد تا خواجه بزرگ  احمد بن  حسین  میمندی را از زندان  بیرون  آورند . خواجه بزرگ بدیار بلخ  بخدمت امیر مسعود، رسید  در ضمن  انکه امیر  او را پذیرفت مقام وزارت را باو  تکلیف کرد. خواجه بزرگ  که تازه  از زندان آزاد شده بود نخواست  این  وظیفه را بدوش گیرد ، اما امیر مسعود   در  درخواست خود اصرار ورزید زیرا او بچنین  شخصیت دانشمند  نیاز داشت  تا کار  های پریشان و درهم پاشیده  کشور را از نو سر و سامان بخشد که بالاخره  این  شغل(وزارت) از جانب  خواجه بزرگ پذیرفته شد . [12]

خواجه  نظام الملک وزیر  آلپ ارسلان و ملکشاه سلجوقی در سیاست نامه  در مورد  وزیر چنین گوید : « چون وزیر نیک روشن باشد ، مملکت آبادان بود  و لشکر و رعایا  خشنود  و آسوده  و با برگ ، و پادشاه  فارغ دل .» [13]

بیهقی در مورد  خلعت  پوشیدن  خواجه بزرگ  احمد بن  حسین  میمندی اینطور نقل میکند : « خواجه  خلعت بپوشید  و به  نظاره  استاده بودند و  آنچه  گویم  از معاینه  گویم . کمری  از هزار مثقال داشت  و حاجب بلگا تگین  در درب  جامه  خانه  منتظر خواجه بزرگ احمد بن  حسین  میمندی ،بود، چون از جامه  خانه بیرون  آمد ، بر پا خاست  و تهنیت  گفت  و انگشتر  گرانبها  ، بدست  خواجه بزرگ  داد و شروع  کرد  به  پیش رفتن  تا اینکه وارد  بارگاه  امیر شد.» [14] 

 

خواجه عبدالصمد:

بعد از انکه خواجه بزرگ میمندی  چشم از جهان فرو بست ، امیر مسعود کار  های دیوان  وزارت را به  خواجه  عبدالصمد ، سپرد از قول بیهقی: « خواجه  عبدالصمد را  به جامه  خانه  بردند و خلعت فاخر  را پوشید و نزدیک  تخت امیر  نشست . امیر خلعت  خواجه  عبدالصمد را تبریک  گفت و  گفت: مبارک باد  خلعت  بر ما  و بر  خواجه  و بر لشکر و بر رعیت ، بعداً  خواجه  عبدالصمد،(وزیر خلعت  پوشیده ) بپا خاست  و خدمت بجا آورد  عقد"گردن بند" گوهر نشان با ارزش را پیش روی امیر مسعود  نهاد ، امیر مسعود  هم  در مقابل  آن انگشتر فیروزه  ، که نام امیر ، بر آن  نوشته بود ، بدست خواجه داد  و افزود  که این انگشتر مملکت  است ، به خواجه ، دادیم و وی  خلیفه ماست .» [15]

 

خلعت پوشیدن امیر سعید:

امیر مسعود  پیش از آنکه ، سوی بست  حرکت  کند  ، امیر زاده امیر  سعید را خلعت داد  تا در غیاب امیر نیابت  نماید ، در پایتخت و بکار  های  مردم رسیدگی کند. [16]

 

دریافت خلعت امیر مودود: 

سلطان  مسعود به امیر زاده  مودود ، خلعت بخشید  تا در سفر بست در رکاب امیر باشد . [17]

 

خطبه:

خطبه یکی دیگر از اداب  و تشریفات  روزگار  عزنویان است . در گذشته رسم  چنان بود  که شخص خلیفه  یا والی ، در مسجد  خطبه  میخواند . در زمان  حکومت سامانیان  و غزنویان ، در قلمرو  خلافت  بخصوص  مشرق زمین  این رسم  قابل اجرا نبود ، زیرا اکثر فرمانروایان فارسی زبان  ویا ترک زبان بودند  که هیچ کدام از انان  زبان  عربی  را  خوب  نمی دانستند  روی این اصل  این وظیفه  (خطبه  خوان) را خطاب بر عهده داشتند.[18]

 

هر گاه  کسی بر تخت سلطنت می نشست  در مسجد جامع بنامش خطبه  میخواندند  و در حقیقت  خواندن  خطبه  حکم  گرفتن بیعت از ملت را داشت به اصطلاح  افراد جامعه ، حمایت و  پشتیبانی خود را  بدین  وسیله  اعلام  میکردند .  هرگاه  اثرات  خطبه خواندن  در میان مسلمانان  با دید  عمیق برسی  گردد ، دو  نقطه اساسی از  آن  آشکار   میگردد :

  1. خواندن  خطبه بهر وسیله ای  تبلیغ بشمار  میرفت .
  2. مراسم  خطبه  خواندن  نشاندهنده ای اتحاد  و همبستگی  افراد  ملت (مسلمانان) از سوی دیگر  و سیله بسیار  خوب  برای سنجش افکار عمومی  بشمار  میرفت : امروز این  کار  را  وسایل ارتباط جمعی  انجام  میدهند. [19]

 

باردادن :

بار دادن یکی دیگر از القاب  ورسم  دربار پادشاهان  غزنوی  بود از آنجا که  امیر مسعود  بغرض بهتر ساختن  وضع مالی  و فرهنگی  اجتماعی  کشور  از سیاست  و روش خاص  پیروی مینمود ، بدین  منظور  شورای از اعیان  و بزرگان دولت  و سران سپاه  تشکیل داده  که در هنگام ضرورت  و مواقع  حساس ، گرد  هم  نشسته  برای بهبود زندگی اجتماعی  و اعتلای کشور  به  گفتگو  پردازند  و راه  های مفید  و درست را  جستجو  نمایند ، اعضای شورا عبارت بودند  از  : خواجه بزرگ ، صاحبان دواوین و امراء  سپاه  از جمله  اعضای دایمی  این شورا بودند که در بار گاه  امیر  به شور می پرداختند .

بعضی از اعضای  دایمی شورا  که اسم  انان برده شد  گروهی، دیگر که از بزرگان  سپاه  و ادارات  متشکل بود ، تنها در مواقع  بخصوص  جهت رسیدگی  و انجام  کار  های لازم  اجازه  داشتند  که وارد درگاه امیر شوند  و در جلسات  شورا شرکت  ورزند. [20]

طوریکه  دیده  میشود اعضای مجلس  به دو  گروه  تقسیم  می شدند، آنان که  حق نشستن داشتند  و آنان که از چنین  حقی  محروم بودند . و عدۀ انگشت شماری بودند که  حق نشستند  در بارگاه امیر را داشتند و آنان  عبارت بودند از :

  1. خواجه بزرگ
  2. صاحب دیوان رسالت
  3. صاحب دیوان عرض
  4. صاحب دیوان استیفاء
  5. صاحب دیوان قضاء
  6. صاحب دیوان برید
  7. صاحب دیوان  مظالم
  8. صاحب دیوان  اشراف

 

و  کسانیکه  حق  نشستن  در مجلس را نداشتند  عبارت  بودند:

  1. حاجبان
  2. مرتبه داران
  3. غلامان

این  گروه  دسته اخیر  از صفه مخصوص  تا در باغ  می ایستادند .

بار دادن اعیان  وبزرگان شهر ری را پیش آوردند  که در حدود  پنجاه  و شصت  تن بودند ، امیر مسعود دستور داد  که  همۀ آنان را بنشانند [21]  روزی دیگر در صفه  تاج  نیشاپور ، که در میان  باغ است بر نشست  اولیاء و  حشم آمدند  و خدمت  کردند ،  و بنشستند و باستادند (21)

گاهی اوقات امیر بخاطر توسعه  نفوذ و اقتدار سیاسی  خود  مردم را بار میداد و گاهی هم  میخواست  تا از احوال  مملکت با خبر باشد و با  نزدیکی مردم و ارتباط با انها مراودت و مودت خودش را توسعه  می بخشید که باعث  محبوبیت  پادشاه در نزد  ملت  میشد  و گاهی هم  چنین  میشد که  پادشاه خودش شخصاً در دیوان  مظالم  می  نشست و مردم را بار میداد تا عرایض شان  را عرضه کنند. خلاصه اینکه به اصطلاح امروزی که اصطلاح های جدیدی در سیاست و حکومت داری  از قبیل حکومت دیموکراسی و بر عکس ان و صد ها اصطلاح دیگر وجود دارد  به این  معنی نیست که تاریخ  گذشته انسانها مخصوصاً شهاهان  غزنوی و سامانی و سلجوقی همه  اش  عشرت طلبی و  خویشتن  پروری بوده باشد بلکه  بخاطر بقا و دام اریکه خودشان  هم  که  میشد  خواستار استقرار  صلح ، امنیت ، و برسی مظالم  واجرای عدالت بودند . چرا که شاهان  مخصوصاً در کشور  های اسلامی که خود شان را سایه خدا می دانستند  می کوشیدند  تا امر عدالت را در گوشه  و کنار قلمرو خود اجراء نمایندو از همین سبب بوده  است که اکثر پادشاهان  که از شهرت خوب و قدرت وافی مردمی برخوردار بوده اند در افسانه  های عامه ره  کشوده اند و نام شان  تا بحال از نشانی عدالت گستری شان یاد  میگردد.

بعضاً چنین  میشد که  پادشاه بخاطر امر مهم و حیاتی  مردم را بصورت  عام بار میداد  که مرتبه اول امیر مسعود ، در شهر ری مردم را بار داد  و بحضور پذیرفت . بیهقی نقل میکند: مجلس با شکوه  که با جلال زاید الوصفی ترتیب نموده بودند . . . بار دادند سخت با شکوه  و بسیار غلام ایستاده  از کران صفه  تا دور  جای . [22]

 

تهنیت  وشادباش:

این رسم یکی دیگر از پدیده  های اجتماعی مشرق زمین  است  که در دربار در مواقع  خاص  بجا آورده  میشد . مثلاً وقتی که  جانشین  خلیفه  تعین  میشد  یا کسی بر اریکه قدرت  تکیه میکرد یا امیر شخصی را بمقام دولتی  منصوب میکرد  یا در کشور رویداد  های تازه ای  چون : پیروزی رخ  میداد ، یا فرستنده دربار خلافت  و یا یکی از امراء  کشور  های دوست از راه  می رسید  در پایتخت و یا هر  جای دیگر که امیر می زیست ، محافل بدین  مناسبت  بر گزار و ترتیب میگردید که پادشاهان  غزنوی این  پدیده اجتماعی را  در مواقع  لازم بار ها  رعایت  کرده اند .

بیهقی نقل میکند که سلطان با مرگ القادر بالله  خلیفه بغداد  سخت  غمگین  و رسم  تعزیت بجا آورد ، و هم در مراسم تهنیت  به افتخار  خلیفه  جدید  القایم بامر الله  ترتیب  کردند.[23]

 

استقبال:

استقبال یکی دیگر از رسوم دربار بود  که در مواقع  خاص  بجا آورده  میشد .و بعضی اوقات  که امیر  در خارج از  کشور در حالت  سفر ، یا گردش می بود  در شهر ها و مراکز جمعیت  از طرف کارمندان ادارات ، نقیبان سپاه ، بزرگان  قوم ،  و عامۀ مردم   نیز از امیر استقبال گرم بعمل می آوردند . گذشته از آن  از فرستادگان  درگاه  خلافت  و سفیران  کشور  های همسایه و دوست  نیز بوجه احسن از طرف  گروه  خاصی استقبال صورت  می گرفت و مسعود، زمانیکه  از اصفهان  بسوی هرات روانه  گردید ، در مسیر راه  در شهر  بیهق به استقبال و پذیرایی  خاص قاضی و سپه سالار خراسان قرار گرفت . مسعود زمانیکه به فرمانروایی دولت  غزنوی رسید در دربار خود از  قوم استقبال نمود  چه او  هیچ وقت  خود را از استقبال قوم  بی نیاز نمیدانست و همیشه ارتباط تناگتنگ با سران سپاه ، کارمندان ارشد  و  سران قوم و عامه  مردم داشت که وجهه پادشاه را در نزد مردم  نیکو جلوه  میداد.

همچنان در بعضی موارد شاه با استقبال شاندار مردم که از طرف اراکین دولت برنامه ریزی میشد به ابهت و جلال خود در نزد  مردم  می افزودند که یکی از  وسایل و تخنیکهای جلوه  های قدرت دولتی بحساب می آید.

 

نثار و هدایا :

در دربار غزنویان مثل سایر دربار ها  گاه  گاه  مراسم  و مجالس  نثار و هدایا ترتیب  می گردید ، زیرا این یکی دیگر  از آداب  دربار بشمار میرفت  و در مواقع بخصوص  چنین مراسمی  را بر گزار میکردند . چنانچه زمانیکه  مسعود بر اریکه قدرت  تکیه زد  مجلس بزرگی در بارگاه سلطنتی تشکیل سران  سپاه  ، آمرین ادارات دولتی ، سران اقوام و قبایل  گرد  آمده   پادشاهی امیر  مسعود را با نثار هدایای پر قیمت استقبال و تهنیت به  عرض رانیدند که  بالمقابل  پادشاه  نیز هدایایی را نثار مدعوین نمود . این  رسم  تا دیرزمان و حتی تا الحال نیز  وجود دارد .

همچنان در صفحات قبل از قول ابوالفضل بیهقی نقل کردیم که زمانیکه  خواجه بزرگ احمد بن  حسین  میمندی، به دیوان وزارت  امیر  مسعود  منصوب شد  بزرگان  قوم  و ارکان دولت بخانه  وی رفته با  تهنیت و شاد باش گویی  هدایای گرانبهایی را نثارش کردند.

فرستادگان درگاه  خلافت   وسفیر  های ممالک  وقتی بدربار امیر مسعود  مشرف میشد  ضمن  استقبا ل و  پرسش احوال،  هدایایی نثار شان  میشد .

 

صدقه:

صدقه یکی دیگر از رسوم  در  کشور های اسلامی بوده  که این رسم  در دربار  آل ناصر نیز  در مواقع  خاص  انجام  می گردید  که  گاهگاه   به اشخاص مستحق صدقه داده  میشد . هرگاه  خطری  از قبیل امراض غیر مترقبه ، خشک سالی ، زلزله و سایر افات طبیعی واقع  میشد ،برای جلو  گیری از ان دولت و ملت هر دو صدقه  ونذر  ها میکردند . دادن صدقات بیک  محل مختص نبود  بلکه گاهی هم  اگر وضع  پریشان  مردم  که در  سایر نقاط  کشور و حتی خارج از مرز نیز بمردمان مصیبت رسده توزیع  میگردید . زمانیکه  خبر میرسید که مردم بمشکل میتوانند  نیاز  های اولیه خود را بر آورده بسازند و یا از بر آورده شدن  نیاز های زندگی عاجز می ماندند ، در چنین مواقع بدستور امیر ، صدقه و نذورات بدانجا ها فرستاده  میشد . ولی بعضی اوقات شدت  آفات طبیعی  و دوری مسافت  در مناطق آسیب رسیده آنقدر حاد  می بود که این  صدقات دردی را دوا  نمیکرد و من  چندین  مثال از خشک سالی و قحطی و  وقوع زلزله  های دوامدار که  حتی تا چهل روز ادامه  پیدا کرده  و باعث مرگ و میر دردناکی  در دوره پادشاهی غزنویان شده بود در فصل های گذشته ذکر نموده ام.     


 

[1]   وضع اجتماعی دوره  غزنویان ، بخش تشکیلات  و  تشریفات سلطنتی ، پیشین ، ص364و65 ؛ رک:  ترجمه  تاریخ یمینی ، 182 ؛ تاریخ بیهقی ،ص132

[2]   زین الاخبار (حبیبی) ، ص 175

[3]   وضع اجتماعی دوره  غزنویان  پیشین ، ص 365 ؛ رک :  زین الاخبار (تصحیح محمد ناظم) ،ص 62

[4]   زین الاخبار ،  پیشین ، ص 49

[5]   غزنویان ، پیشین ، تالیف بوسورث، ص 44

[6]   همان ، ص 46

[7]   همان ، ص 54

[8]   تاریخ بیهقی (فیاض) صص، 52، 373.

[9]   زین الاخبار ، 91

[10]   تاریخ فرشته ، قلمی هندو شاه ، ص 28

[11]   وضع اجتماعی دوره  غزنویان  ، پیشین ، ص 284-5

[12]   تاریخ بیهقی ، پیشین ، ص155

[13]   سیاست  نامه ، پیشین ، ص 20

[14]   تاریخ بیهقی ، پیشین ، ص 155

[15]   تاریخ بیهقی ، (فیاض) ، ص 477

[16]   تاریخ بیهقی ، ص 17

[17]   تاریخ بیهقی ، ص 660

[18]   بارتولد ، ترکستانامه ، ص 500

[19]   وضع اجتماعی دوره  غزنویان ، پیشین ، ص393-4 ؛ رک : تاریخ بیهقی ، ص4

[20]   همان ، ص 395 -396؛ رک بیهقی ، سابق ، ص 19

[21]   بیهقی ، صص19 و 20

[22]   بیهقی (فیاض) صص 20-21

[23] بیهقی (فیاض) ، 383

 

 

 

 

 

---------------------------------------

 

 

منابع مالی دولت  غزنویان

بخش هفتاد

قسمت سوم  : مصادره اموال- نثار و هدایا_ اموال بی وارث – منابع زمین و کشاورزی – تجارت – معادن

 

قحطی فلاکت بار که همزمان با وضع  مالیات سنگین بود باعث شد تا اساس و بنیاد اقتصادی  دولت  غزنویان طوری دگر گون شود  که  کسی را یارای آن  نباشد  تا جلو  نا بسامانی  ها را بگیرد ، وضع دولت  غزنویان  درهم   و از هم  پاشیده  شده بود ،طوری که سامانه  های اقتصادی مردم نا ممکن، و  هیچ زمینه  ای سراغ  نمیشد  تا کسر بودجه دولت را  جبران و یا لا اقل آنرا سر و سامان بخشد .

                                    بارتولد

 

- مصادره اموال :

مصادره اموال یکی دیگر از منابع  عایداتی دولت  غزنویان  میباشد . در عصر سلطان محمود و  مسعود  تعداد زیادی از بزرگان درگاه  نه تنها در دام افتادند ، بلکه  تمام اموال و دارایی ها و اموال شان نیز مصادره شد . جهت روشن  ساختن  این  نکته باید  گفتار و دیگاه  های مورخان خاصتاً ابوالفضل بیهقی که ناظر بر  وقوع این حوادث و رویداد  ها بوده  است توجه  کنیم : بیهقی خاطر نشان  میسازد  که در روز گار پادشاهی شاهان غزنوی  اشخاص نیرو مند و با نفوذ را  با دسایسی گوناگون از کار بر کنار و جایداد  و اموال شان را مصادره  مینمودند . این شیوه در عهد فرمانروایی سلطان محمود و  امیر مسعود  بیش از همه بکار گرفته  میشد .

 

مصادره  در عهد سلطان  محمود:  ابوالفضل بیهقی ، منشی و تاریخ  نویس  عصر غزنوی که خود آن روزگار را  تا عهد فرخزاد دریافته بود  می نویسد :« در عهد  محمود بو  سهل زوزنی ،( وزیر با قدرت او ) از نظر افتاد ، نه تنها اموال  او را مصادره  کردند  بلکه  خودش نیز راهی زندان گردید . بیهقی از قول تاریخ یمینی  توضیح  میدهد : این وزیر با قدرت سلطان محمود، محکوم به زندان شد . [1]

منابع تاریخی بیانگر این واقعیت  اند که در عصر سلطان غزنه  محمود، چند سال متواتر قحطی  به سراسر قلمرو دولت  او سایه افگند ، فقر و نا توانی مردم  بحدی بود   که  هر گز قابل تصور نبود .

بارتولد  مولف ترکستان نامه  خاطر نشان میسازد : « همزمان با قحطی فلاکت بار و وضع    مالیات سنگین از سوی آن دولت، اساس و بنیاد اقتصادی   غزنویان، را طوری دگر گون ساخت  که  کسی را یارای آن  نبود  تا جلو  نا بسامانی  ها را بگیرد ، وضع دولت  غزنویان  درهم  و ریخته  و از هم  پاشیده  شده بود به طوری که سامانه  های اقتصادی مردم را نا ممکن ساخته بود و  هیچ زمینه  ای سراغ  نمیشد  تا کسر بودجه دولت را  جبران و یا لا اقل آنرا سر و سامان بخشد . در این زمان بود  که ابوالعباس  اسفراینی  باعث خشم سلطان شد  واو را در حالی روانه زندان  ساخت  که  تمام اموال و جایداد  های  او را نیز مصادره  نمود . ابوالعباس سوگند  خورده بود  که  پولی را  پنهان  نکرده  ولی پس از روزگاری معلوم شد  که در دیار بلخ  نزد بازرگانی پولی به امانت سپرده بود . [2] خواجه بزرگ احمد بن  حسین  میمندی  که روزگار داراز همفکر و هم دم سلطان محمود ، بود  اسیر خود  خواهی  محمود  گردید  و راه  اسفراینی را  در پیش گرفته راهی زندان  گردید  که  تا به  زمان  مرگ سلطان  محمود  در  زندان بسر برد .  پس از انکه امیر مسعود ، بر اریکه قدرت  نشست  خواجۀ بزرگ  احمد  بن  حسین  میمندی را  از زندان بیرون  آورد  و مسئولیت دیوان  وزارت را  به  عهده او  گزارد . [3]

 

 

 

مصادره  در زمان امیر مسعود:

ابولفضل بیهقی واقعیتهای پنهانی ای را که  سایر تاریخ  نویسان کمتر به  آن  آگاهی داشته اند در مورد امیر مسعود، آشکارا می سازد. در دورۀ پادشاهی امیر مسعود اولین  کسی که به سرنوشت شوم  خواجه بزرگ  احمد بن  حسین  میمندی ،  و دیگران  مواجه  گردید علی قریب بود  که  هم در دوره سلطان  محمود  غزنوی و هم در دوره امیر مسعود  از مقام  و منزلت خاصی بر خوردار بود ولی سر انجام  ستاره بخت او  وفول کرد و همه  مکنت و جاهش  توسط  مسعود  پست  گردانیده شد و اموال و جایداد  های منقول و  غیز منقول او  و برادرش  را مصادره  کردند. [4] پس از آنکه امیر محمد  ، اسیر گردید بدستور  امیر مسعود  جایداد و دارایی او نیز  به  خزینه  دولت  تعلق گرفت. [5]

مولف تاریخ «از طاهریان تا مغول» گفته ابوالفضل بیهقی را تائید نموده می نویسد : بدستور امیر مسعود  کلیه اموال امیر محمد  را مصادره  و خود او را  با گروهی از نزدیکانش  در قلعۀ مندیش  زندانی کردند . [6]

بارتولد ، مولف ترکستان نامه ، این  موضوع را بگونه  دیگر شرح  میدهد : فرمانروایان  ناچار اند ، که برای سر و سامان دادن بوضع اقتصادی  کشور عوایدی داشته باشند ، این  منظور را ، از راههای  گوناگون  بر آورده  میسازد  که مصادره اموال  اشخاص قدرت مند ، از جملۀ  آنهاست که با دسایس مختلف  آنان را بدام  می افگندند  و جایداد ها و اموال شان را  مصادره  مینودند .

 

بار تولد ، در  ضمن  تحقیق  موضوعات جداگانه  داستانهای  در این  مورد  نوشته [7] .

امیر یوسف یکی دیگر از  قربانیان  عهد  سلطنت  امیر  مسعود  بود  زیرا از دیر باز  امیر مسعود ، منتظر  موقعیت  وفرصتی مناسب بود  تا او را نیر بچنگ آورد  و سر انجام انتظار  پایان یافت  امیر یوسف  نه  تنها اثیر گردید، بلکه  جایداد و ملک  خویش را هم  از دست  داد . [8]  بیهقی معتقد  است : در حالیکه روزگاران  حسنک وزیر به  آخر رسید  و آفتاب عمر وی  در حالت  غروب بود ، بدستور امیر  مسعود  تمام اموال و جایداد  حسنک  وزیر  را بنام شخص امیر (مسعود) قباله  کردند. [9]

 

بارتولد در  حالیکه  گقتار و نظر  بیهقی را  تائید  میکند  می کوشد  تا بر حقایق  روشنی افگنده  از ابهام پرده بر گیرد .  در مورد  مصادره اموال حسنک  وزیر  چنین  اعتقاد  دارد : فرمانروایان غزنوی بخصوص امیر مسعود می کوشیدند  تا بدین شیوه  شکل قانونی دهند .  هر گاه  بخواهند  که اموال و  جایداد اشخاص با نفوذ  و زور مندان را مصادره  کنند کسی را یارای آن  نباشد  که بد بگوید . امیر مسعود  خواست  جایداد حسنک وزیر را که روز گار درازی  از مقربان درگاه  امیر محمود بود  مصادره نماید ۀ اول او را بمرگ  محکوم ساخت ، پس از آن  منظور خود را عملی کرد . مسئولان  گرد اوری مالیات  تعین  جایداد  واندازه  اموال (حسنک وزیر) را  بر عهده  گرفتند ، او را مجبور نمودند  تا اعلام دارد که  که تمام اموال منقول  و غیر منقول  خود را در مقابل  پول  که  مقدار و اندازه  آن قبلاً مشخص گردیده  به شخص سلطان فروخته است. [10]گردیزی علاوه  میکند  که  حسنک  وزیر را در حالیکه  همۀ دارایی های  منقول و غیر منقولش را مصادره نمودند وی را  در دیار بلخ بدار آویختند. و باید  پذیرفت  که این دید   و نظر عدۀ از تاریخ  نگاران  است . پس از  آنکه   پرونده  حسنک  وزیر با قتل  وی بر چیده  شد  نوبت به جایداد ینال تگین که روزگاری خازن  سلطان محمود بود و از مقربان دربار بود رسیدکه با مصادره اموال وی،  مال بس فراوان و عظیم بخزانه دولت  تعلق گرفت . [11]

مولف تاریخ «از طاهریان  تا مغول» معتقد  است  که  جایداد احمد ینالتگین  در عهد فرمانروایی امیر محمود مصادره  گردیده  بیهقی نیز به سرنوشت  حسنک وزیر  بی توجه  نبوده  بلکه مطالبی  بدین نهج  بیان  داشته  است . پس از آنکه امیر مسعود ، به شهر نیشابور ، رسید ، در باغی مجلس بس عظیم  ترتیب دادند و باغ را با قالی  های حسنک  وزیر فرش  نمودند . طبق  گفته بیهقی  و عدۀ از مورخان  چون ستاره بخت  حسنک وزیر در بالای ابر تیره  جای گرفت  آنچه داشت همه  مصادره  گردید  در جمله قالی های زیبا و گوناگون  که مختص بنا های باغ  شادیاخ بود  نیز شامل بود . از فهوای سخن ابوالفضل بیهقی فهمیده  میشود  که باغ شادیاخ  هم از  حسنک  وزیر  بود .   این فرشهای قیمتی در بنا های آن باغ  فرش میشد. [12]

نویسنده  خلاصة الاخبار با پیروی از تعداد زیادی از محققان  و پژوهندگان  به برسی رویداد  های دربار محمود  غزنوی پرداخته  وداستانی را از در گیری  فرزند او آغاز میکند ،  که  عقیده  و نظر او قابل  شنیدن  است : پس از آنکه امیر  مسعود، بر سریر سلطنت  تکیه زد، دستۀ از ارکان دولت ، که  جانب امیر محمد را  گرفته بودند ، به  کیفر اعمال شان رسانیده دار و ندار انان را گرفت .  علی قریب سرنوشت  حسنک وزیر ، امیر یوسف از جمله قربانیان  این  تصمیم بودند . [13] 

 

نثار و  هدایا :

رسیدن  نثار و هدایا یکی دیگر از  راه  های گوناگون  حوایج مادی دولت  غزنویان را تامین  میکرد .

بار تولد  در باره  نثار و هدایا از  دربار صفاریان یاد  میکند  که  نثار و هدیه  یک قسمت  عمده  از در آمد آن دولت بوده  که ما از طول و تفصیل آن طرف نظر میکنیم و به  نظر گردیزی در مورد  نثار و هدایای  دربار  غزنویان  می پردازیم . : چون امیر  مسعود بغزنین آمد ، مردم  خوشی  ها نموده  جشن  ها ترتیب  و شهر را آذین  نمودند  مردم  از  گوشه  و کنار  بغرض شرکت  در آن روی آوردند  و نثار ها کردند. [14]

 

اموال بی وارث:

این رسم از دیر زمان  میان  پیروان دین اسلام  رایج بوده ، هرگاه  کسی می  مرد  و از او  وارث بجا نمی ماند  ، همۀ دارایی  و جایداد او بخزینه دولت  سپرده  میشد ، مصنف تاریخ  تمدن اسلامی  داستانی از  خطیب بغدادی نقل میکند  که در سال (392 ه)  نامۀ نزدیک  خلیفه  نوشت  تا اموال و همۀ دارایی  او را جزء بیت المال بداند. سیر تاریخ  نشان  میدهد  که  این رسم  از  ال  عباس به آل ناصر نیز انتقال یافت و تا هنوز هم دارایی  های  اشخاصی که  وارث ندارند به  شهر داری سپرده  میشود  و در مقابل شهر داری دفن  و کفن او را  عهده  دار  میشود.

 

 

 

منابع زمین  و کشاورزی :

زمین در  مسیر روزگاران ، مورد  توجه  جامعه انسانی بوده که از دو  دید در خور اهمیت  میباشد :

نخست  کشاورزان  تقریباً تمام احتیاجات اولیه ، یعنی مواد  غذایی  خود را از راه  کشاورزی و دامپروری بدست  می آوردند. دو : دولت  نیز از آن بی  نصیب نبوده  قسمتی از عاید زمین  به  خزینه دولت  تعلق می  گرفت ، که به اصطلاح  عشر خوانده  میشد .  بارتولد  می نویسد مزارع بسیار زیادی دیده  میشد  که دولت  از آن  عشر می گرفت . در مقدمه ابن  خلدون امده  است که  کشاورزی کار پر زحمت  بوده  و همیشه قرین مزلت و خواری اند چرا که  از یکطرف دهقان  با مسایل و رویداد  های طبیعی از قبیل نباریدن باران سیل  و تباهی محصولات شان  توسط  حشرات ، کم  آبی رو برو  هستند و از  جانب دیگر دستگاه دولت  از دهقانان  خراج و مالیات  دریافت  می کنند  و این  دهاقین  مجبور هستند در سال  های که  حاصل زیاد  میباشد و بر عکس آن ،در سالهای که  حاصل بنا بر عوامل بالا  کاهش می یابد  نیز مجبوراً  از  محصولی نبرداشته  مالیه می پرداختند که در حکم باج میرود.

 

تجارت:یکی از منابع در آمد اقتصادی  سیستم  تجارت بود  که در آنزمان از راه  تجارت  مبالغ  هنگفتی  از این راه بخزینه دولت  سرازیر  میشد .  مع هذا  تجارت از دیر باز مورد  توجه فرمانروایان  بوده ، و گذشته از آن  اهمیت  واحد  های جغرافیایی  را در این قسمت  نمیتوان انکار کرد  چه بخوبی موارد احتیاج اکثر افراد  جامعه میشد و یا بخارج صادر میشد. این اموال با قیمت  مناسب حال مردم به بازار  عرضه میشد تا  هم طبقه  توانگر  و هم  طبقه ناتوان بتواند  آنرا خریداری نمایند . به این  حساب بازرگانان می کوشیدند  تا امتعۀ را وارد سازند  که ضرورت اساسی هر دو طبقه  دارا و  غریب را مرفوع     و کلیه اقشار جامعه  آن را خریده بتوانند لذا  در چنین  حالات  وضع  پولی دولت  نیز از  بدست آوردن  مالیات زیاد  بهبود  می یافت  و از هر واحد  کالایی که   وارد  میشد  سودا گران  و بازرگانان  مکلفیت  داشتند  تا محصول آن را قبلاً بپردازند.  چیزی که تا هنوز  نیز رواج  دارد . بر علاوه  دولت  از تامین راه  ها و ترابری اموال نیز  محصول میگرفتند  که بنام   محصول راه داری  یاد  میشود .

نویسنده  کتاب حدود العالم  از استخری نقل قول میکند  و میگوید : شهر غزنین بندر تجارتی هندوستان  بشمار میرفت  ، خراسان در این قسمت  موقف خاصی داشت  زیرا در تجارت قاره  آسیا و اروپا  نقش اساسی و تهین  کننده ی داشت  اما شهر  های که بطرف  شرق قلمرو  فرمانروایی غزنویان ، قرار داشت  چون  کابل ، پشاور ، و  غیره  از راه  خشکی  به هند  وصل میگردید .  همچنان از شهر بخارا  پارچه  های قیمتی و قالین  های عالی که دارای قیمت  گران بود  از راه  غزنین بهندستان  وسایر بلاد   میرفت  که برای دولت غزنویان محصولات  و عوارض گمرکی و راهداری و   عوارض  بلدیه که  از کاروانسرا ها اخذ  میگردید  همه در  خزینه دولت   غزنویان  واریز میشد که   منبع بزرگی از در آمد  مالی دولت  غزنویان را  تشکیل  میداد . [15]

در گذشته و در عصر غزنویان رسم  چنان بود  که بعضی از صنایع  در زندانها  توسط دولت  براه انداخته  میشد که  از یک سو  زندان یان را بخود  مشغول میساخت و از جانبی  عواید سر شاری از این زندانها  با فروش امتعه  تولیدی بدست  حکومت  می افتاد . بارتولد  اذعان  میدارد که  پارچه  های نفیس و  گرانبها ، قالیهای مرغوب ، تنگ  اسپ ، زین قیزه و لگام اسپ ، کفش و انواع موزه که در محابس تهیه میگردید  به  کشور  های همجوار صادر میگردید .[16]

 

 

کانها و معادن:

استخراج  معادن و کانها مختص به زمان  ما نبوده بلکه  از مدتهای درازی انسانها معادن را استخراج  مینمودند .

بارتولد  می  نویسد : وجود  کانهای ذغال سنگ  در  فرغانه  زمینه  پیشرفت و ترقی  صنعت فلز کاری را  بیش از پیش فراهم  میساخت.[17]

یکسال از سلطنت  محمود  نگذشته بود که  در سیستان زر سرخ  بمانند  درختی  از زمین بیرون  شد . [18]

گرد  آورنده  تاریخ  گزیده به  تائید  گفته  هندو شاه  مولف تاریخ فرشته در باره  کان زر سرخ  سیستان  بحث را دنبال  میکند : روزگاران فرمانروایی امیر محمود بن  سبکتگین  ، در ولایت سیستان  معدن طلا بشکلی درختی از دل  خاک بیرون  آمد  و مورد  استفاده قرار گرفت .   رواندی نیز در کتاب  تاریخ اجتماعی ایران  در مورد معادن  خراسان سخن  گفته  و از معادن فولاد  آن  که  در آنزمان  از اهمیت بسزایی بر خوردار بوده  است  و از بهره برداری آن  یاد  کرده  است .

همچنان راوندی از قول کلاویخو  پیرامون  لعل بدخشان ، که در تاریخ دارای شهرت زیاد  است بحث و گفتگو  مینماید . او (کلاویخو) در سفر نامه  خود  از معادن  لعل بدخشان  صحبت  نموده  شرحه  میدهد : وقتی که  از  وضع  معادن  آنجا پرسیدم ،گفتند  عدۀ از کار شان استخراج  لعل است که  همه روزه با شکستن سنگها و صخره  ها سر گرم اند . آنها به  مهارت  خاصی  لعل را  از میان سنگ  در می آورند. هاکذا  مولف حدود العالم  نیز از موجودیت  معادن فراوان  پیرامون  معد ن نقره  نیز سخن  گفته  که  تجار بدخشانی از آن سود فراوان  می برده اند . [19]    

مولف، کتاب غزنویان ، پیرامون  منابع  در آمد ، دوره  غزنویان  به تحقیق پرداخته  به این اعتقاد  است ، که از راه  گوناگون  بودجه  خود را  تامین  می کردند  که آنها را بصورت زیر بر شمرده :

  1. از املاک شخصی  امیر.
  2. عایدات از املاکات لا وارث.
  3. ضبط و یا مصادره  جایداد  های اشخاصی که معذب می شدند.
  4. مالیات  عادی
  5. باج یا جزیه
  6. هدایا که  از هر  گوشه  و کنار می رسید .
  7. غارت ها و غنایم  جنگی.
  8. وضع  مالیاتهای فوق العاده در مواقع  اضطراری [20]

 

[1]   تاریخ بیهقی پیشین ، ص

[2]   ترکستانامه ف پیشین ، ص 609

[3]   اداب الحرب و الشجاعه ، خطی ، ص 132

[4]   تاریخ بیهقی ، نسخه فیاض ، ص68

[5]   تاریخ بیهقی ، پیشین ، 82

[6]   وضع اجتماعی  دوره  غزنویان ، پیشین  ص 344؛ رک: تاریخ از طاهریان  تا مغول ، 484

[7]   وضع اجتماعی ، پیشین ، ص445؛ رک:  ترکستانامه ، بارتولد  ص 473

[8]   تاریخ بیهقی ، ص 252

[9]   تاریخ بیهقی ، سعید  نفیسی  جلد اول ، ص 209

[10]   ترکستان نامه  ، تالیف بارتولد  ، ص 618

[11]   همین  کتاب ، ص197

[12]   تاریخ بیهقی ، پیشین  ، ص 41

[13]   وضع اجتماعی ، پیشین  ، 348؛ رک : خلاصة الاخبار (عکسی) ،ص232

[14]   زین الاخبار (مصحح محمد ناظم ) ، ص 78

[15] حدود العالم ، مینورسکی ، ص 43 ؛

[16] ترکستان نامه ، ص 504

[17] وضع اجتماعی ، پیشین ص 358 ،؛رک بار تولد (ترکستاننامه) ص 507

[18]  تاریخ فرشته  تألیف  هندو شاه  ف قلمی ، 23

[19] وضع اجتماعی ،پیشین ص 360؛ رک: راوندی ص، 52؛ حدود العالم  ،ص 192

[20]   وضع اجتماعی پیشین، ص357 ؛رک بورسورث تاریخ غزنویان ، ص67

 

 

++++++++++++++++++++++++++++++

 

 

 

وضع مالی و چگونگی منابع در آمد

دوره غزنویان

 

 

منابع  در آمد  های مالی در دولت  غزنویان

 

بخش شصت و نهم

قسمت دوم  خراج – غنایم

محمود غزنوی برای هر  لشکر کشی  نا گزیر بود تا وسایل جنگی  و اشیای مورد  نیاز را از  هر راهی و بهر ترتیبی که امکان پذیر باشد  فراهم  نماید . خواهی نخواهی این تکلیف  و بار سنگین را  مردم  بدوش ناتوان ،بدون آنکه  کوچکترین امتیاز، آسایش وراحتی برای  آنان  میسر باشد  می  کشیدند.

بار تولد – ترکستان نامه

 

 

II  - خراج

دکتر لمتون  مولف کتاب مالک  و زارع می نویسد:  هر فرد  که به دیانت  اسلام  می گروید ، مجبور بود  تا در زمین  خود  کار  کند ، از سوی دیگر دولت بر بهتر شدن  وضع مالی  کشاورزان بخصوص آن  عده  که در زمین  های خراجی کار  میکردند  توجه  خاصی داشت  چنانچه  اقدامات موثر و مفید  هم بکار بسته بودند و به احدی اجازه  نمیدادند تا زمین  های خراجی را بالای اعراب بفروشند  با قید  این شرط  این  گروه  از  کشاورزان (نو  مسلمان)  چاره  ای نداشتند  جز آنکه بعنوان  مستاجر  در زمین باقی بمانند. [1]

ولی با وجود این اقدامات دولت  در  بدست  آوردن  عوارض و در آمد  ها از زمین  های خراجی به  مشکلات  جدی مواجه بود که این ناگواری از اثر دو  عامل بود نخست : دولت از گرد آوری خراج  عاجز مانده دو دیگر رعایای ذی نفوذ و قدرتمندان  از پرداخت  عوارض مالیاتی و خراج  شانه  خالی میکردند ، در حالیکه مسئولان  گرد آوری خراج  با صاحبان دیوانها در  پی آن بودند  تا خراج را بصورت  کمال دریافت و به  خزینه دولت  بسپارند ،ولی هرگز در این راه  توفیق نیافتند ، [2] علاوه بر خراج  و عوارض یک نوع  مالیات  دیگر نیز  بنام  مستمری  بزمین  های قابل استفاده  تعلق  می گرفت . گاهی هم  از طرف دولت  با مستاجران  یا مقطعان  مالیات ، مالیات  های فق العاده  دیگر نیز بالای مردم  تحمیل میشد  . [3]

مولف تاریخ  گزیده رویداد  ها  و گزارشات  دوره  غزنویان را در ضمن  آنکه  مورد پژوهش و برسی قرار میدهد  ، از حملات  ولشکر کشی های  فرمانروایان  غزنه  به دیار هندوان  که در گستره  تاریخ ، محل در گیری ها  و نبرد  های بی امان بوده و کذا سرزمین هند مرکز  فرهنگ و ایده  ها نیز بود  یاد آوری مینماید  که سلطان  محمود ، را  خراج فراوان از ان  حاصل میگردید .[4]

بصورت یقین باید  پذیرفت  که  محمود  غزنوی  از این لشکر کشی  پیهم  و مکرر  از دیدگاه  مالی  سود فراوان برد ، در بر اورده شدن  این  مامول محمود  بسا انسانهای که  تباه  گردیدند  و  ویرانیهای  گسترده  ای نیز  ما حصل این  جنگها در سرزمینی بود  که محل تلاقی تمدنهای پر شکوه باستانی نیز بود (چنانچه مردم  هند قدامت  قلعه قنوچ را که  توسط سلطان محمود کشوده  وانهدام  گردید به صد  ها  هزار سال دانسته اند  که این  گونه ادعا تا هنوز در  هیچ  محل دیگر جهان شنیده  نشده  است ) . محمود  در بر خورد  ها و تسخیر  های مسلحانه  همۀ این ابادانی های که در عمق تمدن  هند قرار داشت در مسیر  حرکت  سپاهیان و فتح خودش از بین برد. ولی شاعران  دور غزنوی آنانیکه  از  بساط  محمود  غزنوی نان و آبی بدست  می آوردند در قصاید شان  از آن  تعریف و تمجید  های اعجاز آمیر نموده اند ، انها تلویحاً از  ثروتهای بی مانند و گرانبهایی که در نتیجه   تخریب این تمدنها که نصیب محمود، گردید به  نیکی یاد  کرده اند ولی از  تخریب تمدنها و شهر ها و  از دست رفتن  جانهای  افراد بیشماری که قربانی این حملات شدند  ذکری نمیکردند. و اما گرد  آورنده  تاریخ  هند موضوع را  پی گیری نموده  از حملات  مرگبار  محمود که بار اول  در سال(379ه /1001م ) در سرزمین  هند نمود ه است اشارات  روشنی دارد : « پس از آنکه  سپاه  محمود به  پیروزی کلی نایل  گردید ، جیپال  به فدیه  و  خراج  گردن  نهاد ، محمود سه بار بهند ، سفر نمود  دو بار نخست  تنها بخاطر گرد  آوری  خراج  که  از روز گاران گذشته بذمه  هندوان باقی مانده بود ، بار سوم  جهت  سرکوبی رئیس  شورشیان  شهر ملتان  صورت  گرفت . [5]

پس دیده  میشود  که  خراج  یکی دیگر از منابع   مالی  و اقتصادی  سلسله  غزنویان را تشکیل می داد . [6]

 

III – غنایم

هر گاه  گفته شود که غنایم  جنگی  قسمت بزرگی از  عایدات  مالی و  نیاز  های غزنویان را  فراهم  میساخت عین واقعیت  است ، چنانچه بعضی از نویسندگان  این واقعات را در کتابهای شان درج  نموده اند .  چنانچه ابوالفضل بیهقی  در اثر  پر ارزش خود «تاریخ بیهقی» ، بار  ها و بار ها  از غنایم  جنگی  وثروت  هنگفتی که  سلطان  محمود  از این راه بدست  آورده یاد  میکند.

عدۀ، از مورخان  را باور بر  این  است  که  لشکر  کشی و حملات  محمود  غزنوی  در ضمن  اشاعه دیانت  اسلام  در سرزمین  هند  منظور  خاص دیگری  نیز داشت  و آن  گرد  آوری ثروت  مال و مکنت  و اشیای قیمتی  بود ، قسمیکه قبلاً گفتیم  قاره  هند  در مسیر پر بار تاریخ  خود  و جریان روزگاری های که  جهان  کشایان   چشم  تمع به این سرزمین دوخته بودند به  نبرد گاه  جهان  کشایان  رو برو شده  بود ،اگر جریانات  جهان  کشایان  را در سرزمین  هند  مورد دقت قرار دهیم آرین  های مهاجر که در تاریخ بنام آریایی ویجه یاد  میشد  در سرزمین  هند با بدست آوردن زمین و  خانه به  تشکیلات اجتماعی ای دست یازیدند که مرام شان را همان ثروت  هند  به کامیابی توام  میساخت . اسکندر مقدونی  جز آنکه به ثروت  هندوستان چشم  تمع باز کند  منظور دیگری نداشت .  میشود  که در اینجا سر گذشت  این سرزمین را در  قرون  معاصر از دیدگاه  موقعیت سیاسی آن برسی نماییم ، زیرا اگر  کشور  های توسعه طلب  و استعمار گر ، که  پایه  گذاران  استعمار جدید اند ، تلاش  پیهم داشته  تا خود را به آبهای گرم  بخاطر بدست  آورده  ثروت  های افسانوی هندوستان برسانند تا بتوانند  از منابع  و ثروت  های  این سرزمین  پهناور که  هنوز در زیر خاک  است  سود برند . و به  این  ترتیب فرهنگ و تمدن  مردمان بومی را که  هیچ  گناهی  نکرده ، جز آنکه طبیعت  ثروت و منابع طبیعی  به آنان داده  به  نیستی و نابودی کشاند . [7]

بعید  نیست  که سلطان  محمود  هم  چنین اندیشه  ای را در سر  پرورانیده باشد زیرا به روشنی درمی یابیم  « هر باری که سلطان از دیار  هندوستان بر میگشت با ثروت با خود آورده  دست به آبادانی شهر  غزنین و سایر شهر ها میزد .» [8]

گر چند در مورد  فتح سومنات قبلاً در جلد  سوم  مفصلاً ذکر شده  است باز هم بخاطر  پیوند به چشمه  های عایداتی   دولت سلطان  محمود  غزنوی داستان  گردیزی را در این  باب می شنویم : « در  این  پیکار خانه  بر انداز  سپاه دولت  عزنویان  پیروزی یافتند . این فتح را یکی از سخن سرایان  هندو  میستاید  و شعر بلند بالایی در وصف آن  می سراید  و نزد سلطان محمود می برد ، محمود  این شعر را نزدیک شاعران  هندو روانه  میکند تا نظر بدهند  که  چه  مفهومی دارد . شاعرانی که شعر را خواندند  گفتند که شعری و سخنی بالاتر از آن  نیست ؛ سلطان محمود  که از این  وصف و ستایش  هندی بسیار خوشحال شده بود  بدان افتخار ورزید  و دستور داد  تا منشور پانزده قلعه را  که در حوالی قلعۀ نندا  واقع بود  به عنوان نندا ، یعنی شاعر مدح سرای  هندی بنویسد.

محمود منشور را نزدیک نندا فرستاد و  گفت  ، که این صله در آزای  آن شعری است  که بهر ما گفته ای . [9] محمود از آن ثروت  و مال هنگفت  که بیرون  از تصور بود بدست آورد .» [10]

بار تولد  مولف ترکستاننامه  نه  تنها غنایم  جنگی  که یکی از منابع درآمد  مالی دوره  غزنویان  بوده است  در باره  آن  می نویسد : « سلطان  محمود ، بر اثر لشکر کشی  و حملات  پی گیر  از دیار هندوان، غنایم فراوان بدست  آورد  که درباریان  و سپاه  هم از آن بی نصیب نماند و از  محل درآمد  غناییم فراوان بود  که  محمود  دست به آبادانی  و ساختمان  کشور زده  چنانچه  مسجد  جامع  . مدرسه  معروف  در شهر غزنین اعمار نمود  که  از دست  آورد  های  محمود  میباشد . بهمه  معلوم  است  که  از اثر لشکر کشی محمود به ثروت سرشار و بی نظیر هند  دست یافت ، ولی هیچگاه نمیتوان اثرات ناگوار  و تلخ آنرا در حیات اجتماعی  ملت  که  کمر شان زیر بار  عوارض مالیاتی دولت  خمیده  گردیده  نا دیده  گرفت.

محمود برای هر  لشکر کشی  نا گزیر بود تا وسایل جنگی  و اشیای مورد  نیاز را از  هر راهی و بهر ترتیبی که امکان پذیر باشد  فراهم  نماید . خواهی نخواهی این تکلیف  و بار سنگین را  مردم  بدوش ناتوان ،بدون آنکه  کوچکترین  آسایش وراحتی برای  آنان  میسر باشد  می  کشیدند .

بارتولد از قول عتبی می نویسد : مردم را بخاطر  آن  پول  به  مانند  گوسفندان  پوست میکندند یعنی که به  وجه  مرگ  میرساندند؛  ابوالعباس فضل  بن احمد اسفراینی  مسئول وضع  نمودن  چنین مالیات  خانه بر آنداز بود اگر به مطالب بالا، خوب نظر  افگنده  شود  به بسیار خوبی  آشکار میگردد که لشکر  کشی  های پیهم شاهان  غزنوی  برای ملت  جز در سر  و منبع  بدبختی  و ناتوانی  حاصلی  در بر نداشت . [11]

تاریخ  گُزیده  تالیف حمد الله  مستوفی از ویرانی سومنات  و مال و ثروت  هنگفتی که  نصیب سلطان محمود  ، گردید ، وی از بتکده سومنات  به  تعداد  صد و بیست بت  طلا و نقره  بدست   آمد  که وزن یکی از آنها  هزار هزار  مثقال طلا بود به غزنین اوردند که در درب مسجد  غزنین گزاردند. [12] بعضی از مورخین را عقیده بر ان  است که بت بزرگ  را که  تاریخ بس کهن داشته است ، به  دستور سلطان محمود، به  چند قسمت قطعه کردندیعنی  که آنرا شکستند  که قسمتی از ان را به  غزنین آورده  و در  جلو درب ورودی مسجد  جامع بگذاردند تا وی را مردم بت شکن  گویند.

به اساس گفته  هندو شاه مولف تاریخ فرشته و  گروه  کثیر نویسندگان  در بین  غنایم  یک حمایل با ارزش  را از گردن  جیپال  بیرون  آوردند  که در آن  وقت  اشخاص صاحب نظر ، و فن ارزش  آنرا  یکصدو  هشتاد  هزار  دینار تعین  کردند . [13]

همچنان بنا بر تصریح گردیزی ، ابن خلدون  و مولف تاریخ فرشته در فتح  قلعه قنوچ  تعداد بیشماری  از مخالفان دیانت  اسلام  از دم  تیغ آبدار  گزرانیده شد و در نتیجه فتح قلعه ثروتی بیرون از حد  تصور  از انجا بدست  محمود و اراکین و خاصان وی افتاد که  پس از ورد به  غزنین  همۀ آن  گنجینه  ها را بمدت سه روز  در معرض دید همگانی قرار داد  که  مردم  از  گوشه  و کنار  کشور  آن  گنجینه  ها را از نزدیک تماشا  کردند . [14]

برسی منابع و مدارک تاریخ  این را تثبیت  میکند  که : در آمد  جنگی یا غنایم  جنگی  یکی از منابع و  مدارک  بسیار خوب  و قابل توجه دولت  غزنویان  بشمار می رفته  است . این  منبع  با اهمیت  عایداتی همیشه توجه دولت  ها و فرمانروایان را در اوایل دوره های اسلامی بخود  جلب کرده که بهترین راهی بود برای تامین  نیاز مندی های لشکر کشی و سپاه  که از این طریق مرفوع  میگردید ولی غناییمی که در دوره  نخستین اسلام بدست  مسلمین  می افتاد کلاً با غناییمی که بدست  پادشاهان  غزنوی می افتاد  متفاوت بود به  این  معنی که  آن غنایم در راه  تامین وحدت و یک پارچگی  اسلام و  غازیان و خانواده  های آنها مصرف میشد در حالیکه بر عکس باوجودیکه  ساز و برگ اولیه سپاه  توسط شانه  های ناتوان ملت  آماده  میگردید در فرجام بعد از فتح  غنایم  همه  بکام  سلطان ، خانواده  اش و فرمانروایان و خاصان  قرار می گرفت که به اینترتیب در روز گار  غزنویان  همه  غنایم در خزینه  دولت واریز میشد که حقوق سران سپاه  وبستگان  سلطنت و خرج  هنگفت  دربار  از آن  تامین  میشد. [15]


 

[1]   مالک و زارع  ، پیشین ، ص 73

[2]   همان ، ص73

[3]   همان ، صص109 - 10

[4]   وضع اجتماعی دوره  غزنویان ، پیشین ، ص324؛ رک: تاریخ  گزیده  ، حمد الله  مستوفی ، چاپ  سنگی مطبعه  نول کشور  هند، ص 393.

[5]   تاریخ  هند ، تالیف  پیژمی ، سال 1336 ، چاپ  تهران

[6]   وضع اجتماعی ، پیشین ، ص324-25

[7]  همان ، ص 327

[8]   تاریخ بیهقی  ، پیشین ، ص124

[9]   گردیزی ، پیشین ، ص 80

[10]   گردیزی ، پیشین ، ص 80

[11]   وضع اجتماعی ... پیشین ، ص 328-29 ؛ ترکستان نامه  ، پیشین ، ص 608

[12]   تاریخ  گُزیده  حمد الله مستوفی ، ص 393

[13]   وضع اجتماعی ..، پیشین ، ص 331؛ رک :  تاریخ فرشته  خطی  تالیف هندو شاه  صص26-27

[14]   تاریخ فرشته  همان ، 28-29

[15]   وضع اجتماعی پیشین ، 335 ؛ رک : مجمع الانساب  (مایکرو فلم 213 ) ص 180 ؛ خلاصته التواریخ  خطی  کتابخانه  مرکزی دانشگاه  تهران ؛ رک : فتوح العالم  تالیف ابو محمد احمد  بن  عثم  کتابخانه  مرکزی دانشگاه   تهران.

 

 

-------------------------------

 

 

وضع مالی و چگونگی منابع در آمد

دوره غزنویان

 

 

بخش شصت و هشتم

منابع  عایداتی دوره  غزنویان

اول- مالیات

 

اگر  گفته شود که بار سنگین مالیات   های که دولت غزنوی  اخذ میکرد کمر مردم  را خم ساخته بود دور از  حقیقت  نمی باشد که با سوء استفاده  عاملین  دولت در امر جمع آوری مالیاتها به سنگینی این بار که  کلاً بدوش رعیت بود می افزود که این عوامل باعث میشد که علی رغم شگوفایی  دولت  غزنویان بعد مدتی از پا در آید.

 

 

تاریخ دوره غزنویان دارای فراز و فرود  های زیادی است که  نشاندهنده  لشکر کشی های غزنویان به سایر بلاد و لشکر کشی  های بیگانگان به  قلمرو  غزنویان میباشد .ولی در طول تاریخ  این دوره  بار سنگین  این همه لشکر کشی ها و یا غارت اموال عامه توسط دستبرد و هجوم و یلغار بیگانگان همه بدوش مردم بوده است .

از این منکر شده نمیتوانیم که در این  عصر قلمرو غزنویان به مدارج  علیای تمدن روزگار خودش رسیده  است که قسمت زیادی از ساختمان این مدنیت  توسط  گنجینه  های گرانبهایی که سبکتگین و بعداً سلطان محمود  از هدوستان باخود  می آورد  تامین  میشد . اما باز هم قسمت  عمده بار این مدنیت  وبار توانایی های مالی دولت  غزنویان را توده  های مردم بخصوص کشاورزان بدوش داشتند. و بخاطر تفکیک  این  موضوع  باید  دست بدامان  پژوهشگران زده و در بر آورده ساختن خواسته  ها از آنها یاری جست ، زیرا حل  این مشکل بسادگی میسر نیست ، چرا که در اثر  لشکر کشی پی گیر و بی امان  علاءالدین غوری (جهانسوز) ، چنگیز ، تیمورلنگ و سایر یلغارگران تاریخ  که منجر به  نبرد  های خونین  و زد وبند  های سیاسی و گروهی  در داخل این قلمرو  ، اگر تمام منابع ارزنده  را از بین نبرده باشند، بدون تردید تعداد قابل توجه آنها را  از میان برده  و نابود کرده  است.

قبل از آنکه به برسی اصل موضوع پرداخته شود از چگونگی  سازمان مالی  دورۀ غزنویان  بویژه دوره سلطان محمود  و مسعود اشاره  میگردد:

روضته الصفا آورده  است : « پیش از آنکه این جهان را بسوی ابدیت وداع  گوید  محمود ،  ثروت  تمام خزاین  و دفاین  به اصطلاح اشیای گرانبها را که در طول حکمرانی  خویش  گرد آورده  بود  در روی صفۀ ای بزرگ  پهن و خود با حسرت  بدان  ها  می نگریست  همه را دو باره بر سر جای  اولیه  اش بر گردانید بدون  آنکه  شاهی یی از آنها را بکسی بدهد. سپس میر خواند ادامه  میدهد ،روزی سلطان محمود ، در باره  ثروت  و جواهرات گرابنهای دودمان آل سامان از ابوطاهر سامانی پرسید  و او  پاسخ داد که نوح  بن منصور را هفت رطل (هر رطل معادل صد مثقال میشود) از جواهرات در  خزینه موجود بود . محمود روی بر خاک  نهاده  گفت :  شکر خدای را که  از من بیشتر از اوست . میرخواند  می نویسد : سلطان محمود در گرد آوری  ثروت مرد  حریصی بود ، و بدنبال آن داستانی را نقل میکند : روزی شنید که در شهر نیشابور  شخصی ثروت زیاد دارد ، سلطان او را بدربار فراخواند  و گفت شنیده ام  که مذهب  قرامطه  داری مرد  پاسخ داد  من قرمطی نیستم  اما خدای عزو جل مرا از متاع دنیوی غنی گردانیده  است  . هر چه دارم از من بستان  و این نام بر من  منه .» [1]  

این سخن مورد قبول بروند و میر خوند  میباشد در حالیکه سایر منابع درین مورد  چیزی نگفته اند . ولی این  نکته  ثابت  است  که سلطان محمود در گرد آوری پول و ثروت  دلچسپی خاصی داشت و از همین سبب میشود تا اندازه ای   مفکوره   بروند را که او نیز از روضتة الصفا خواند میر نقل میکند با احتیاط پزیرفت.

 

 

منایع مالیاتی در دوره  غزنویان :

اگر  گفته شود که بار سنگین مالیات   های که دولت غزنوی  اخذ میکرد کمر مردم  را خم ساخته بود دور از  حقیقت  نمی باشد که با سوء استفاده  عاملین  دولت در امر جمع آوری مالیاتها به سنگینی این بار که  کلاً بدوش رعیت بود می افزود که این عوامل باعث میشد که علی رغم شگوفایی  دولت  غزنویان در امر  گسترش سرزمینهای مفتوحه و ازدیاد غنایم از تاراج  مناطق تازه  کشوده شده سنگین تر میشد و مردم زیاد تر دست بسر میشدند. ما در  زیر  پیرامون در آمد  های مالی دوره سلطان  محمود غزنوی و پسرش سلطان مسعود که از راه  های مختلف تأمین  میشد می پردازیم:

1.      مالیات: تاریخ  نشان میدهد ، زمانی یک دولت به شکوهمندی و اقتدار ملی وسیاسی خود نایل  میشودکه وضع مالی افراد  جامعه  خوب و اطمینان بخش باشد و مردم بتوانند به  آسایش و امنیت زندگی نمایند. در عهد پادشاهان  غزنوی و  پیش از آن رسم  چنان بود ، که دولت برای به ثمر رساندن  خواسته  ها و آرزو  های اجتماعی ، سیاسی و افتصادی خویش نا گزیر بود که از ملت مالیات دریافت  دارد ، این یکی از منابع بر در آمد بشمار میرفت . نویسنده  کتاب مالک و زارع در این مورد  حقایقی را روشن میسازد که ما قسمتی از آن را که  شرحی است  جالب نقل میکنیم: « مالیاتی که از زمین  های نواحی گوناگون دریافت  میکردند  متفاوت بود ، خاطر نشان  میسازد : کشاورزان یک نوع  عوارض را می پرداختند که بنام  خراج  یاد  میشود و به بعضی از زمین  ها عشر(1/10) تعلق میگرفت . صاحبان زمین اینکار را بخاطر  حفظ موقعیت  خاص خود میکردند . منابع  تاریخی این  حقیقت را ثابت  میسازد  که در صدر اسلام  پس از آنکه  مسلمانان  به سرزمینی دست  می یافتند  زمین  ها را بین  پیروان دیانت  اسلام قسمت  میکردند و یا اینکه به صاحبان اصلی آن در  آزای پرداخت مالیات  واگذار میگردیدند  و این  گروه  تازه  میتوانست از مزایای  زمین سود برده زمین را خود  کشت وزرع  نمایند ، از این داستان دیری نمیگذرد  که مردم  دسته  دسته بدین  اسلام  گرویدند . و با اتخاذ و شیوه  تازه  نه تنها خود را از پرداخت عوارض یا مالیات معاف  ساختند بلکه تقاضای دریافت امتیازات  تازه ای که به پیروان دیانت  اسلام تعلق می گرفت  نیز نمودند .  هرگاه  که به نتایج دیانت اسلام با دقت  هر چه تمامتر  نگریسته شود  بخوبی روشن  میگردد که  پیروی از چنین  شیوه  ای  صدمات جبران ناپذیر  به  پیکر اقتصادی دولت اسلامی  وارد آورد . روی این اصل  صاحب نظران  و اندیشمندان  گرد هم نشستند  و به چاره جویی رو آوردند . در گام  نخست : تمام امتیازاتی که  پس از پزیرش  دیانت اسلام    به آن عده  تعلق می گرفت  بی اثر اعلام  و آنان را مجبور نمودند  در هیچ  گونه شرایط  و هر گز نمیتوانند  که بار مالیات یا خراج را از دوش خود دور سازند  بلکه نا گزیر بر  تادیه خراج   و مالیات اند.

دوم  تصمیمی گرفتند تا جلو مهاجرتها را  بسوی مراکز داد و ستد  و شهر های بزرگ  که از دیگاه بازرگانی  و در آمد ثروت از اهمیت  خاص بر خوردار بود  بگیرند  تا در دهات از  روی اجبار  به  کشت  وزرع زمینهای خویش بپردازند.

مولف کتاب   مالک  وزارع  سخن  خویش را دنبال نموده  توضیح  میدهد :  نمیتوان  شک  کرد  که  اساس  و بنیاد  خراج  ومالیات در اوایل اسلام  ریخته شده  که با گذشت  زمان شکل قانون را بخود  گرفته  و متضمن نظرات  در مورد سیستم زمین  داری گردید  و هم  در قسمت  مشکل مالیات  نیز بعضی مسایل را مقرر د اشته  که گاه گذر از آن استمداد  می  جستند .  گرد  آورنده  مالک  وزارع  موضوع را اینطور ادامه  میدهد : در آغاز کار  هر فرد  پیرو  دیانت  اسلام  نا گزیر بود که صدقه را از ذکات  جدا کند که در این صورت  شکل دیگری بخود  گرفت یعنی از اموال خود ذکات  بدهد .  جهت پرداخت صدقات  و زکات ، اصول خاص و مشخص  و معین در فقه اسلام  در نظر  گرفته شده  که از نگاه ارتباط موضوع  برسی آن در ایجا  چندان لزومی ندارد . اما از آنجا  که در باره سیستم زمین داری  و بهره برداری از آن  مطالبی در آنجا گنجانیده شده  اگر بر خلاف شیوه  تحقیق هم باشد  عیبی  نخواهد داشت اگر  شمۀ از آن را بیاوریم : گروهی از نویسندگان  را اعتقاد  چنین  است  که  مقصود فقه  ها از بیان  نظریه  ها ی شرعی توزیع راه  ورسم  معمول زمان  و انتطباق آن  با موازین  عقل  و منطق بوده  که در تحول آداب  و سخن مربوط  به  مسأله زمینداری ، نیز موثر افتاد .  نکته دیگری که در مسأله زمینداری و ترکیب طبقات زمین دار سخت اثر گذارده  است  مسأله اداره  کردن  در آمد  های کشوری  است  که از انواع زمین از قبیل  اقطاع  و  دیگر انواع  تأمین  میگردد . نویسنده  مالک وزارع  و عدۀ کثیری  از واقع  نگاران را اعتقاد بر این  است  که در قدیم  ، گروهی از اشخاص  بالنفوذ  مالیات دولت را در قبال مردم  اجاره  میکردند  با   گذشت ایام  این  گروه  سر انجام با مالکان  اراضی  مبدل شدند.

او علاوه  میدارد : گاهی هم  که اوضاع  کشور  متزلزل و  وخیم  میشد ، دولت را چاره ای نبود  جز ء آنکه بر  میزان  مالیات  افزایش بعمل آورد  خود  واضح  است  که  بار  سنگین و کمر شکن  آن بدوش دهقانان  و زمینداران  بدوش   کشیده میشد .  گاه  گاهی هم  سخن بجایی می رسید  که صاحبان زمین  را به قیمت نا چیز می  فروختند  و کشاورزان  غالباً زمینهای را رها کرده  می رفتند.

قبلاً اشاره شد  که احکام شرع اسلام  مشخص نمود  که  هر فرد  مسلمان  ناگزیر بود صدقه  یا ذکات اموال خود را  بخزینه یا هر  محلی  که  مسئولیت  چنین شغلی را  بر عهده داشت بدهد . برای تعین حد  نصاب  صدقه و طرز  پرداخت  آن اصول جدا گانه  و معینی وضع شده  که  گفتگو از آنها در این بحث نمی گنجد.

اگر زمین  موضوع صدقه  و منبع  پرداخت  مالیات  می بود  در آن صورت عنوان عشر  یا یک دهم را پیدا میکرد . پس با در نظر گرفتن زمین  عشری با زمین خراجی  که مالیات آن  از راه  های گوناگون  تقویم  میشد  متفاوت بود . نگارنده  مالک  و زارع  در ضمن  تحقیق و گرد  آوری  موضوعات گوناگون  از واقعیتی پرده بر میگیرد  که نقل نکات جالب آن  خالی از مفاد  نیست . در بسیاری موارد ، در مسایل کشور و مالیاتی  فرقی میان مؤمن و کافر  وجود نداشته  و هر دو  دسته  مالیات خود را به اندازۀ  مشخص و معین  می پرداختند  در حالیکه  واقعیت  غیر از این بود  ، زیرا گرفتن مالیات  از مسلمانان  عمل خلاف شرع بود  اما وقتیکه مصالح کشور ایجاب میکرد  از پیروان دیانت اسلام  مالیات  گرفته  میشد (مالک و زارع 87) . هر گاه در این مورد خوب غور و دقت نماییم  به بسیار خوبی  روشن  میگردد که منشائ مالیات  مربوط روزگاری  پیش از دیانت اسلام  بوده  زیرا مردم  نا گزیر بودند ، تاجهت تقویه خزینه دولت  به مقدار معین مالیات  بپردازند. و به  تصدیق و تائید سخن  دکتر لمتون  نویسنده  کتاب مالک  وزارع به برسی این موضوع عمیقاً می پردازیم.    

پیش از آنکه دیانت اسلام  در جهان بشری برای خود  جای پا باز  کند  در روزگاران بسیار دور ، یعنی در آغاز گاه فن کشاورزی ، انسانها که پارۀ از زمین خویش را بزر میکردند ، مجبور بودند تا مقداری از عاید  زمین را  به عنوان مالیات  بدولت بدهند . آنها به روشنی دریافته بودند  زمینی را که  کشت  مینمایند ، از آنان ، نیست بلکه از خداوند است . پس در این  چنین  شرایط و احوال  او ناگزیر است  تا مقداری  از محصولات یا عاید زمین  را بخداوند هدیه نمایند ، یا چنین تصوری موجود بود ، که آنان به نوبه  خود  مال اجاره یا خراج مال را  به فرمان روایان ، بپردازند  چه این عقیده موجود بود که خداوند زمین را بفرمانروایان داده  و آنان مالیاتی یا خراجی ، تادیه  مینمودند  و یا آنکه پادشاهان ، آنرا  به مامورین واگذار کرده که از زمین  های کشاورزی  مالیات دریافت نمایند . این  نظر پیش از آنکه مبنای تاریخی داشته باشد  افسانه ای بیش نیست .  اما فرقی نمیکند  آنچه که منظور بوده  از لابلای دید و نظر  مورخین بخوبی  آشکار میگردد که سیستم مالیات  از همان  آغاز سپیده دم سازمان اجتماعی   جامعه بشری  در میان شان رایج بود چنانچه ژول ایزاک  والبرت ماله در کتاب تاریخ ملل شرق و یونان در مورد خراج  چنین آورده است : « ساتراپها وظیفه داشتند تا مالیات را سر شکن  کرده وصول وایصال نمایند.تنها قوم پارس از هر گونه عوارض معاف بودند ولی هر دفعه که شاه از آن مملکت رد  میشد ناچار میبایستی تحف و هدایائی پیش کش کنند. ملل دیگر خراج  جنسی و نقدی میدادند . مجموع خراج نقدی بمبلغ  گزافی میرسیده که ارزش آنرا مشکل است به تحقیق دانست ولی تقریباً یک ملیارد فرانک طلا قیمت داشته است . علاوه بر این مصر  صد  وبیست هزار پیمانه گندم میداده وسیسلی 365 رأس اسپ مجلل، مدیها صد هزار گوسفند و سه  هزار اسپ و چهار هزار استر و غیره را باوجود مصارف ساترابها یا مامورین جمع آوری مالیات می پرداختند .» [2]  مالیات یا خراج که با پیروزی دیانت اسلام  در مسیر تازه ای قرار گرفت که متضمن برداشت مخارج  گزاف جنگها برای گسترش اسلام راه اندازی میشد . دید و نظر مؤلف کلیات تاریخ را که مورد دقت دکتر لمتون نیز بوده است  توجه او را به آنچه او در این باره شرح  میدهد دنبال خواهیم کرد. [3]

داکتر لمتون  در ادامه بحث خود در کتاب مالک و زارع  می آورد : فقهای اسلامی تلاش  پی گیر میکردند  تا شیوه ایام  گذشته را  بموازین احکام شرع  منطبق سازند  از این  هم  گام فرا تر نهاده  اوضاع  واحوال  جغرافیایی ، سیستم آبیاری ، نوع  کشت ، را با قیمت  ها و کمیت ها ی حاصله آنرا نیز مورد پژوهش و برسی قرارداده اند.  یاد اوری یک  نکته  مهم  را هر گز نمیتوان  از نظر دور داشت ، چه  همۀ پدیده و عادات  اجتماعی از رسوم و آداب محلی ناشی گردیده  که  پرداخت مالیات  در آغاز امر از جمله آنها بشمار میرفت . با گذشت ایام  وسیر تاریخ شکل مقررات بخود  گرفت  و برای حصول آن شیوه ای خاص بکار میرفت ، یعنی یک  مقدار معین  محصول را ارزیابی نموده  و قیمت آنرا در نظر گرفته ، بر اساس آن مالیات ستانده  میشد که تا هنوز این رسم در بین اکثر دولت  ها موارد استفاده  همگون دارد . در سالهای( 13 الی 23 ه /635-645 م ) (حضرت عمر دومین خلیفه از خلفای راشده) دز محصولات  گوناگون  از قبیل  : گندم ، جو ، انگور ، خرما ، شبدر و غیره مالیات می گرفتند . [4] 

بارتولد  در ترکستان نامه  می نویسد : « دولت احتیاجات مادی  خویش را  از راه های مختلف  تأمین  مینماید  که دریافت حقوق گمرکی  یکی از آنها بوده  که در عهد  غزنویان  سازمان گمرکی  بشکل امروزی وجود نداشت ، بلکه دولت اینگونه  عوارض را  از گذرگاههای خشکی   وآبی دریافت  مینمود . چنانچه در عصر آل ناصر رودخانه آمو  از جملۀ گذرگاههای  قابل توجه و مورد بهره  برداری  بود  که در هنگام عبور از هر اشتر دو درهم  عوارض  از اسپ که بهترین  وسیله  در طول تاریخ  برای رسیدن به مقصد و هدف و هم وسیلۀ بسیار خوبی  جهت حمل و نقل به شمار میرفت  در هنگام  عبور از رود خانه آمو از مالک آن یک درهم  بعنوان عوارض گرفته  میشد . هاکذا در مسیر راه کاروانها را می دیدند  و اموال آنها را باز رسی میکردند تا اشیای ممنوعه را وارد  نساخته باشند . زیرا بکاروانها  اجازه داده بودند تنها پول و شمش نقره را به بخارا ببرند  البته از ورود دیگر  پول ها نیز جلو  گیری میکردند . این نوع تلاشی و بازرسی  در پایان سفر آنجام  میگردید .» [5]

وارد کردن برده  های  ترک  نیز  به اجازه دولت  مجاز بود ، که جهت اجازه نامه  یا صدور پروانه  هفتاد یا صد  درهم  عوارض دریافت می نمودند که برای دختران یا کنیزکان  همان  مبلغی که  جهت صدور پروانه  غلامان یا برده  های ذکور  در نظر گرفته  بود  نیز مطالبه  میکردند. بازرگانان مکلف بودند در آزای  هر کنیز یا (برده زن ) غیر ترک بیست یا سی  درهم عوارض بپردازند . همچنان در دوره  شاهان آل سامان  یک نوع  مالیات  خاص دیگر  نیز وجود داشت  پس از مرگ  کارمندان ، دولت قسمتی ازاموال  و دارایی آنان بخزینه دولت سپرده  میشد . این شیوه  بمرور زمان  گسترده تر گردیده  و بحدی وسعت  پیدا کرد  که  عامه  مردم را نیز شامل  گردید . اگر کسی می مرد  و فرزندانی از او باقی نمی ماند  ، قسمتی از اموال و دارایی او بخزینه  دولت  تعلق می  گرفت . [6]

بار تو لد بنا بر قول خواجه  نظام الملک میگوید : قوای دفاعی سلطان  محمود، متشکل بود از غلامان  زر خرید ،  و مزدورانی بود که در مقابل پرداخت  پول می جنگیدند در حالیکه  ملت  تنها نیروی  پرداخت مالیات  و عوارض مالی را  تشکیل میداد  و هر نوع احساسات  و نیروی وطن  پرستانه  آنانرا عاری از  حقیقت  می پنداشت . در این جا بیهقی نیز نقطه  جالبی را  بیاد می آورد که مؤید  این مدعاست  که  گفته :  رعیت را با جنگ  کردن  چکار باشد . هر پادشاهی که شما را نگاه دارد خراج باید داد [7]

از سخنان بار تولد  چنین  پیداست  که در عهد فرمان روایان  غزنوی ، افراد ، ملت ، جز آنکه مالیات و خراج  بدستگاه دولت  می پرداختند  حقی نداشتند  تا در باره  چگونگی  کشور  تصمیم  به  گیرند ، و در مورد کار  های ملی  و اجتماعی  ابراز نظر نمایند . «بعید  نمی نماید  که دید و نظر بیهقی  را بار تولد نا درست  تعبیر کرده باشد ، زیرا اکثر مؤرخان  پیرامون بار عام  و مشورت امیر  مسعود  با افراد جامعه سخن  گفته که این خود  خلاف گفته بار تولد  مولف ترکستان نامه را میرساند . » [8] اما نقطه اساسی در اینجاست که هر گز امیر مسعود با کشاورزان و مالیه دهندگان در مورد بسط و یا ضبط جنگ  ها مشوره  نکرده  است  واگر هم  مشوره ای در میان بوده  است با اراکین  ونظامات دولتی خودش بوده  است.

غزنویان در جمع آوری مالیات  ها از شیوه  های خاصی استفاده  میکردند به این مفهوم که گرد آوری مالیات را به اشخاص با نفوذ می سپارید  این  شیوه زیر عنوان مقطع مالیات در صفحات تاریخ درج  گردید ، برای دولت  میسر  و زمینه  مساعد شده  که از این راه مالیات و پول بخزینه  کشور  وارد  گردد  و آنچه  که در خور توجه و یاد آوری است  این  است که با بکار بستن این شیوه  هرج و مرج در کار  ها  و مسیر داد  وستد  پدیدار گشت ، دولت غزنویان برای جلو گیری از آن  هر قدر که  تلاش نمود بجایی نرسید  و سودی نبخشید ، این کار پایه  های دولت  غزنویان را سست و نا پایدار کرد که در اثر آن  در خراسان زمین دولت  تازه ای  بنام سلجوقیان  نضج  گرفت ، این دولت تازه بدوران رسیده  در وقت  و دوره  خودش  بی میل نبود  این  مشکل اجتماعی را  بهر ترتیبی که امکان  پذیر باشد حل کند  و پایه  های قدرت  خود را استحکام بخشد .البته  نه با اتخاذ یک روش جدید بلکه در گام اول خواست  تا سیستم مالیاتی را که بصورت مقطع در جامعه رایج بود  تعدیل کند . [9]

در اثر سوء برداشت  جمع آوری مالیات از طریق مقطع که به ذریعه   اشخاص  مقتدر و قدرت مند صورت  می گرفت رفته رفته  از مالیات  های جمع شده از گاو  غدود  هم به دولت مرکزی غزنویان  نمی رسید و اینکار باعث قد بر افراشتن حکومت  های محلی و ملوک الطوایف (فئودالی) در اطراف و اکناف مملکت میگردید که در نتیجه آن  پایه  های قدرت دولتی فرو می افتاد و در نتیجه این هرج و مرج  ها بود  که  پایه  های پر قدرت دولت  غزنویان به سقوط رو برو  شد. در نتیجه ازدیاد  مراکز قدرت در اطراف مملکت  پهناور غزنویان  مهاجرین غز که نژاداً ترک بودندو در زمان  سلطان محمو د غزنوی در اکثر مناطق خراسان جا بجا شده بودند با همین زور مندان   محلی حرکت  های باهمی را برای سست  ولرزان ساختن  حکومت مرکزی راه انداختند که بعداً منجر به  تشکیل دولت  مقتدر از عنصر ترک  گردید که جای  غزنویان را در تاریخ پر نمودند. [10]


 

[1]   میر خواند  ، روضه الصفا ، ص 122-124

[2] تاریخ ملل شرق و یونان، ترجمه عبدالحسین خان هژیر ، نشرات کمیسیون معارف، فصل هفتم ، ص 126، تیرماه 1309 ، تهران

[3]  کلیات تاریخ  ، جلداول ،تألیف والز ، انتشار بنگاه ترجمه و نشر کتاب ، سال 1351، ص 282

[4]   مالک و زارع ، پیشین ، ص 89

[5]   ترکستانامه  پیشین ، ص 551.

[6]   ترکستان نامه ، پیشین ص 614

[7]   همان ماخذ ، ص 614؛تاریخ بیهقی، ص 399

[8] دکتور محمد اکبر مددی ، مولف  کتاب پژوهشی  وضع اجتماعی دوره غزنویان ، ص321.

[9]   مالک  وزاره ، پیشین ، ص120

[10]   وضع اجتماعی غزنویان ، فصل دوم ، منابع در آمد ، تالیف دکتر محمد اکبر مددی ، انتشارات بیهقی ، چاپ  مطبعه دولتی کابا سال 1356 صص309-322، با تعغیرات و اضافات و تخلیص.

 

 

 

+++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++

 

 

 

 

 

بخش  شصت و هفتم

ادامه  آبیاری در سیستم  های  کشاورزی  شهر  های خراسان

 

جغرافیای تاریخی سرزمین  های خلافت  شرقی نظراتی در امور آبیاری دارد که  به شرح آن  می پردازیم : «در مرو سدی ساخته بودند ، که در قرن  چهارم  هجری مورد بهره برداری و استفاده بود . لسترنج  معتقد  است : سر پرستی انرا میری  بر عهده داشت که ده  هزار  زیر دست او  کار میکردند ، این گروه علاوه بر اینکه سد را نگهداری  مینمودند   در قسمت  تقسیم ، آب هم کار میکردند  این یاری و مساعدت  آنان  نقش اساسی و تعین کننده  ای داشت .  لسترنج  می افزاید :روی سد علامتی گذارده بودند که سطح آب را مشخص  می نمود .لسترنج برای اثبات  گفتار خویش  از بار تولد  نقل قول کرده و گفتار و نظر او را نقل کرده  است که در فوق ذکر شد به این  تفاوت  که لسترنج سطح آب را 60 جو و بار تولد انرا 1متر و 60 سانتی ذکر  کرده است .[1]

 

آبیاری  در هرات:

موقعیت  جغرافیایی شهر  هرات  توجه لسترنج را بخود  جلب کرده و به  تحقیق پرداخته  آورده  است : شهر هرات  و نواحی ان  بوسیله هریرود  سیراب میگردد و مردم برای آبیاری کشتزار  های خود  چندین  نهر از آن  جدا ساخته بودند او به قول مقدسی اشاره  میکند : هفت  نهر از هریرود  جدا گردیده بود  و آب مورد  نیاز هرات  و نواحی آن را به  بسیار خوبی  تامین  میکرد.

مولف تاریخ  گزیده  بر خلاف گفته  مقدسی  معتقد است که از هریرود نه  نهر جدا ساخته بودند. [2]

این خود در خور یاد اوری است که سمت شمال شهر هرات ، موقعیت کوهستانی داشته  که برای کشاورزی چندان  مساعد  نبود ، بر قلۀ یکی از ارتفاعات  کوهها آتشکده ای  کهنه ای بچشم  میخورد ، که آنرا بنام سرشک یاد  مینودند  . در قرن  چهارم  هجری هم زردشتیان  به زیارت آن  می رفتند . لسترنج ابراز نظر میکند ، که در نیمه راه  آتش کده  سرشک  و هرات  ، کلیسای ساخته بودند . بی تردید  باید قبول کرد  که  شهر هرات  تا روز گار مغول  یکی از آباد ترین بلاد  خراسان  بشمار میرفت . [3]

یاقوت  می گوید : سر زمین هرات  پیش از  یلغار  ویرانگر مغول که این شهر را دیده بود  مؤید  این ادعا است که  در تمام بلاد  خراسان  شهری با رونق تر پر جمعیت تر ، مانند هرات  ندیده  است . چون آب فراوان  دارد  سیستم  کشاوری آنرا از هر جهت بهره ور تر گردانیده  است .سر زمین باستانی هرات  پر از باغستانها بود ه، میوه  های رنگارنگ  و فراوان در آن  پیدا میشود . مردم برای آرد  کردن  غلات  خویش از آسیای بادی استفاده  میکردند . [4]سر زمین  هرات  پس از لشکر کشی  و حملات  خانه بر انداز  و ویرانگر مغولان بار دیگر بپا ایستاد  و عظمت  دیرینه  و از دست رفته  خود را  باز یافت ، لسترنج در ضمن  گفتگو  و بیان  مطالب گوناگون  از قول ابن بطوطه  بحث و  گفتگو  مینماید . :او یک قرن بعد از لشکر کشی  و حملات  خانه بر انداز  مغولان از شهر  هرات دیدن  کرده  که آبادان و شایستگی گذشته  دوباره را یافته  و هریرود آب کشتزار  ها را تامین  میکرده است . باغستانهای فراوان شهر  هرات  توجه ابن بطوطه را بخود  جلب کرده که از انواع انگور هرات  سخن  گفته  است ، در باره انگور فخری ، خربوزه آن زبان به  تعریف می  کشاید .مردم  هرات  پیرو اهل  تسنن بوده و اضافه  مینماید در آن  هنگام  که  ملوک  غور  امارت این سرزمین  را داشتند  دوازده  هزار دکان و شش هزار حمام  و کاروانسرا  و سه صد و پنجاه و نه مدرسه و خانقا و آتشکده و چهار صد  و چهار هزار  خانه  مردم  نشین  داشت در قسمت  تعداد حمام ها بعید  نیست  که  مبالغت شده باشد( اما با آن  نفوس و  پیشینۀ تمدنی آن من که شخصاً  در هرات زندگی کرده ام  آن را بعید  نمیدانم .)

 

آبیاری در دیار بلخ:

لسترنج  پس از برسی  کهن ترین شهر تاریخی خراسان که تاریخ آن بدوره  های کهن تر تاریخ  میرسدآنرا  مورد توجه در پژوهش خویش قرار داده و گوید : این سرزمین دیار بلخ  است . لزومی ندارد که به گذشته بسیار دور بر گردیم ، از تاریخ  پر افتخار  و حوادث  تلخ  و شیرین آن  یاد  کنم  همین بس که  اکثر وقایع  نگاران  انرا ام البلاد  خوانده  چه شایستگی این  اسم را دارد . شهر بلخ یکی از بلاد  بسیار با اهمیت  و پر برکت  خراسان  زمین بوده  و در مسیر تاریخ  مرکز اجتماعات فرهنگی  و اقتصادی بشمار  می رفت . لسترنج ، نتوانست که  بدل پر از  وسواس  و  تشویش خود  کنار بیاید و از همین جهت به تاریخ  پر بار این سرزمین نامی  توجه  میکند:

و از آتش کده  نو بهار بلخ سخن  میگوید (از اینکه  معبد بوده یا آتشکده به آن کاری نداریم  زیرا  از پژوهش ما که در باره آبیاری در بلخ  است بدور میباشد )

لسترنج  میگوید : پیروان  دیانت زردشت در موقع  معین سال  یعنی هنگام بهاران بدان سو روی می آوردند  و آنرا پر از گل  میکردند ، از همین سبب آتش کده  نوبهار خواند ه  میشد .

لسترنج  معتقد  است : مسجد و بازار  های پر رونق در میان شهر بلخ  قرار داشت [5]  لسترنج سیستم آبیاری این سرزمین باستانی را نه تنها  از یاد نبرده  بلکه در این مورد سخنی دارد  و حقایق نهفته را بر ملا میسازد .

در دیار بلخ  نهره  ای وجود داشت  که در میان مردم آنروزی  به نهر (دهالی)  که ابن حوقل آنرا ده آسیا تفسیرنموده است، به سخن روشن این نهر ده  آسیاب را به  گردش می آورد . شهر بلخ را امروز  هجده نهر سیراب میکند . لسترنج اضافه  میکند : در سرزمین بلخ روستا ها ، و دهات و باغستان  های سر سبز و پر از محصولات  کشاورزی  و باغستانهای آن  عبارت بود از  نی شکر  و انگور و نارنج  و غیره  که توجه لسترنج را بیش از همه بسوی خود  جلب کرده  است. سرزمین بلاد خراسان  که برای کشاورزی  و تربیت  مواشی  بسیار مساعد بوده  این صفت  مشخصه  را هنوز هم  دارد  و هنوز هم  هست .

در سرزمین بلخ ، فعلاً محصولات  نیشکر  بچشم نمی خورد  و همچنین درخت نارنج  کمتر می روید  و شاید هم بکلی محصول ندهد . لسترنج معتقد  است ، دهقانان یا بطور کلی  زمین داران محصولات اضافی  کشاورزی خود را بولایات دیگر صادر میکردند . چنانچه  پنبه  که از جمله  محصولات عمده  کشاورزی در دیار بلخ بود سالانه به  پیمانه زیاد  تولید  میشد که در نوع  خود بی نظیر بوده  است که یک مقدار آن در مصنوعات نخ تابی و کرباس بافی، انواع و اقسام آلچه  و گلیم و شترنجی در کار گاه  های خانگی بمصرف میرسید و ما بقی آن  توسط اشتر به سمر قند ، بخاراو  حتی دور تر از آن به  ماسکو صادر میگردید . پنبه بلخ از سببی بی نظیر و مرغوب در بازار ها بود که دارای الیاف طویل میباشد و فیصدی روغن  پنبه دانه  آن  که در صنایع روغن سازی ، سابون سازی و بقسم غذای مر غوب برای چاقی حیوانات نیز بکار میبردند . فراموش نباید  کرد  که   این محصولات  همه  در کار گاه  های دستی و یا جهاز های که  توسط  حیوان بحرکت  می آمد تولید میشد.

این از سنت  دیرینه  دیار بلخ  است که همواره اکثر  پیداوار زراعتی آن بسوی سایر ولایات  سرازیر می  گردد  و بعضی اوقات  بخارج  از  کشور قسمیکه  در بالا  گفتیم  صادر میگردد.

لسترنج  دیار بلخ را بدو قسمت  تقسیم  کرده  است : قسمت باختری آنرا  جوزجان  و قسمت  خاوری آنرا تخارستان  می خواند . [6]  از سیر در اسناد و رویداد  های تاریخ  میتوان  درست را از نا درسست  تشخیص داد  این دلیل را لسترنج  در نظر  گرفته  پای داستان  جالبی را بمیان  می کشد  که برسی آن در خور دقت  است ، زیرا  دیار بلخ را بدو قسمت  جداگانه  تقسیم  مینماید که شرح آن در بالا گذشت و این اولین بار است ، که  چنین سخنی آنهم از زبان یک محقق خارجی شنیده  می شود ،  هیچ صاحب نظر و نویسند ای  غیر از او  چیزی ننوشته  است  بنااً علی هذا  میتوان  عقیده او را پذیرفت ، یا رد  کرد  ، در دراز نای تاریخ  سرزمین بلخ ، مورد توجه فرمانروایان  و جهان  کشایان  بوده  و تاریخ بسیار درخشان و پر از حوادث  و در گیریها  دارد . لسترنج به دنبال سخنش میگوید : این شهر  باستانی در سال 617  هجری مورد  تاخت و تاز و حمله  خانه بر انداز  مغولان قرار گرفت  و بخاک سیاه  نشست ، عظمت و شوکت ، دیرینه خود را از دست داد. نباید فراموش کرد  که شهر بلخ  در تاریخ  جایگاه  چشمگیر دارد در تشکیلاست سیاسی  افغانستان  معاصر    بلخ از مناطق مهم و ارزنده  بشمار میرود  بقسمیکه   راههای تجارتی کشور  از همین راه به  چین و  آسیای میانه و روسیه و اروپا راه باز میکند و در سالهای جنگ و اضطراب این یگانه  شهری بود  که بنادرش بر روی کالا های تجارتی باز بود  و از طریق بنادر (حیرتان و آقینه در اندخوی) از همین  مسیر مال التجاره  وارد  وصادر میگردید که در اقتصاد  کشور  با اهمیت بوده  است. مر کز این ولایت  که  بمزار شریف (مزار حضرت علی بن ابی طالب ) شهرت دارد ، زیرا  اعتقاد بر این  است که آرامگاه  حضرت  علی (رض) در دیار بلخ قرار دارد و از همین  جهت  این  اسم را بخود  اختصاص داده  است . مورخ (لسترونج) به شهری  دیگری که در مجاورت  بلخ قرار دارد سخن  میگوید که این شهر یعنی شهر جوزجان یا جوزجانان یا گوزگانان نیز هم از رهگذر تاریخی و هم از نگاه اهمیت  سیاسی ، اجتماعی واقتصادی  در خور  دفت  بوده  از مقام والا و منزلت  خاصی بر خوردار است . شهر جوزجانان، که بعضی از  محققان  و پژوهشگران  از جمله بیهقی  اسم آنرا جوزجان  ذکر میکند  و ان را  از جمله شهر  های آبادان و پر برکت دیار بلخ میداند. [7]

 در این اواخر از اثر کشف گنجینه  بزرگ باستانی که در نزد باستان شناسان به اسمی گنجینه بی نظیر باختر باختر معروف است و باستان شناسان سالها در پی کشف آن بودند که بلآخره توسط یکی از باستان شناسان شوروی وقت  در حالی کشف شد  که در افغانستان نا آرامیهای گسترده  ایکه درسالهای اخیرفرمانروائی  دکتور نجیب الله رو نما گردیده بود شهر  شبرغان مر کز جوزجان را که  محل  کشف این  گنجینه بزرگ و بی مانند  با اسکلیت  های شهزادگان باختری  که با قطعات طلای ناب و گوهر  های گرانبها زینت یافته  است  کشف و در گرماگرم جنگ بدون  آنکه  منتظر پایان حفریات باشند بکابل انتقال و این محل در معرض تاراج  گران قرار گرفت. اکنون گنجینه باختر در موزیم کابل نگهداری میشود که در جایش  در مورد  این  گنجینه  حرفهایی خواهیم  داشت.

لسترنج  پیداوار  مهم  این  منطقه را پوستهای دباغی شده  میداند که به اکثر شهر  های خراسان  جهت فروش انتقال میشد .

 

 

آبیاری در سیستان :

لسترنج سیستان را در دراز نای تاریخ  پایگاه وطن   پرستان و مرکز جنبش  های ملی خراسانی دانسته و معتقد  است  در اثر لشکر کشی تیمور لنگ  به  ویرانه  مبدل گردید  و تعداد بیشماری  وطن  پرستان بخاک  هلاک افتادند . چنانچه  پژوهش در مورد تاریخ  این خطه بما نشان  میدهد که  مردمان  این سرزمین از این  گونه بیداد  گریها را فراوان  به سینه  خود  جای داده  است . او اذعان  میدارد که در باره سیستان سخنان زیادی شنیده ام اما جای دارد که به  گفتگوی خود ادامه داده و  گوشه  های از زندگی کشاورزی این مردمان روشنی افگنده شود .

هلمند از بزرگترین رودخانه  های است که در مسیرش از سیستان  میگذرد . این رود  خانه  که سیستان را سیراب مینماید به سمت  جنوب غرب  بطرف زمینداور سرازیر میگردد و تا شهر بست  میرسد . اولین سرزمینیکه  از این رود  خانه سیراب میگردد شهر بست  است . هیرمند (هلمند) به زرنج  میرسد ، چندین سد بر روی ان اعمار گردیده که برای سیراب کردن  کشتزار  ها  جنبۀ حیاتی دارد  به  پنج  نهر  بزرگ  قسمت  گردیده  اولین نهر آنرا طعام یا نهر خوراک  میخوانند  و روستا های  بیرون دروازه  خوار وبار  جهت آبیاری کشت و زراعت خویش از این  نهر  استفاده  مینمایند.

جای تردید نیست که  نهر  ها سرنوشت  کشاورزی را در منطقه  تعین مینماید و این  نقش در حیات  کشاورزان  واقتصاد  منطقه  نقش  اساسی و تعین کننده  داشته  از برکت  انها انگور  فراوان  از باغستان  های روستا ها  بدست  می آید . [8] لسترنج در مورد  وضع  جغرافیایی  سیستان از نظرات و دید یاقوت  حموی متأثر  است  زیرا تاریخ سرزمین  بست را  با دقت  مورد  مطالعه  قرار داده   وانرا از جمله  مناطق گرم سیر خوانده  که دارای آب فراوان  است که باغهای زیادی را آبیاری میکند . قرار گفته لسترنج ، شهر بست در پایان قرن  هشت  هجری  مورد  حمله  تیمور لنگ  قرار  گرفت  و آنرا به  تل خاکستر  مبدل  ساخت  که در این  لشکر کشی ویران کن ، سد عظیمی  هلمند  که بسد رستم  شهرت  داشت بکلی  نابود و از میان رفت . بر اساس اظهارات لسترنج، روستا  های باختری سیستان از همین سد سیراب میگردید .[9]

مؤلف تاریخ سیستان اندر باب سیستان چنین آورده  است : « شهریست بذات  خویش قائم که بهیچ  شهری محتاج  نیست  که اگر کاروان گسسته  گردد، همه  چیز از نعمتهای الوان و جامها بزرگوار و آنچه ملوک  و اهل مروت را باید  همه اند  آن شهر یافته شود  که بدیگر جای حاجت  نیابد  و بزیادت  باشد . و زمستان  میوۀ تر  باشد ، همچنان  که در تابستان سال ، و اسپر غمها  نیکو و همه ساله برۀ شیر مست یافته شود ، وماهی تازه بهمه اوقات ... و دیگر که از شهر های دور بکشتی بیارند تا اندر قصبه  و دیگر جایها  بر ستون حمل  باید  کرد و... و دیگر که اندر عالم  معروف است  که زمین  نیست بهتر از زمین سیستان ، و بهیچ  جای گوشت  حیوان  سیستان نباشد  بطعم و لذت ، بهیچ جای مردم  نباشد [10]بنان و نمک  و فراخ  معیشت  چون مردم سیستان ... و سیستان بدان گویند  که آنجاهمیشه  مردان  مردباشد .

استخری گرد اورنده  مسالک  و ممالک معتقد  است  که سیستم  کشاورزی سیستان از برکت رود  هیرمند  رونق خاص یافته  و ودادی سرسبز ، که در کنار رود  ها قرار داشت ، برای پرورش مواشی  از آن  استفاده  میگردید «حال نیز  برای پرورش مواشی  از اهمیت زیاد برخوردار میباشد  و استفاده   شایان  توجهی از آن  می نمایند »

 

 

آبیاری غزنین:

این شهر در روز گار غزنویان  بخصوص در دوره  پادشاهی محمود رونق خاص  پیدا کرد ، چون سلطان محمود  غزنوی ، با غنایم فراوان از دیار هند وان  بر گشت  به آبادانی شهر  ها  توجه  خاص مبذول  نمود  و به تجدید بنا  های ویران شده   غزنین  پرداخت . در اندک زمانی  شهر غزنین  یکی از مراکز  مهم سیاسی  ، اقتصادی  و فرهنگی  شناخته شد  . قدرت و  جلال  چشمگیری در میان سایر شهر ها ی ،  قلمرو دودمان  غزنوی پیدا کرد . لسترنج  سیستم  کشاورزی شهر غزنین  را از دید  خاص برسی  نموده  خاطر  نشان  میسازد  از آن  بهری  چندان نداشته اما از دیگاه تجارب بسیار خوب بود [11] . از گفتار  استخری که لسترنج انرا بیان  داشته  است  نشانگر آن  است  که  خطه  غزنین  در  کشاورزی و سیستم  های آبیاری مانند سایر شهر  های خراسان دارای رود خانه  ها نبوده و از همین  جهت در آن  زراعت رونق  چندانی  نداشته  و همیشه  کشاورزان در غزنین  به ذیقی آزوقه  گرفتار بوده و  در سالهای بد که باران  کمتر فرو  می بارید  مشکلات  کشاوزران تا سرحد کوچیدن و مهاجر شدن  پیش میرفت . [12]

 

 

 

[1]   وضع اجتماع ، پیشین ص،298-99 ؛ رک  جغرافیای تاریخی  در سرزمینهای  خلافت  شرقی ، تالیف لسترنج ، بنگاه ترجمه  منشر کتاب ، سال 1330 ه ص ، 424

[2]   پیشین ص299، رک: جغرافیای خلافت  شرقی ف پیشین ، 433

[3]   همان ، جغرافیای پیشین  سرزمینهای خلافت  شرقی ، پیشین ، ص 443

[4]   ماخذ  پیشین ،ص435

[5] جغرافیای خلافت شرقی ،ص446

[6] جغرافیای تاریخی سرزمینهای خلافت شرقی ،ص447

[7] -جغرافیای تاریخی  سرزمینهای خلافت  شرقی ،ص 449 ؛ وضع اجتماعی دوره  غزنویان  ، پیشین  صص302-305

[8]   وضع  اجتماعی ، پیشین  ،ص 306 ؛ جغرافیای تاریخی سرزمینهای خلافت شرقی  ،ص 368-369

[9] لسترنج ، جغرافیای شرقی سرزمینهای  خلافت  شرقی، ص 369

[10] تاریخ سیستان ، به تصحیح ملک الشعرا بعار  نشر کتابخانه زوار تهران ،صص11-12

[11]   از قدیم الایام کندن چاه ها و قنوات در آن منطقه  رواج داشت  که در سالهای که باران بحد کافی میبارید  این قنوات و چشمه  ها نیز دارای آب میبودند که در آبیاری از آن  استفاده  میشد .

[12]   وضع اجتماعی ، پیشین  ص305-308 ؛ جغرافیای خلافت شرقی ، ص373 ؛ مسالک و ممالک  استخری ، ص 197

 

 

 

 

+++++++++++++++++++++++++++++++++

 

 بخش شصت و ششم

کشاورزی و

سیستم  های آبیاری

 

بزرگان  گفته اند : بر یک لقمه  نان،تا  پخته شود، سیصدو شصت  کس کار میکنند از کارنده و درونده و درود گر و آهنگر و  دیگر  حرفتها...

ویلدورانت میگوید:«زمانی  میگفتند  که  «تمدن طفیلی مرد  بیل بدست  است.» اما دیگر مرد بیل بدست  وجود  ندارد . بیل بدست سابق، امروز کارگری است  که فرمان ماشین  های کشاورزی را در دست  دارد . کشاورزی نیز صنعت  میشود و دیری نخواهد  کشید که  کشاورزان ناگزیر شوند  میان مستخدمی سرماید داران یا مستخدم دولت ، یکی را بر گزیند.» ( مشرق زمین گهواره تمدن ، ویل دورانت ، کتاب اول، بخش اول تر جمه : احمد  آرام ، ص13)

 

ولی متأسفانه  که ما و  کشاورزی مان در همان  خطوط قرون اوستایی متوقف مانده  است و و بلکه  از آن سده  ها هم  جوامع  شرقی مخصوصاً کشور ما عقب گردی جبران نا پذیر دارد. اگر  حضور ماشین  در  بعضی جا ها  در مواضع زراعتی  محسوس باشد  نماد سمبولیک  داشته و هنوز  ملیونها  جریب زمین آبی و  للمی  توسط  گاو  آهن   و یوغ و اسپار بدست انسان، شیار میشود و دستان صد  ها هزار درو  گر در  جمع آوری و خرمن  کوبی مصروف کار است . پس در  کشور ما واقعاً بر یک لقمه  نان  سیصدو شصت کس و یا اضافه  تر کار میکنند.

در  زمان قرون وسطی (اسلامی) این دو  نظر وجود داشت که مایه  اختناق در امور  زمین و  کشاورزی شده بود: یک عقیده  کسانیکه زمین را منبع  عواید  میپنداشتند و دیگر  عقیده کسانی بود  که در مورد  جامعه قایل بدرجات و طبقات بوده اند و می پنداشتند  که دهقان  فقط و فقط مولد  خوراک سایر طبقات میباشند . کسانیکه قایل بنظر اول بودند  می پنداشتند  که فقط با اصلاح اندیشی  میتوان بهره  کشیدن از زمین و زارع را محدود  کرد ؛زیرا استعمار اگر از حد  معین بگذرد  موجب و یرانی زمین  و پراگندگی دهقان، می شود .این فکر تا حدی موجب حمایت  کشاورزان  شد اما در بخش گذشته  دیدیم که  چطور رفته رفته  واگذاری زمین برای مدت  کوتاهی به  این  وآن ، و همچنان خرید زمین  با کار گران آن توسط مقامات  و مناصب  مرسوم شد ، که  نظر بالا بکلی از اعتبار افتاد . این مقامات  که به زمین و دهقان  دسترسی کلی داشتند متوجه این  نکته بودند که دهقانان تنها وظایف خود را انجام دهند و دیگر هیچ  حقی برای انان قایل نبودند : زیرا می ترسیدند که مبادا در  غیر این صورت ، سلسله درجات اجتماعی  از هم  گسیخته  شود .

این  نظر موجب تقویت  افکار و تمایلات  کسانی بود  که در خراسان  بعد از استیلای اعراب  خواهان بقای  وضع اجتماعی موجود بودند و این  تمایلات  وافکار  تا امروز با اندک  تغیری باقی مانده  است . [1]

نویسنده  مالک و زارع  در ایران  خانم لمتون ارتباط حقوق رعایا (دهاقین) را در  فرموده  خواجه  نظام الملک  وزیر  ملکشاه سلجوقی اینطور تحلیل میکند که : خواجه در  سیاستنامه  اینطور اصرار دارد که در انتخاب عمال خراج باید دقت  کرد و سفارش میکند  که ایشان باید با رعایا  مدارا کنند:« عمال را عملی دهند که ایشان  را وصیت  کردن باید تا با خلق خدای  نیکو زیند ، و از ایشان  جز مال  حق  نستانند ، و آن  نیز بمدارا و مجامات طلب کنند . تا ایشان را دعوت به ارتفاعی نرسد آن مال را نخواهند ؛ که  چون  پیش از وقت  خواهند ، رعایا را رنج رسد و درم  گانه ارتفاعی  که خواهد رسیدن ، به  نیم درم بفروشند از ضرورت ، و در آن ، مستأصل و آواره شوند ، و اگر کسی از رعیت درماند و به 

گاو و تخم  حاجتمند گردد، او را وام  دهند و سبکبار دارند تا بر جای بماند و از خانۀ خویش  به  غربت نیفتد [2]

همچنان در  قابوسنامه  نیز بمطالب دلکش بر میخوریم که در مورد  رعیت (دهقان) تأکید د اشته  است :

قابوسنامه  که بمنظور تعلیم و تربیه  طبقه  ممتاز   تالیف گردیده  است در مورد  کشاورزان  نظر مولف این  کتاب قابل دلچسپی است :«سپاه را نگهدار و بر رعیت  مسلط مکن . همچنان که مصلحت  لشکر نگهداری ، مصلحت رعیت  نیز نگهدار ؛ از بهر آنکه  پادشاه  چون افتاب است ، نشاید که بر یکی تابد و بر یکی نتابد . و نیز رعیت بعدل توان داشت ، و رعیت از عدل آبادان باشد ، که دخل از رعیت  حاصل می شود . پس بیداد را در مملکت راه  مده ، که  خانۀ مالکان از داد بر جای ماند و قدیم  گردد، و خانه بیداد  گران ؛ از آنکه داد آبادانی بود و بی داد  ویرانی .[3]

اما سیاست  های اشتباه آمیز امرا و پادشاهان اکثر باعث شد تا دهقانان  جلا وطن اختیار کنند و از املاک و زمینهای کشاورزی بیرون رانده  شوند.

هنگامیکه یعقوب لیث صفار در دوران سلطنتش (254تا 267ه ) در سال 267  ه به طبرستان حمله  کرد  کوشید که آن ایالت را از چنگ داعی بدر آورد ، خراج دوساله (طور پیشکی) از  مردم رویان بستاند و از این رو برای خوردن  مردم  چیزی باقی نماند .(اولیا الله آملی ، ص 7) .[4]

در اوراق تاریخ  گذشته ایران (منظور از ایرانی  است که  از سند و کابل تا بلخ و مرو و منتهی علیه  فارس موجوده را در بر میگیرد  که قسمت شرقی آن بنام  خراسان و  حصه  های مغربی آن  تا هنوز هم به فارس اطلاق میشود) مشحون از رعیت  نوازی و  کشور داری  در حد  مدینه فاضله  میباشد چنانچه داکتر لمتون   مولف کتاب   رعیت و دهقان اذعان  میدارد  :« در نامه  مشروحی که طاهر به  پسرش نوشت بوی تاکید  کرد  که :« ... حسن ظن به یاران و همراهان  و مهربانی با رعیت  نباید ترا از جستجو و کنجکاوی در کار  ها باز دارد و منافی آن  نیست که در طرز کار خدمتگزاران و همراهانت بتن  خویش  مراقبت  کنی و رعیت را از مصائب مصئون داری  و در بارِۀ آنچه مایه اصلاح  حال وی میشود ، بیندیشی، بلکه باید رسیدگی به امور خدمتگزاران و بر طرف کردن  نیازمندیهای رعیت  و زدودن رنج، و شفقت به  ایشان  و شخصاً بدین امور همت  گماری ... آزمندی را از خود دور  کنی ؛ چه باید گنجینه  ها و اندوخته  های تو  واصلاح  حال رعیت و آبادان ساختن  شهر ها و رسیدگی به امور مردم  و حفظ جان  خلق و داد رسی ستمدیدگان باشد . و بدان  که  هر گاه ثروت را در گنجینه  ها بیاندوزید ، بهره  وسود  نمی بخشد ؛ والی اگر آنرا در راه اصلاح  حال رعیت و عطای حقوق انان بکار برند ، و به  وسیله  آن ، بار رنج  و مشقت ، بردارند ، فزونی می یابد ... بهره رعیت را بطور وافی و بقدری که امور زندگی  و معاش انان را اصلاح  کند ، در نظر گیر ...به  هیچ رو روا نیست  بیش از طاقت و توانایی مردم ، از آنان  خراج  گرفت و ایشان را بکاری مکلف ساخت  که مایه  تجاوز بحق ایشان  گردد... بدان  که این فرمانروایی ، ترا بمنزله  گنجور و نگهبان و پاسبان . و از این رو ، زیر دستانت «رعیت» را رعیت  می نامند  که تو همچون شبان و قیم  آنان  هستی . پس باید  خراج را از آن قسمت ثروت ایشان بگیری  که زاید بر مخارج آنان باشد ، در پرداخت آن دچار ،دشواری و سختی نشوند. و باید  آن خراج را در راه  استواری و بهبودی زندگی و اصلاح  و نا همواریهای امور مردم صرف کنی ...» [5]   این روش  تا زمان  حکومت  های سامانی  ادامه  داشت . اما بعد از تجزیه خلافت عباسی از اثر هجوم  مرگبار و تخریبگر  چنگیز و استقرار حکومت  های ایرانی (خراسانی) زمامداران دولتها  در اندیشه  اصلاح اقتصادی  واجتماعی مردم  نبودند و سلاطین برای جلب حمایت و راضی کردن امرا وفرمانداران خود  نا چار بودند که املاکی را بنام اقطاع ، در اختیار  آنها بگذارد که در بخش قبلی به  تفصیل شرح گردید . این روش رویهمرفته  شیرازه  های نیکویی که در سیستم  های تولید امتعه کشاورزی وضع شده بود همه را  نابود  گردانید  چنان  میشد که  گاه  گرد  آوری  مال الاجاره زمین ، به سپاهیان واگذار میشد ، که دمار از روزگار کشاورزان  کشیده  میشد و خلل  های جبران  نا پذیر در امور  کشاورزی روی میداد . [6]

  SEQ سیستم_آبیاری_در_کشاورزی \* ARABIC 1سیستم آبیاری در کشاورزی:

جهت رسدن بهدف و دست یابی به  حقایق ناگزیر باید به  گذشته  های دور  بر گردیم چرا که  تاریخ بخاطر روشن ساختن مباحث و حقایق بعضاً از اول و یا اوسط شروع  میکند و ما نیز جهت روشن ساختن موضوع به این  کار دست  می یازیم :انسانها  در  مسیر تاریخ  جهت آبیاری زمینهای  خود از راه  های گوناگون و  وسایل گوناگون استفاده  می کردند.

 

2سد سازی در خراسان در دوره  سلطنت  های مستقل:

  بارتولد   صاحب ترکستان نامه  می نویسد : «هیچ یک از سد  های ماوراءالنهرکه  جغرافیون قرن دهم  وصف کرده اند ، قابل قیاس با سد  عظیم بند امیر فارس ، که عضدالدوله دیلمی (از ترکان بویه) (338-373ه)بنا کرده بود و مقدسی وصف کرده  نبوده اند. از میان  تاسیسات آبیاری قلمرو سامانیان ، تاسیسات رود  مرغاب . در فرهنگ  جالب  توجه (اصلاحات فنی) که در  خراسان  به همت  عبدالله  خوارزمی ، تدوین  گشته ، بیشتر اصلاحات ... مربوط به آبیاری  راجع به  مرو  وسد  های مرغاب میباشد . » [7]

داکتر محمد اکبر مددی در کتاب  وضع اجتماعی دوره  غزنویان  چنین آورده  است : «که یکی از آنها اعمار سد  ها  بر روی رود  خانه  ها بود ، که در ساختمان و نگهداری و محافظت آن از دقت  تمام کار گرفته  میشد. و نهر  های که  جدیداً کنده  میشد بهره برداری از آن برای عامۀ مردم و باشندگان محل  میسر بود . اما زمین داران در ازای استفاده  از آب  سد یا نهر  مکلف بودند  مالیاتی بپردازند . گروه فعال مردم  که در ساختن سد ها و نهر  ها نقش اساسی داشتند ، از تادیه  هر گونه  عوارض  معاف بودند و در عوض آنها نگهداری  سد  ها و نهر  ها را بر عهده  داشتند.» [8]

خانم داکتر لمتون  نویسنده  کتاب مالک  وزارع  معتقد است که نباید خراج بیش از اندازه  گرفته شود و اخاذی کردن و نا امنی در همه  جای  خراسان  قاعده  کلی بود والبته استثناأاتی هم  وجود داشته  است و  گروهی از حکام برای آباد  کردن قلمرو  خود ، کوششهایی می کرده اند ؛ مثلاً گردیزی ادعا میکند  که عبدالله بن طاهر در دوران  حکومتش (213 تا 230 ه )به ماموران  خود  نوشت و به آنان سفارش کرد  که با کشاورزان ولایت بخوبی رفتار کنند و برزگرانی را که ضعیف شده بودند تقویت  کنند و در جای خود  مستقر دارند « که خدای عزو جل ما را از دستهای ایشان طعام  کرده و بیداد  کردن بر ایشان  حرام  است . [9]

« معز الدوله  دیلمی (320تا 356 ه )سپاهیان خود را در خانه  های مردم  میگذاشت، و این رسمی بود  که او  آورد  و حاصل اینکار اختلالی  عظیم بود که در کار کشاورزی  پدید آمد .این اقدامات برای این  بود که  پراخت دائمی  حقوق ... در واقع آل بویه  تغیرات بسیاری در مسأله  مالکیت زمین پدید آوردند . بنا به  گفته  مقدسی ، آنان  خانه  و زمین  مردم را از چنگ شان  بدر اوردند  و بسیاری از مردم بر خلاف میل خود ، ناگزیر به مهاجرت شدند . چنانچه از نامه  احمد، بن ابی الخیر زرکوب در شیراز چنین هویدا میگردد : «در عهد  دیالمه (ترکان  دیلمی) قانون مملکت از نظم  خود بگردید ، از  بس فتنه  که متعاقب پدید آمد  واکثر زمینها دیوانی شد و پیش از آن اکثر و اغلب زمین  ها ملک بود  همچنین در تاریخ قم  مذکور است که پس از انکه  گیلی ها و دیلمیها قم را تسخیر کردند "دیوانیات" را منسوخ و بجای آن اقطاعات را بر قرار کردند . مصادره اموال مردم از روی هوی و هوس در حکومت  کردن  معمول بود . نه تنها حکام بلکه ، از قدرت به خود بهره  میگرفتند ، و این قاعده  کلی بشمار میرفت نه  استثنایی.در مدارک موجود ، مکرر به  غصب اموال اشاره شده  است. [10]

بار تولد  اعتقاد دارد : جهت حفر نهر  ها  از قوای بشری  بصورت اجباری  کار  گرفته  میشد  که در جامعه انسانی  بنام بیگار  شهرت دارد . با کمی تامل و  تحقیق  روشن  میگردد که در حفر  و کندن  نهر  ها  مردم از سهم  گرفتن  ناگزیر بودند ، به  عباره ساده  تر ثقل و سنگینی کار اجباری را همۀ مردم  متحمل میشدند  در حالیکه  وقت آن را نداشتند تا بکشت و زرع زمین  های خود پردازند. در قبال بیگاری  ناچار از  کشت زرع  خود  چشم  می پوشیدند . [11]  

بار تولد از روی حقیقتی  خیلی جالب  پرده بر میدارد : « بار ها دیده شده است که در هنگام  استفاده  از آب یا حق آبه ، میان باشندگان روستا های  مختلف زدو خورد  های مخصوصاً در هنگام کم آبی رخ  میداد که در نتیجه باعث قتل و  کشتار عده ای زیادی ازمردمان روستا ها میگردید که این گونه رویداد ها و حوادث نا گوار به  کرات  تکراراً اتفاق می افتاد که در اثر آن  نه تنها شیرازه و حدت و یگانگی بین  سازمانهای اجتماعی (در آن وقت سازمانهای اجتماعی پیشرفته چیزی که در تعاریف معاصر وجود دارد وجود نداشت با انهم مردمان دور یک  کلان یا دور یک  صاحب قریه و ذینفوذ جمع بودند و در آن شیرازه  ولو خیلی ابتدایی خود را جمع و جور میکردند) بکلی از هم  گسیخته واغلباً باعث نا امنی و نا آرامی و خونریزی منطقوی نیز میشد . بنا بگفته بارتولد (ناامنی) در «خراسان زمین»، غالباً بر سر بهره برداری از آب رخ داده  و همیشه  هم تلفاتی  جانی در بر داشت . [12]

  SEQ منابع_آبهای_زراعتی \* ARABIC 1منابع آبهای زراعتی:

سه منبع اساسی در آبیاری زمینهای زراعتی عبارت اند از:

  1. آب ذخیره شده  در خاک
  2. بارندگی
  3. آبیاری

بافت  خاک روی مقدار آبی که  میتواند در خاک ذخیره شود مؤثر است . همه  آب ذخیره شده دسترس  نخواهد بود . بخشی از آن بگونۀ محکم در خاک چسپیده  است که  گیاهان توانایی  استفاده  از آن را ندارند . همچنان عمق ریشه و نوعیت  خاک  دو  عاملی هستند  که مقدار آب ذخیرۀ قابل استفاده  برای گیاه را  تعین  میکنند. در ارتباط به حد فرود ریشه در اعماق 1متر ، 1،5متر و دو متر بر آورد همسان   از آب قابل استفاده  دیده  میشود.  و در این بر آورد  ها فرض بر آن است  که بافت  خاک نسبت به عمق تغیر نمیکند ، زیرا در سرتاسر  خاک  مقدار آب خاک در حد ظرفیت زراعتی است . و خاک  بهر اندازه ای که برداشت  نفوذ زیادتر آب را داشته باشد که  نظر به  نوعیت شکل  های فزیکی خاک فرق  میکند ، بهمان اندازه مقدار کمتر آب  در  ان  نفوذ  خواهد توانست.

استفاده  از رود  خانه  ها به  توسط بند های آبگردان با کشیدن   نهر ها و کانالهای بزرگ و امتداد آن بالای مزارع زراعتی و تقسمات  حق آبه  های خصوصی توسط جویها و جدار هایی که در اوقات معین  هفته یا ساعات روز بمزارع ، آب مورد ضرورت را  انتقال داده،  که  معمولاً  این تاسیسات  توسط  میرآب ها  و دستیاران  آنها  که از طریق خود مردم  تعین میگردیدند کنترول  میگردد . این  محافظین آب و سیستم  های مربوط به آبیاری از طریق مردم  تعین و  مخارج شان نیز از طرف مردم پرداخته  میشود . در پایان  هر سال و شروع سال جدید  این  نهر  ها و  جدار ها (جویها) نهر کنی و خاک برداری  میگردد تا آب بصورت عادی بتواند  در نهر جریان  پیدا نماید. در مناطقیکه   این  نهر ها بدریا  ها و رود خانه  ها نزدیک  هستند  مشکلی در مورد  تعین  حق آبه  وجود  ندارد اما هر قدر که   امتداد این نهر  ها  از مصب رودخانه  ها دورتر گردد  مقدار آب کاهش می یابد و به زمینهای که در اخیر خط  توزیع آب قرار دارند  آب بصورت کافی نمیرسد و کشاورزان  مجبور  هستند با در نظر داشت عرف و اسناد زمین ، زمینهای شان را بعد یکسال و یا بیشتر  از آن که بدون  کشت  گذاشته اند با استفاده  از آب آنرا مزروع  گردانند به  این  معنی  که این زمینها  یکسال آب دارند و یکسال ویا بیشتر از آن ، فاقد  آب میباشند که  کشت  نمیگردد. این زمینها بنام زمینهای بوری یا پیکالی  نامیده  میشوند(نیمه للمی) که یک  پیکال برابر به 66 جریب یاتقریباً چیزی بیشتر از 13 هکتار میشود، یاد  میگردد . فراموش نگردد که در هر روستا زمینهایی که در نزدیکی و ماحول قریه ها ویا جنب شهر ها، وجود دارند و هر نفر به اندازه محدود در آن زمین باغی میاشته باشند که توسط دیوار های گلی محصور بوده که این زمینها از این حکم مستثنی بوده و این زمینها  علی رغم  کمبود  آب داری حق آبه  های ثابت  دائمی میباشند که معمولاً این باغات و مزارع مخصوص برای  تهیه  انواع  میوجات ،سبزیجات و علوفه برای شهرها، و یا قریه جات، در نظر  گرفته  میشود که  ساحه  این زمینها محدود بوده و از چند  جریب تجاوز نمیکند که قیمت  آن نیز چندین برابر زمینهای بوری یا پیکالی میباشد. این زمینهای  بوری در اکثر ساحات بنام قلبه نیز اندازه  گرفته  میشود  ، مثلاً یک قلبه زمین و یادو  و بیشتر که این اندازه  در حساب مقیاس زمین دقیق نمیباشد.

-بارندگی سالانه : در بسیاری از مناطق بر آورد باران مؤثر و از اهمیت  ویژه ای برخوردار میباشد . هنگامیکه باران  می بارد ، نخست پوشش گیاهی و سطح  خاک را تر میکند.مقادیر بیشتر یا بدرون خاک  نفوذ  میکند ، یا در سطح  خاک جمع شده  تبخیر میگردد، یا از راه روان آب  به هدر میرود . بر آورد باران  مؤثر دشوار و با خطای قابل توجهی همراه  است . آب اندوخته شده  از زمستان را باید اندازه  گیری کرد نه آنکه به بر اورد ان اکتفا نمود. بارانی که در نیمه دوم سال میبارد منبع ای از آب است  که  میتواند  در خاک ذخیره شود . در این دوره  آبی که در خاک نفوذ  میکند از نصف کل بارندگی   کشور اضافه تر است . باران  نفوذی که مقدار آن افزونتر از گنجایش نگهداری آب خاک باشد در ژرفای خاک  از استفاده  گیاهی خارج  میگردد و به ذخیره  آبهای زیر زمینی و کاریز ها می افزاید.

امروز از اثر پیشرفت در تکنالوژی  آبیاری از آب باران بر آورد  های واقعی تری را داست.که برای آبیاری  گیاهان  از روش  های گوناگونی مانند :آبیاری سطحی ، (نواری و جوی پشته یی) ، بارانی و قطره ای میتوان سود  جست . هر شیوه  آبیاری بشرط آنکه بگونۀ مناسب طراحی و اداره  شود برای گیاه آب مورد  نیاز را تامین میکند. همۀ سیستمها باید بگونه ای طراحی شوندکه در حد اکثر دور استفاده از آب (جوزا-اسد) به اندازه ای آب تامین  کنند که نیاز گیاه را بر آورده ساخته و عدم کار آیی سیستم را نیز جبران  کند. اما در کشور ما مخصوصاً سرزمینهای خراسان که مطلع  نظر ما است  بعد از ماه دوم سال خورشیدی بارندگی متوقف و  ندرتا در سالهای که  نشانه  خشک سالی کمتر بملاحظه برسد بارندگی های کم دوام  صورت  میگیرد که  میتواند  کشت للمی گندم و سایر  گیاهان را  بحد  پختگی برساند که به اینطور سالها که در ماه سوم بارندی دوام داشته باشد  سالهای پر حاصل میگویند. از انجائیکه  نقطه نفوذ آب معمولاً در خاکها در فواصل بسیار نزدیک  تغیر میکند ضرورت  است تا برای  کسب اطمینان از آبیاری درست، مقدار آبی که بکار برده  میشود باید بیش از نیاز گیاه باشد . آبهای که به اندازه زیاد دارای نمک اند زرات  خاک را بهم  چشپیده نگهمیدارد که مشکلات در آبیاری و بالا آمدن نمکیات  ذخیره شده  از آبیاری  های قبلی را در سطح خاک نمودار میسازد  که ضرورت بر شستن این خاکها  توسط زابر  های حفر شده  میباشد که اگر این مقدار نمکیات در آب اضافه تر موجود باشد  باعث  توقف رشد نموی گیاهی میگردد که  نباید از این  آبها بمنظور آبیاری گیاهی استفاده  گردد.

سیستم  های آبیاری :  در سیستم  های آبیاری ضرورت  است که به دو پرسش  اساسی جواب داده  شود    :

  1. چه مقدار آب در آبیاری بکار رفته  است .
  2. چه مقار آب  ضروری است.

متخصصین کشاورزی این  پرسشها را برای وضعیتهای واقعی پاسخ داده اند که نمونه آن  مثالها در بر گیرنده سیستم  های جوی ، پشته ی ،نواری ، بارانی با پوشش کامل سطحی و بارانی مایکرو و قطره ای است که بخشی از خاک را تر میکند. [13] چون بحث اصلی ما منابع آب برای  آبیاری گیاهان  است  بیشتر از این به سیستم  های آبیاری  فنی که اشاره ای از آن داشتیم به همین  اکتفا میکنیم و در یک مبحث دیگر آنرا مفصلاً در جایش می شناسانیم.

2قنات یا کاریز ها :  ما در فوق از دو سیستم  ابیاری از منابع  رود خانه  ها توسط احداث ساختمانهای سد آبگردان و  بارندگی موسمی در آبیاری گیاهان حرفهای داشتیم که  اینک به یک  سیستم دیگر آبیاری که  استفاده  از آبهای زیر زمینی است می پردازیم:

از قدیم الایام سیستم بهره برداری از آب منحصر به  نهر  ها وسد  ها  نبوده بلکه قنات یا کاریز  هامجرائی که در زیر زمین  حفر میکنند . برای جاری شدن آب ،برای آبیاری زمینها از کاریز قناء و قنوات که جمع آن است کار گرفته  میشود  که در خراسان  حدود  پنجاه  هزار قنات وجود داشته که طول بعضی از انها به  هفتاد کیلو متر میرسیده ، عمیق ترین چاه قنات را  که قنات یا کاریز از آنجا شروع  میشود  مادر چاه  و هر یک  از چاه های دیگر را میله چاه  می گویند ، تونلی را که زیر زمین  است و آب در آن  جاری است مجرای قنات و جائی را که آب در آن ظاهر میشود مظهر قنات  میگویند. قنات لفظ عربی بوده و در فارسی کاه ریز و یا کاریز میگویندو این نام بخاطر این است که در ابتدا بخاطری که  جریان آب را معلوم  کنند از چاه مادر کاه  می انداختند و این کاه که در مظهر میرسید  نظر به مسافت  قنات  جریان آب را  توسط آن  پیمایش میکردند (فرهنگ عمیدو فرهنگ فارسی انندراج)   کاریز ،نیز یکی دیگر از  منابع آب بشمار میرفت  و در قسمت  کشت زار ها  و سیستم  آبیاری  نقش ارزنده ای داشت. 

بار تولد مینگارد که معمولاً بر سر حق آبه  ها نزاعهای خونین رخ میداد که توسط مراجعه به  کتابهای فقهی  این نزاع ها خاتمه  می یافت ، زیرا  غیر از فقها و علمای دین کدام سازمان سیاسی عدلی که حقوق مردم  را تامین نماید وجود نداشت که معمولاً وقایع و نزاع ها از هر قبیل  در دایره فقه  اسلامی در محاکم آنوقت که شکل محاکم امروزی نشانه از آن  است  حل و فصل میشد. هر چند در مبانی امر کدام  قانونی که  حدود حقوقی حق آبه  ها و معاملات کشاورزی را حل نمیاید در کتاب  های فقهی اسلام  چیزی وجود  نداشت که به مسایل آبیاری  و طرز بهره برداری از آن اشاره ی شده باشد اما پیش کسوتان  علمی (فقها) خراسان زمین در آن  عصر  ناگزیر گرد هم  نشسته  و دستورالعملی را وضع  که بموجب آن  به منازعات و مشکلات  مردم  رسیدگی می نمودند  و توسط این مرجع  مشکل مردم  حل میگردید .

نویسنده  «آبیاری در ترکستان»  اصطلاحاتی که در زمینه  آب  و سیستم  آبیاری  آن عهد و جود داشت  ذکر میکند  که عبارتند از آب رودخانه، رود بار ، نهر یا جویبار قنات (کاریز )  دولاب (وسیله ای که  توسط آن آب را بالا می کشیدند.) .بار تولد اضافه  میکند : در روز گاران قدیم  دو  نوع زمین برای  کشاورزی  وجود داشت ، دیمی (للمی) اراضی ایکه احتیاج به آب نداشت ، بلکه بوسیله  آب باران  سیر آب می گردید .

در طول تاریخ  چنانچه  که  دیده  شده  و مشهود  است  خراسان زمین در طول تاریخ  از رود  خانه  های که  از کوهای  هندو کش و بابا  سر چشمه  گرفته ، سیر آب میگردید . از همین سبب است که در کناره  های  این  کوههای سر به فلک  کشیده و دره  ها و  وادی های مجاور آن  رود خانه  ها جریان  داشته  است که  از دیر وقت  مدنیت و زندگی انسانها  مخصوصاٌ بعد از کوچکشی ها و مهاجرتهای آریائیها در دو طرف این  جلگه  های پر از آب متوطن  گردیده و مدنیت  های ماندگاری را در طول تاریخ بجا مانده اند  که همیشه این سرزمین  مرکز آشوبهای بزرگ و تهاجمهایی از  غرب و شمال و غرب بوده و مورد  تاخت و تاز اجنبیهای مقدونیایی ، اعراب مسلمان ، هجوم ترکان،غز ها، ترکمانان و تتار ها (چنگیز و احفادش) گردیده و بعضاً این اقوام خود سایر اقوام و ملتهای دیگر را نیز مورد  تهاجمات مرگبار (مخصوصاًدر زمان غزنویان، ترکان سلجوقی و ال بویه ، اقوام خراسانی و سیستانی و حتی غوریها ) قرار داده اند (افغانستان بعد از اسلام  عبدالحی  حبیبی – مشرق زمین  گهواره  تمدن، تاریخ ابن  خلدون و...)

چنانچه اهمیت اقتصادی هریرود که از هرات میگذرد و در آن شهر حکم آب  حیات را داشته  است نشاندهنده آن  است که در طول تاریخ  این رود خانه  مورد  استفاده  کشاورزان بوده  ومدنیت  های شکوهمندی که آثاراسناد و مدارک  آن در هرات که هنوز باقی است بیانگر این واقعیت است و از برکت این رودخانه هرات  همیشه  مشروب و کمبود  آب در آن  حس نمیشد  این در حالیست که  در سرخس که از همین دریا  استفاده میکرد، اکثراً کمبودی های در آب  رو نما میگردید که کشاورزان مجبور بودند به  کشت للمی بپردازند مردم سرخس در کنار کشاورزی به  تربیه به  دام پروری و تربیه احشام نیز می پرداختند [14].

بیهقی و بار تولد هر دو بر این اذعان دارند  که در سال 423 ه در سرخس خشک سالی  وحشتناک و  مصیبت باری رخ داد که روز گار  مانند آنرا کمتر دیده  است . [15]

قسمیکه در بالا  اشاره شد یکی دیگر از رودخانه  های که نسبت داشتن آب دائمی بیک میزان، شهرت  کسب کرده  است رود خانه  مرغاب میباشد که در شمال منطقه  هریرود در موازات سلسله کوههای تیر بند  ترکستان از  قادس و جوندعالمتاب  میگذرد و با داخل شدن  از ساحه  مرغاب از افغانستان خارج  میگردد تاسیساتی که  بالای بند  مرغاب در قرون وسطی اعمار گردیده ،مقادیر زیادی  از زمین  های زراعتی را در ولایات مرو و شاجان  را آبیاری میکرده  است  .:« این رودخانه  از زمان های بسیار گذشته  مورد توجه بوده ، یعنی در روز گار یونانیان ، در سرزمین بلخ، در دیار دودمان سامانیان ، و مهد پر افتخار تاریخ بنیادین دولتی را بنام دولت باختریا یا باکتری را پایه گذاری ، از رود  مرغاب  در قسمت  کشتزار ها  استفاده شایان  و قابل توجهی می نمودند. علاوه بر آن  در همین منطقه  به مانند  کرانه  های هریرود ، صنعت شراب سازی ، پیشرفت و ترقی  خاصی داشت ، که  گفته استرابون  جغرافیدان  شهیر یونانی  موئد  این مدعاست .قطر ساقه تاک انگور  چنان بود  که دو مرد  آنرا بغل میکرد ، و طول خوشه  های آن  بدو دراع  میرسید . [16]

بادتولد قول بعضی از نویسندگان را شرح  میدهد :« پیش از حملات اسکندر  یونانی و حکومت جانشینانش  یعنی سلوکیان  شهری دیگری  بجز بلخ در آن دیار  ، (باکتری) وجود نداشت  اسکندرو اخلاف  او بودند ، که شهر هایی در این  نواحی اباد  کردند . باید پذیرفت که سیستم آبیاری  مصنوعی در جامعه  کشاورزی  راه نیافته بود و زمین های زراعتی بوسیله باران  سیراب میگردید ، مردم آب مورد  نیاز خویش را  از چاه  ها تامین  مینمودند . [17]

بار تولد  مطلب جالبی را روشن  میسازد : باوجود آنکه  از وسایل مدرن امروزی اثری نبود که آب را اندازه  گیری کرد ، ولی کشاورزان برای تعین اندازه آب وسایلی داشتند  که در اصطلاح آنرا آب سنج  میگفتند ، و آن  عبارت بود از تخته ای که میگرفتند  که در طول آن  نشانه  های وجود داشت ، که هر کدام آن  از همدگر سه سانتی متر  فاصله داشت که در هنگام زیادی آب ، سطح آب  بخطی (1،18متر) می رسید  زمینه  خوشی و مسرت  مردم  را فراهم  میساخت . زیرا آب کم نمی شد  و مژده فراوانی حاصل را میداد  و به اصطلاح کشاورزان ، انتظار فرآورده  های بیشتری را می  کشیدند . بر عکس  هرگاه سطح آب  تنها بخط 18 سانتی  متر میرسید ، نشانه  خشک سالی  و مهمتر از همه  قحطی را همراه  داشت . [18]

بر اساس دید  ونظر بارتولد  در ایام قدیم  حفاظت و نگهداری آب سد  ها را آب باران یا شناگران بر دوش داشت ، این دسته بعضی اوقات  مجبور بودند ، که در هوای سرد  هم داخل آب شده ، که در چنین وضع و حالت ، حفاظت بدن  خویش را از گزند سرمای شدید ، حیلتی بکار می بردند ، یعنی مقدار موم را به بدن خود می مالیدند ، که با استفاده  از این شیوه از سردی آب کمتر اذیت  میدیدند .  گذشته از ان ناگزیر و مجبور بودند  تا روزانه  مقداری هیزم گرد  آوری و تحویل دهند که در هنگام کار  در ایام سرد برای گرم  کردن  خود ها از آن  استفاده  میکردند . اما کشاورزان از یک  وسیله دیگری استفاده  می نمودند ، یعنی در حوضی (سد  های کوچک و پیهم) آب را ذخیره مینمودند که در هنگام آبیاری ، زمین  های کشاورزی ، آب حوض را در نهر ها قسمت  و بدینسان به  کشتزار ها میرساندند . مردم آب مورد  نیاز آشامیدنی خود را از چاه ها تأمین  مینمودند و شگفت اینکه  این تقسیم بندی آب از حوض ها بقدری دقیق بود که برای سرو سامان دادن  توزیع آب از حوضها بمنظور آبیاری سازمان خاصی وجود داشت و شخصی که در راس  این سازمان قرار داشت او را میر آب  می خواندند  که نزد مردم از مقام و منزلت  خاصی برخوردار بود   .

. از میان  تاسیسات آبیاری قلمرو سامانیان ، تاسیسات رود  مرغاب که در فوق شرح شد. در فرهنگ  جالب  توجه (اصطلاحات فنی) که در  خراسان  به همت  عبدالله  خوارزمی ، تدوین  گشته ، بیشتر اصطلاحات ... مربوط به آبیاری  راجع به  مرو  وسد  های مرغاب میباشد  که بنام حوض تعبیر رفته  است . » [19]

در مواقع آب خیزی و ریزش باران  های تند  موسمی   پیک سریعی فرستاده  میشد  تا جریان  آب را بدیوان آگاهی میداد  که بر اساس آن دستورات آب برای متصدیان  سازمان آب صادر میگردید ، باوجود  مراقبت شدید  ماموران دولت  گاه  گاه اتفاق می افتید  سد و یران  گردد  که  جهت باز سازی آن  پول هنگفت صرف میشد  که دیوان آبرسانی آنرا تأمین  میکرد . در کنار سازمان آبرسانی ، دیوان دیگری که به فارسی آنرا  کالت افزون  میخواندند  و جزء دیوان آب بود  وجود داشت . در این دیوان صورت مالیاتها  که بر عهده  اشخاص  مالیه ده بود  درج  میگردید . افزایش مالیات  بر روی  انتقال ، مالکیت آب از یک شخص به شخص دیگر ی معین  میشد . به عباره  مشخص تر آب اندازه  مالیات شخص را تعین  میکرد .

علاوه بر  عوامل و نشانه  هایی  که برای اندازه  گیری  آب در نظر گرفته بودند ، اصطلاحات  خاص دیگر ، نیز میان  مردم  مصطلح و رایج بود مانند : آب بست شبانه روز  پیکال  که  مساوی بود با ده بست اندازه  گیری  کمتر از  پیکال  را بنام صرفه  که یک بر شصت  بود  شهرت  داشت  و وسیلۀ دیگر که  در قسمت  آبیاری  مورد بهره برداری بود  یک نوع  چرخهای مخصوص  بود که  بوسیله  انها آب را از چاه  ها بیرون  می کشیدند  و مورد  استفاده قرار میدادند . : تمام این اصطلاحات و ریزه  کاریهای  سیستم آبیاری  عهدیرا که از ما حد اقل ده قرن یا بیشتر فاصله زمانی داردبیان  میکند. عبدالله خوارزمی محقق و عالم  جهید  عصر عبدالله  خوارزمی آنرا بنام اصطلاحات  فنی تدوین کرده  است که قابل پذیرش و در خور مطالعه و یاد اوری  میباشد .  [20] 

هر صفحه ای از تاریخ و یا جغرافیا را که بر گردانیم ، اسم خراسان زمین بچشم  میخورد ، و عده ی از نویسندگان ، خامۀ خویش را متوجه  این محل که در  مسیر  جریانات و رویداد  ها در پایگاههای دولت  های نیرو مند ، و مقتدر  چون سامانیان ، عزنویان  ، سلاجقه  و دیگر سلسله  ها بود ساخته  اند ،  و از نواحی مختلف آن  اسم  می برند .

بارتولد در ضمن برسی مسایل  گوناگون از قول یاقوت حموی  پیرامون  پنج ده  سخن  میگوید  و این اسم از ان  جهت  بدان اطلاق گردید ه که از پنج ده  بزرگ  یا روستا تشکیل  گردیده بود . [21]که از جمله مناطق  آبادان و پر رونق بلاد خراسان بشمار میرفت . دکتر مددی  مولف کتاب وضع اجتماعی  غزنویان  از قول بارتولد اذعان  میدارد  که : نباید از یاد برد  که صحراه  نشینان  و بیابان  گردان ، قدرت و توانایی  آباد  کردن سد ها را نداشتند ، این پدیده اجتماعی  ساخته  و پرداخته  مردم متمدن و با فرهنگ بود ، که سد  ها ساخته اند . پس از گذشت ایام  هنوز هم  اثراتی از آنها  بجا مانده  که توجه  جهان گردان را بخود  جلب کرده  از دید  و نظر بارتولد  در سیستم آبیاری تا اندازه ای  آگاهی حاصل شد .

 

 

[1]   مالک و زارع  در ایران ، پیشین  ، ص29تا 30

[2]   همان  صص،10،11، 19 و 20(مالک وزارع در ایران

[3]   اطلاعتی در مورد  کشاورزی و  کشاورزان ،  تاریخ اجتماعی ایران  مرتضی راوندی ، ج، سوم ، صص119تا 121رک (مالک وزارع  پیشین ، مالک و زارع  ، صص (چاپ سعید نفیسی صٌ171) مالک وزارع   خانم لمتون  ، پیشین ، صص21و 22.

[4]   تاریخ  طبرستان ،  تالیف ابن اسفندیار ، چاپ  عباس اقبال ، جلد  اول صص74 و 119

[5]   تاریخ اجتماعی ایران  پیشین ، صص 101-103؛ مالک و زارع  پیشین ، ص 114

[6]   تاریخ اجتماعی ایران ، پیشین  ، ص 102

[7]   آبیاری در ترکستان نامه ، پیشین ، با اختصار ص، 17 ؛ تاریخ اجتماعی ایران  ، پیشین ، ص103

[8]   وضع اجتماعی دوره غزنویان ، پیشین ، ص 288

[9] تاریخ اجتماعی ایران ، جلد سوم  ص 101 تا 103 (اطلاعات در مورد  کشاورزی) تالیف مرتضی راوندی ، ج سوم؛ رک : زین الاخبار  تالیف ، عبدالحی بن ضحاک  گردیزی ، چاپ  محمد ناظم برلین ، ایرانشهر  1927 ؛ مالک و زارع داکتر لمتون  پیشین ، ص23

[10]   تاریخ اجتماعی ایران  ، پیشین ، ص 103؛ مالک  وزارع  پیشین ، صص116تا 118 به اختصار

[11]   وضع اجتماعی دوره  غزنویان  پیشین ، ص 289 ؛ رک : آبیاری در ترکستان ، تالیف ، بارتولد ص 17؛ تاریخ اجتماعی ایران ، پیشین ص 104

[12]   وضع اجتماعی ، پیشین  ، ص 290

[13]   دشواریهای نفوذ آب در خاک – فصل مدیریت آب در خاک ، تالیف  ج. د. اوستر –م. ج. سینگر ا. فولتین- ت. ریچارد، ترجمه غلام  حسین حق نیا ، انتشارات دانشگاه فردوسی ، زمستان 1374 از صص29 تا 53 با تخلیص و اضافات.

[14]   وضع اجتماعی پیشین ، صص290-92؛ رک : ابیاری در ترکستان  ، بارتولد ، پیشین ، 37

[15]   همان ص 293 ؛ آبیاری در ترکستان صص61-62

[16]   وضع اجتماعی  پیشین ، ص293-4 ؛ رک آبیاری در ترکستان ، پیشین ص 61

[17]   همان                "                           "،ص294 رک: همان کتاب ،ص 62

[18]  پیوست به ماخذ قبلی

[19]   آبیاری در ترکستان نامه ، پیشین ، با اختصار ص، 17 ؛ تاریخ اجتماعی ایران  ، پیشین ، ص103؛ آبیاری در ترکستان ، ص71

[20]   تاریخ اجتماعی ایران  ، مرتضی راوندی ، پیشین ص، 161

[21]   وضع اجتماعی دوره  غزنویان  پیشین ، 297 رک:  آبیاری در ترکستان ، ص 74

 

 

 

 

قبلی

 

 

بالا
 
بازگشت