زمینه های عشقی در مثنوی معنوی و باز تاب آن

 

نوشته عبدالواحد سیدی

مبحث دوم

 

آنرا که دل از عشق پُر آتش  باشد                    هز قِصّه  که  گوید  همه  دلکش باشد

                    تو  قصّۀ عاشقان همی  کم  شنوی                      بشنو بشنو که قصّه شان دلگش باشد[i]

                     

 

پادشاه در صداقت عشق

                     

حضرت خداوندگار بلخ در  دوام قصه پادشاه و کنیزک دشواریها و نا همگونی های مراتب عشق را که چطور روان آدمی و  قدرت قاهره آن در مقابل عشق زبون و بی مقدار میشودرا اینطور تصویر آرایی میکند:

 

                                            کوزه   بودش   آب  می  نامد بدست                  آب را  چون یافت  خود کوزه شکست

 

او(پادشاه قهرمان داستان) طبیبان حاذق را بالای بستر معشوقش فرا میخواند و لابه میکند که:

                                            جان من سهل است جانِ جانم اوست               درد مند و خســــــــــته ام درمانم اوست

                                            هرکه درمــــــان کرد مر جـــــان مــــــــرا               بُرد گنج و دُرّ ومرجان مران مــــــــــرا

                                            آن کنیزک از مرض چون موی شـــــــــــد              چشمِ شه از اشکِ خون چون جوی شد 

 

از درد و داغ ناخوشی معشوق شه  در مسجد معتکف شدو با اشک خویش سجدگاه را پُر آب نمود و:      

                         چون بخویش آمد ز غرقاب فنــــــــــــــا                 خوش زبان بکشــــــــــــــاد در مدح و ثنا

کای کمینه بَخشِشَت مُلکِ جــــــهان               من چه گویم چون تو میــــــدانی نهان  

 

حضرت مولانا  با ظرافت خاص این حقیقت را بر ملا میسازد که آخرین راه و ملجا عاشق پیوستن به ذات باری تعالی وگسستن  از جمیع تکیه گاه ها ست و در این حالت  این تنها ذات او است که این عاشق نا توان را توانایی و امید می بخشد و راه های را برایش میکشاید که درِِیچۀ  آن به جهان دیگر باز میشود و در اینجاست که ذات عاشق، خود را در پناه قدرت محصور و معیوب می بیند و آن وقت که شکسته شد و از حالی بحالی رفت او را طلب میکند و دلش را جان تازه میبخشد:

 

                                            چون بر  آورد  از میان  جان    خروش                  اندر  آمد  بحر   بخشایش بجـوش

                                            در   میان   گریه  خوابـش   در   ربود                                        دید در خواب او که پیری رو نــمود

                                            گفت ای شه  مژده حاجاتت رواست                   گر غریبی   آیدت  فردا    زماست

 

آن غریب که از ملک جان می آیدحکیم حاذق است و:

 

                                            در علاجش سِحرِ مطلق را  ببین                       در مزاجش قدرت   حق را   ببین

                                            چون رسید آن وعدگاه و روز شد                        آفتاب  از  شرق اختر  سوز  شد

 

حضرت مولانا چنین تبین میکند که علاج هر کار مخصوصاً کار  عشق و عاشقی بدون کمک ذات حق و نائبان او که پیران واصل و اولیای کامل است و خودش نیز این درد را با مواجه شدن با غریبۀ چون شمس مداوا و با اشعه تابناک و اختر سوز او همه چیز را به رنگی دید که جلوه عشق و آشتی داشت وآن تجربه عشق او را در کوی و برزن به عربده واداشت و آنچه را که آرزو داشت در ضمیر دلش(سویدایا دانۀ دل) تخم آنرا کاشت و حاصلش را برداشت که بما نیز رسید او از آن نیز پیشتر گام بر میدارد و ورود آن خیر بخش بزرگ را چنین تمثیل میکند:

 

                            نیست وَش باشد  خیال  اندر روان                                          تو جهانی بر خیالی بین     روان

بر خیالی صلح شان و جنگ  شان                                        وز خیالی فخر شان و ننگ شان

آن   خیالاتی   که   دام ِ اولیاست                                         عکس مه رویان بستان خداست

آن خیالی که شه اندر خواب  دید                                          در رخ  مهمان  همی   آمد  پدید

                      حصزت خداوندگار بلخ داستان کشش به سوی ما سوی الله و بریدنش را از عالم نفسانیات که خرابی های عالم همه از آن بر میخیزد را با دیدار شمس که رابطۀ از یک عشق ملکوتی را در ذهنش تداعی میکرد اینطور بیان نموده و اثر نزدیکی شمس با مولانا به بهانۀ، آن سوال و جواب هیبتناک که بین شمس و مولانا رد و بدل  شد  مسیر زندگی مادی و عرفانی مولانا را دگر گون ساخت  ساختار های روحی و پندار های بلند پردازانه مولانارا  یکسره بی اعتبار و محو ساخت ، در سویدای قلب مولانا نور تازه ای جلوه یافت و وجود وی از نفحۀ نسیم دیگری که وی را سبکروحانه تا اوج کبریایی پرواز میداد پر شده بود  او بیک عارف ، بیک شاعرو یک عاشق، شیدا و بیک درویش تبدیل شده بود . خلوت با شمس گنجخانۀ بود که گنجینۀ تمام اعصار و قرون را در خود داشت ، رازی بود و شیدایی  و عروجی بودتا بلندای فکر انسان . بالاتر از آن . جاذبۀ پر قدرت شمس از وجود مولانای مفتی اعظم و مدرس عالی مقام  چیز دیگری میساخت  او حتی حشمت و حرمت و جاذبۀ ایرا که در خانه و در مدرسه و بازار در نزد عموم مردم داشت در مقابل شمس درباخت ، او خود درین مورد می فرماید:  

 

                                   زاهد بودم ترانه   گویم  کردی                                سر فتنۀ بزم و باده جویم کردی

                                   سجاده نشین با وقاری  بودم                                بازیچّۀ     کودکان   کویم  کردی

                

مولانا که دید شمس انسان کامل  و ولی واصل ،ومرجع، ظهور نور و اشراق ربانی است  ، ازین مکاشفه پیش او به  تعظیم  در آمد و به نگاه او عشق خالصانه می ورزید، و در چشم او همان شعلۀ را می دید که موسی کلیم (ع) در طور سینا دیده بود ، مثل اینکه  در انوار تجلّی سوخته باشد  بیخود یا با خود  فریاد میکرد:

 

من طربم طرب منم ، زهره زندنوای من                                                عشق میان عاشقان شیوه  کند برای   من  

 من سرخود گرفته ام ، من  ز وجود رفته ام                                                     زره  بزره می زند ،  دبدبۀ  فنای من

تا که صبوح   دمزدم شمس فلک علم زند                                                      باز چو سرو تر شود ،پشت خم دو تای من

گفت که باده دادمش،در دل و جان نهادمش                                                 بال و پری گشادمش  از صفت صفای من

شمس حقی که نور او، از تبریز تیغ زد                                                      غرقه   نور او  شد   این شعشعۀ ضیای  من[ii]

 

این خلوت طولانی  از آنکس که واعظ منبری  و زاهد کشوری بود ، عاشق کف زنان و نو آموز خاموش و بی زبان ساخت ، این حال را مولانا عشق اما این ارتباط و این حادثه به اندازۀ عمیق و شگرف بود که هیچ مفهوم  ومحتوای کلامی گنجایش تعبیر آنرا حتی در متعالی ترین  مفهوم انسانی خود ، جز شبه کمرنگی را از واقعیات این حال  تصویر و تعبیر کرده نمیتوانست. زیرا ارتباط او با شمس ورای  این تعبیرات و توصیفات بود ، چیزی بود که طالب را در مطلوب مستهلک و فانی گردانیده بود ، زیرا عشق مولانا یک طغیان عظیم مقاومت نا پذیر روح بود  بر ضد عقل ، بر ضد آداب و رسوم  وبر ضد تمام مصلحت جویی  های عادی  که  این طغیان ، اتحاد با حقیقت شمس ، اتصال با عالمی  که در آن سبحانی و سبحانک  تناقض ندارد، این یک عشق عادی نبود بلکه شعاعی بود و نوری و سعادتی فنای «کامل» در« اکمل»  و انحلال« خاص در اخص»  بود مولانا در وجود شمس جسم عنصری و حتّی روح  جوهری نمیدید . تجلّی روح ، تجلّی نور و تجلّی ذات  را که بچشم دیگران  نمی آمد مشاهده میکرد واز این سبب مولانا ملزم به طاعت از شمس شده بود.شمس میخواست روح مولانا را مانند روح خودش به شور و بی قراری  ونا آرامی پیوست دهد .

مولانا در طی ساعتهای متوالی در خلوت روحانی  بصدای شمس گوش میداد ، زبان  سکوت ، زبان موسیقی ، زبان رقص را که «سخن بر وجه کبریا » از آن می آمد  مثل صدای وحی  و صدای «ناطق پاک»  رفته رفته همه چیز در نزدش  هوای شمس می یافت . و مولانا درین مورد خود می فرماید :

 

این کیست این؟ این کیست این؟ این یوسف ثانیست این 

 خضرست    و الیاس   این   مگر ؟   یا آب  حیوانیست این

 

ویا در این غزل:

 

این کیست این؟ این کیست این؟ هذا جنون العاشقین                                                              

از آسمان   خوشتر   شده در  نور  او روی زمین

بیهوشی  جانهاست   این ، یا   گوهر کانهاست   این                                                  

یا سرو بوستانهاست   این ،   یا   صورت   روح   الامین [iii]

یا:

 

       جرعه ای خون   ریخت  ساقی الست 

بر سر این خاک  شد هر زره مست [iv]

 

ما اگر قلاش اگر دیوانه ایم    

مست  آن ساقی وآنپیمانه ایم

بر خط و فرمان او سر می نهیم                                                               جان شیرین را  گروگان میدهیم

تا خیال دوست در اسرار ماست                                                            چاکری و جان سپاری کار ماست

هرکجا شمع بلا افروختند                                                                                  صد هزاران جان عاشق سوختند

ای دل آنجارو  که باتو روشن اند                                                                   وزبلاها مرترا چون جوشن اند

در میان جان ترا جاه میکنند                                                                                 تا ترا پرباده چون جام می کنند

در میان جان ایشان خانه گیر                                                                               درفلک خانه کن ای بدر منیر

َ  صفِع شاهان خور مخور شهد خسان                                         تاکسی گردی ز اقبال کسان

زانکه زیشان دولت و خاعت رسد                                                           در پناه روح جان گردد جسد   

اشتران بخدی ایم اندر  سبق                                                                         مست و بیخود زیر محملهای حق

 

مولانا کوشید  در صحبت شمس  هم از زهد زاهد  بگذرد و هم در مرتبۀ عارف  متوحد متوقف نماند ،  بلکه بماورای عالم آنها نفوذ کند ، از خود رهایی یابد  و با سیر از مقامات  «تبتل» تا «فنا» ، از اتصال به آنچه هست  به لقای لایزالی نایل آید.[v]

حضرت خداوندگار بلخ درین داستان قصۀ رسیدن خویش را  به مراد خویش حضرت شمس که در فوق ذکر شد، بگونۀ دیگر وبه بهانۀ دیگر  اظهار میدارد تا مقام والای مراد را بشناساند  او حقیقتاً طبیب درد ها و نا توانی های هر درد مندی هست:

 

                         شه بجای حاجبـــــان فا پیش رفت                                          پیش آن مهمان غیب خویش رفت

هـــر   دو    بحـــــری آشنا آموخته                                         هر دو جان بی  دوختن  بر دوخته

گفت معشوقم تو   بودستی نه آن                                        لیک کار از کار    خیزد در جــــهان

ای مرا چون مُصطَفَی من چون عمر                                       از     برای  خدمتت    بندم   کمر

 

و اما زمانی که جان  مولانا با روح شمس تلاقی کرد:

 

                                            در میان  قوم  موسی چند  کس                       بی ادب گفتند کو سیرو عَدَس

                                            باز گستاخان    ادب   بگذاشتند                        چون گدایان زَلها  بر    داشتند

 

و از آن سبب بود که :

 

هر چه بر تو    آید از     ظلمات    و غم                                  آن ز بیباکی و گستاخیست هم                                  

منقطع شد نان و    خوان    از    آسمان                                ماند رنج  زرع  و بیل و داس مان

 

و این سخن در باب طعانه یی و کسانی که کار و کردار مولانا را چون صدر الدین قونوی و اصحاب وی نفی میکردند به شیوه بسیار مرموز و لطیف در یک قصه عشق  بیان شده است.از آنجایی که وی در باب مراد خود عاشقانه میگوید:

 

                                            ای لِقای تو جواب هر ســــــــوال                        مُشکل از تو حل  شود بی  قـیل و قال

ترجمانی هرچه ما را در دل است                                          دست گیری هر که پایش در گل است

                      شرحِ این هجران و  این خون جگر                                            این    زمان  بگذار     تا     وقت     دگر

 

و باز در وصف عشق میگوید :

 

                                            من چه گویم  یک رگم هوشیار نیست               شرح  آن یاری که  او را یار نیست

 

و شما دیدید که در غیابت شمس مولانا از حالی بحالی میشد واقعاً مشکل کاریست که کسی را یارش نباشد

 

                                            شرح    این   هجران و   این    خون  جگر                                  این     زمان      بگدار   تا    وقت

 دگر

                                            گفتمش     پوشیده    خوشتر     سِّر یار                                  خود تو در  ضمن  حکایت  گوش  دار

                                            خوشتر آن      باشد که     ِّسر    دلبران                                   گفته آید   در        حدیث ِ    دیگران

 

مولانا در ضمن قصه میخواهد موشگافانه پرده برداری کند و سِّر عشق را بر ملا سازد اما ضمیر مقابلش میگوید:

 

                                            پرده بردار و برهنه  گو که من                            می  نخسپم   با صنم با   پیرهن

 

ویاکه سعدی استاد سخن میگوید :

 

                                            پرده بردار که  بیگانه خود این روی نبیند              تو بزرگی و در آیینۀ کوچک نه نمایی

 

و حضرت مولانا با  خودش میگوید:

 

                              گفتم ار عریان شود  او در عیان                نی تو مانی نی کنارتنی میان

  او از بر ملاشدن اسرار نهان انکار میکند و میگوید چون لبان من همچون لبان نی اسرار را نمیتواندرازگونه زمزمه کند لاجرم اگر من این راز را با لبان خود جفت بسازم جهان در هم و برهم خواهد شدو از آن سبب است که خود را نصیحت میکند و میگوید:

 

                                            آرزو   میخواه    لیک   اندازه    خواه                                         بر نتابد کوه را  یک  برگ  کاه

                                            آفتابی  کز وی   این   عالم   فروخت                   اندکی گر پیش آید جمله سوخت

                                            فتنه و آشوب    و     خونریزی    مجو                  بیش از این  از شمس تبریزی مگو

                                            این ندارد     آخر از   آغاز    گو                           رَو   تمام     این   حکایت   باز    گو

 

و میگویدکه :

 

                          کار پاکان را قیاس از خود      مگیر                                           گرچه  ماند در نبشتن  شیر شیر

جمله عالم زین سبب گمراه   شد                                        کم کسی ز ابدال   حق آگاه شد

زین عصا تا آن عصا  فرقیست ژرف                                        زین عمل تا آن عمل راه   شگرف

 

این بود شرح دیدار شمس حق که مولانا آنرا زیرکانه  در بطن یک قصه از عشق، با لطف خاص جاه داده بود تا مردمان حق پرست و حق بین سِّر پنهان را در صدای زیر وبم بشناسند و حق را از ناحق و عشق را از حوس تفکیک کنند و ما عشق حقیقی را در یک داستان دیگر از مثنوی در قصه طوطی و بازرگان اینطور متجلی میسازیم. لطفاً در قسمت سوم ما را همراهی کنید.

 

قسمت اول

 

---

بالا
 
بازگشت