سیما ی ( ا نسا ن )
د ر ا د ب وفر هنگ فا ر سی
د ستگیر نا یل
سیما ی ا نسا ن د ر شعر
فا ر سی
بخش سوم
کلک ، ( ا نگشت ، پنجه ) : ا ین عضو بد ن د ر
شعر فا رسی موا رد ا ستعما ل گو نا گون دارد .
کلک با بر گ ونوا، کلک گو هر با ر ، کلک هنر ا
فرین، کلک ها ی ما نند چرا غ ، ا ز تشبیها ت
و ا ستعا را تی ا ند که به ا ن دا د ه اند.
به
کلک، ا نگشت و پنجه هم گو یند. ا ما هر کدا م د ر جا ی خود ، معنی معینی را می رسا
ند. و قنی می گو یند
گر یبا ن ا ن شخص را د رید ، نمی گو یند با کلک
ها یش د رید ؛ بلکه میگو یند : با پنجه ها یش د ر ید. یا گلویش را
د رید . مثل ا ین بیت: ( « پنجه » ء شور جنون، پاره گر یبا نم
کرد با ز سودا ی کسی ، بی سرو سا ما نم
کرد )
ا صطلا حی دا ریم به نا م « پنجه دا د ن » یعنی با کسی زور ا ز ما یی کر د ن وقو ت خود را ا
متحا ن کر د ن .
« پنجه زد ن » د ر بیت زیر ا ز صا یب ، بمعنی د
ست ا ندا ختن وچنگ زد ن را می رسا ند :
(
وحشی عشرت به ا سا نی نمی ا ید به دا م
« پنجه » ء ا مید وا ری د ر کمند تا ک زن )
و قتی پنجه ها را به ذغا له ء خمیر فرو برده نا
ن بپزند، ا ن نا ن را نا ن ( پنجه کش ) گو یند . د ر این بیت از بیدل :
(
حیف ا ست د ست منعم ، ا ز ا ستین شود گم
ا ین نا ن نمک ندا رد ، تا « پنجه کش » نبا شد )
برای تو صیف زنا ن و دخترا ن می گو یند: ( پنج پنجه ا ش ، پنج چرا غ ! ا ست )
. یعنی تما م امور
خا نوا ده گی ما نند پخت وپز، رخت شو یی ، تر
بیت ا طفا ل دو خت و فر هنگ زنا شوهری را خوب می دا ند .
کلک
و انگشت، تقر یبا یک معنی دا رند .با کلکها و ا نگشتا ن ، خط می نو یسند، نا ن
میخورند، چیزی را ا ززمین
بلند میکنند، ا شیاء قا بل شما رش را شما ر
میکنند، با ا نگشت به د ر وا زه کسی میزنند، یعنی به ا ذ یت و ا زا ر ان
می پر دا زند. مثل ا ین بیت ا ز نا صر خسرو بلخی
:
( ا نگشت مکن رنجه به د ر کو فتن کس
تا کس نکند رنجه به د ر کو فتنت ، مشت )
نشا ن
ا نگشت گر فتن : د ر قد یم بجا ی مهر و امضاء نشا ن ا نگشت ا شخا ص را بغر ض ا ظها
ر شها د ت ،
می گر فتند . ا کنون د ر کشور های پیشرفته مثل ا
رو پا و امریکا نشا ن ا نگشت پنا هجو یا ن را با وسا یل مد ر ن
و پیشرفته ا مروزی می گیرند تا د ر صورت بروز وا
قعه ا ی ا نرا تشخیص بدهند ویا ا ز رفتن وپنا هند ه شد ن د ر کشور
د یگری جلو گیری بعمل ا ورند . امروزه، نشا ن ا
نگشت با ا همیت تر ا ز ا مضاء شخص بشما ر می رود . چون ممکن
ا ست ا شخا ص ا مضا را تغییر بد هد. ا ما نشا ن
ا نگشت، تغییر نا پذ یر ا ست. ا لبته د ر گذشته ها نشا ن ا نگشت را از
کلک کلا ن که ( شصت ) هم میگو یند میگرفتند . ا
مروزه ا ز همه کلکها گر فته میشود.
برای
زینت دا دن د ستها زنا ن د ر کلک های خود ا نگشتر می ا ندا زند . بعضی مر دا ن هم
ا ین کا ر را می کنند .
ا لبته ا نگشتر عرو سی سوا ی ا ین ا مر ا ست .
وقتی ا نگشتری ا ستفا ده شود ، میگو یند :
به کلکش ا نگشتر ی دارد
ونمی گو یند به پنجه ا ش ا نگشتر ی دارد. ا
نگشتر که ا ز فلزا ت نجیبه سا خته میشود ، دا رای نگین ، یا نگینه ا ست.
نگین نیز ا ز فلزا ت نجیبه ما نند یا قوت ، لا
جورد، ا لما س ، فیروزه ولعل سا خته میشود که در قسمت فو قا نی ا نگشتر
قرا ر دارد و زیبا یی ا نگشتر را دو چندا ن میسا
زد. د ر قد یم، د ر نگین ا نگشتری که مخصوص سلا طین وشا ها ن بود،
ا سا می ا نها را می نو شتند. وبا ا ن د ر فرا
مین دو لتی وا حکا م سلطنتی ا ستفا ده می بر دند. بعد ها مهر ( تا په )
جدا گا نه به ا ین منظور سا خته شد و سلا طین،
قضا ت وامرا ء د ر پا ی ورق مهر میکر دند. بیتی د ر ا ین مورد گفته
شده که میخوا نیم : ( نقش معکو س نگین، ا ز سجده میگر د د د ر
ست سر نو شت وا ژگون را، راست میسازد
نماز )
د ر
عصر حا ضر هم مو سسا ت ، ا دا را ت وشر کت ها
مهر ها وتا په های مخصوص خود را دارند که با ا ن، هو یت
ا ن مشخص میگر دد. روا یت د ینی وجود دارد که
سلیما ن ، پیا مبر بنی ا سرا ییل ا نگشتر ی ای دا شت ومعجزا ت ا و
د ر نگین ا نگشتر ی ا ش بود . زما نی ا ین ا
نگشتری هنگا م شکا ر ما هی به د ریا می ا فتد وبه کا م ما هی یی می رود
و سلیما ن حس میکند که د یگر معجزه ا ی د ر ا
ختیا رش نیست. ا لی ا خر دا ستا ن .....
د
وبیتی زیبا یی د ر مورد کلک و انگشتری هست که می خوا نیم :
( به
کلک، ا نگشتری کر دی طلا را بجلوه میکشی ظا لم ، تو ما را
به جلوه می کشی خون دا ر میشی
مکن ظا لم ببین روی خدا را !
تشبیها
ت د یگری هم هست که به کلک و ا نگشت د ر شعر فا ر سی مخصوصا سخنگو یا ن سبک هندی بکا ر برده ا ند
کلک با بر گ ونوا د ر بیتی ا ز صا یب : ( صا یب
ا زکلک تو شد ا فا ق پر بر گ ونوا ا
ینقدر بر گ ونوا ، در غنچه منقار نیست )
وبا ز کلک گو هر با ر ا ز صا یب : ( کلک گو هر
با ر صا یب تا سخن پر دا ز شد زنده رود
تا زه ای د ر اصفهان ا مد پد ید )
کلک گو هر با ر، یعنی : ا نگشتا نیکه ا زا و هنر
وگو هر میبا رد وثمر بد ست می دهد. با ز هم بیتی ا ز صا یب :
(
جا ی حیرت نیست گر کا غذ ، ید بیضا شود
کلک صا یب زین غزل گر د ید ، نخل ا یمنی )
ویا : ( کلک گو هر با ر صا یب ، تا نوا پر دا ز
شد خون بجا ی نا له ، بلبل را
زمنقا ر ا مد ست ! )
گلو ، حلق : گلو وحلق هم د ر شعر فا رسی تشبیها ت وتعبیر
های زیبا وعبرت ا نگیزی دارد. نا ن ا ز
حلق کشید ن ، یا ا ز
حلق کسی چیزی بر ا ور د ن ، خون ا ز حلق کسی
ریختا ند ن ، وخون ا ز حلق کسی خورد ن ؛
تعبیر ها وتشبیها تی ا ند که
د ر شعر فا رسی فرا وا ن بکا ر برده شده ا ست. د ر ا ین قطعه ا ز سعد ی می خوا نیم :
چو ا قلیم د شمن به جنگ و حصا ر
گر فتی ، به زندا نیا نش سپا ر
که بندی چو رندا ن بخون د ر برد
زحلقو م بیدا د گر ، خون خورد
گلوی تشنه د ر بیتی ا ز صا یب : ( د ر ره ء د ین هر که جا ن خویش را سا زد
فدا د ر گلوی تشنه ء ا و اب تیغ، ا ب
بقا ست )
تشبیه چشمه ء خضر ( ا ب حیا ت ) به غبغب ( گلو )
د ر بیتی ا ز بید ل :
( تشنگا
ن وا دی ا مید را تر کن لبی ا یکه
جو ش چشمه ء خضرت به چا ه غبغب ا ست )
گر یه
د ر گلو د ر بیتی ا ز بیرنگ کهدا منی : ( سنگ بارد جا ی بارا ن، بر فراز خا نه
ام غصه دارم بینهایت، گریه دارم درگلو
)
تا گلو
د ر ا ب غر ق شد ن هم ا مده ا ست ما نند ا ین بیت ا ز بیرنگ کهدا منی :
( تا
گلو د ر بحر غمها یم غر یق سا تگینی
ده منی ده ا ی رفیق ) حلق و دها ن وگلو
ا ز چیزی سو ختن ، یعنی تحمل کاری
را نتوا نستن وفر یا د بر ا ور د ن د ر ا بیا ت
زیر ا ز مو لا نا :
(
گفتمش ا ی رسول جا ن، ا ی سبب نزو ل جا ن
زا نکه خورده ای بده ، چند عتا ب و گفتگو ؟
گفت:
شرا ره ء ا ز ا ن ، گر ببری سوی دها ن
حلق ودها ن بسوزد ت ، با نگ زنی: گلو گلو ! )
ا ز گلو ا ویزا ن کر د ن ، یعنی کسی را بدا ر ا
ویختن ، نو عی ا ز مجا زا ت ها وا عدا م و کشتن مجر ما ن ا ست. د ر نظا مهای
ا ستبدا دی ا ین نو ع مجا زا ت زیا د معمو ل ا
ست . تیغ د ر گلو بر د ن نیز نو عی کشتن ا ست که ا کثرا د ر قصا ص ها ی افرا د
ا ستفا ده میشود و خصم را با تیغ د ر گلو برد ن
، حلا ل ! می کنند که بنا بر حکم شر عی صور ت میگیرد . چنا نکه طا لبا ن ا ین
عمل را د ر دورا ن حا کمیت خود ا نجا م دا د ند.
نا خن : با وصف ا نکه نا خن د ر عضویت عنصر مهم نیست ، ا
ما د ر شعر فا ر سی گاه گا هی با ظا فت
های خا ص بکا ر
برده شده ا ست. نا خن زد ن به زخم، به نا خن پا
ره کر د ن ، سینه با نا خن کند ن ، ا ز جمله موا ر د ی ا ند که د ر شعر را ه
یا فته ا ست. غنچه ء راز را به نا خن وا کر د ن
، تر کیب زیبا یی ا ست د ر بیت زیر ا ز صا یب :
_( غنچه ء راز مرا ا ه ! به نا خن وا کر د خنده ء چا ک گر یبا ن ، مرا رسوا کر د
)
سینه به نا خن کند ن د ر حا لت سو گوا ری د ر ا
ین بیت :
_ ( ا
ز بسکه سینه کند م و نا خن بر ا و نشست
چون پشت ما هی ا ست ، سرا پا ی سینه ا م ) میگوید : ا ز بسکه با ناخن
ا زغم تو سینه کند م وسینه چا ک کر د م ، سرا
پای سینه ا م ما نند ما هی داغدا ر شده ا ست. پشت ما هی پر ا ز فلس ها ست که
بدا غ سینه ا د م می ما نند. د ر بیت زیر ا ز بید ل ، نا خن هم ا ز حنا ی بی
نمک رنگین نمیشود :
_ ( چون
شفق ا ز رنگ خو نم ، هیچکس گلچین نشد
نا خنی هم زین حنا ی بی نمک، ر نگین نشد )
با نا خن سر خا رید ن ، د ر ا بیا ت زیر ا ز بید
ل : ( د ر هو سگاه عا لم بیکا ر ا
گرت نا خنیست ، سر میخا ر )
ویا
: ( خلق بیکا ر زبس شیفته ء سر خا
ریست همچو ا نگشت نشا ند ست ، به سر
ها نا خن )
گر د ن :
گر د ن ، عضو زیبا ی بد ن ا نسا ن ا ست که پر ا ز رگها ست . گر د ن ا هو،
گر د ن بلند، گر د ن کوتاه ، گر د ن درا ز
گر د ن بسته و د یگر تشبیها ت با ا ن بکا ر برده شد ه . گر د ن بسته ، یعنی
ا د م د ر وغگو وفر یب کا ر ، گر د ن درا ز
نو عی عیب گذا شتن ، گر د ن اهو ، تو صیف زیبا
یی گر د ن را می رسا ند. ما همیشه میگو ییم که هر چه ا حسا ن ونیکی وبد ی
که هست ، بگر د ن میگیریم . ویا بگر د ن د یگرا
ن می ا ندا زیم. بگر د ن ا ندا ختن وبگر د ن گر فتن ، یعنی متعهد شد ن وقبو ل
کر د ن مسوولیت را می رسا ند. بگر د ن گر فتن د
ر بیتی ا ز صا یب :
_ ( طوق ا حسا ن گر د ن فرا مانبرا ن را لا یق ا
ست تر ک ا حسا ن هست ا حسا ن، مر د
م ازا ده را )
سفیدی وبلند ی گر د ن که به سفینه تشبیه شده د ر
ا ین بیت :
_
( بیا ض گر د ن تو د ر کتا ب خا نه
ء حسن سفینه ا یست که حا جت به ا نتخا بش نیست ) د ر بیت زیر ا ز حا
فظ گر د ن
به عا ج ( د ندا ن فیل ) تشبیه شده : ( لب تو
لعل و دها ن تو ا ب حیوا ن ا ست قد تو
سرو میا ن تو موی و گر د ن ، عا ج )
د ر بیت فوق ، لب به لعل ، دها ن به ا ب حیوا ن
وقد معشوق به سرو، کمر به موی وگر د ن بدندا ن فیل که سفید ا ست تشبیه شده .
تشبیه مینا ی می به گر د ن سفید وسر خی خون عا
شق به سر خی شرا ب ما نند شده ا ست :
_ ( ا ز بیا ض گر د نش پیدا ست خون عا شقا
ن میشود بی پرده می ، چندا نکه مینا
نازک ا ست )
کمر، میا ن :
کمر با ریک، مو کمر،کمر بسته ، با ریک میا ن ا ز تشبیها تی ا ند که به کمر
دا ده ا ند. مو کمر د ر بیتی ا ز بید ل :
_ (
به تلا ش معنی نا زکم که د ر ا ین قلمر و ا متحا ن نر سم ا گر من نا توا ن ، سخنم به مو
کمر ی رسد )
مو کمر ، هما ن محبو ب شا عر ا ست. وا و، د ر
تلا ش پیدا کر د ن معنی نا زک ، به زیبا یی کمر محبوب خود ا ست. کمر با ریک
گا هی به
کمر مور ( مور چه ) هم تشبیه شده ا ست . د ر بیتی ا ز صا یب :
_ ( تو
چون بر هنه شوی ، گل زشر م ا ب شود
تو چون میا ن بکشا یی ، کمر نبند د مور ) یعنی گل د ر برابر زیبا یی و
لطا فت بد ن تو ا ز شر م ا ب میشود ا گر خود را
بر هنه سا زی و ا گر تو میا ن خود را بکشا یی ، مور کمر نمی بند د .
مو لا
نا قر بت ، ا ز دهن وموی وکمر محبوب خود تو صیف د یگر ی دا رد:
_
( ا گر به حکمت، بود چو لقما ن ،
وگر بقد رت ، بود چو سبحا ن نمی توا
ند کسی نما یا ن، دهان وموی و کمر که داری ! )
__________________________________________________________________
( پا یا ن ها لند 2004 م )
وا ژه ء ا
نسا ن ( ا د م ) ، د ر ا د ب وفرهنگ فا رسی ، جایگاه ومقا م وا لا یی دا رد. ا ساسا ا ین ا نسا ن است که
ا ین همه تمدن ها وفرهنگها را می ا فریند وهمه ء ا ین د ست
ا ورد های تمد نی ، حا صل تلا شهای فکری ، ذهنی و خلا قیت ا نسا
ن ا ز زندگی، جامعه، طبیعت وجها ن ا ست . و ا نسا ن ا ست که
جها ن، زنده گی و طبیعت را تفسیر، معنی ومفهوم میسا زد .
تفسیر جو هر ذا تی ا نسا ن وچگونگی فلسفه حیا ت وخلقت ا ن یکی ا ز مسا یلی هست که ا نسا ن بوسیله ء دا
نش وفر هنگ وهنر ا ن را معنی وتوضیح میدهد. وقتی د ر قرا
نکریم می خوا نیم :
( خلق ا لا ا نسا ن من علق )، یعنی خلق کرد
ا نسا نرا ا ز علق؛ا ن نتنها معنی خونهای بسته را ( که خلقت ا نسا
ن ا زخون بسته معنی حقیقی را نمی رسا ند) بلکه بمعنای عشق ومحبت
ودوستی وعلاقه هم ا ست . و « علق » را با ید بمعنی عشق
وعلاقه هم تعبیر کر د.
یعنی : هما ن جوهره ای که خدا وند ا نسا نرا
ا ز ا ن، ا فرید. بتوا ند با ا ن؛ سیر ا لی ا لله کند. حضرت
خوا جه شیرا ز گو ید :
عا شق شو ا ر نه روزی ، کا ر جها ن سر ا ید
نا خوا نده نقش مقصود، ا ز
کا ر گا ه هستی
د ر واقع ، نقش کا ر گاه هستی ؛ هما ن پدیده
ها یی ا ند که خدا وند هستی در کا ر گاه خلقت وجها ن ا فرینش، بجا
گزا ر ده وخود ا ز ا نها به فرا سوی لطا فتها، ا وج گرفته ا ست
....( 1 )
گفتیم که نتنها طبیعت وجها ن؛ زنده گی ومظاهرا ن ، بلکه انسا هم در شعرو ا دب فا ر سی ، چه ا ز نظر جوهر
ذاتی خود وچه نگاه زیبا یی شنا ختی وجلوه های ظاهری وعمل
وعکس ا لعملها و حتی دورا ن کودکی ، جوا نی وپیری ومرگ ا نسا
ن نیزتجلی یا فته و تصویر های دل ا نگیزی ا ز خوبی ها
وزشتیهای ا نسا ن کشیده شده ا ست. یکجا ا نسا ن، موجود ملکوتی
وخلیفه ء خدا درروی زمین ا مده ودر جا یی هم درنده خو ترازحیوا ن ،
خوا نده شده. بقول سعدی
گا وا ن وخرا ن با ر بر دا ر به
زا د میا ن مر د م ا زا ر !
و ا ما ا ز او صا ف ا نسا نی وا نسا ن سا لا
ری وفضلیل معنوی ا گر سخن گفته شود، به گفته ابو ا لمعانی
بید ل :
زفرق تا قدم ، ا فسون حیرتی بید ل
کسی چه شرح دهد، معنی
مگوی ترا ؟
ویا : بیدل ا ین صورت وشکل ، انهمه نیست
ا د می ، معنی د یگر دا
رد !
وحا فظ چه نغز گفته :غیر ازین نکته که حافظ
زتو نا خوشنود ا ست
درسرا پای وجودت،
هنری نیست که نیست !
با ا ین تمهید کوتاه، حا ل ببینیم از فرق تا قدم ا نسا ن که مو ضوع مورد بحث ما ست، در شعر وا د ب فارسی چه تصا
ویر زیبا وچه تعبیر ها ، ا ستعا را ت ، تشبیها ت دل ا نگیزا ز ا نسان ، بخصوص جنس
زنا ن، کشیده شده ا ست .
سر،( فرق کله ) : سر،قسمت با لایی وجود ا دمی
است که به ان کله وفرق هم میگویند. درسر، مغز ا نسا ن جا گرفته است که تمام
فعالیتها ی فکری وتخیلا ت انسان بوسیله ان
صورت میگیرد. تخیل ، خلا قیت، وا ند یشه از همین مغز وفکر ا نسان
بیرون میشود. وبدو ن ا ندیشه وتفکر، ا نسان معنی ومفهومی ندارد.
جز ا نکه یک مجسمه یا بت باشد . به قول مولا نا :
ای برا در، تو هما ن ا ندیشه ای مابقی تو استخوا ن و ریشه ای
ا ما در شعر وا دب فارسی ، سر به علا وه ء ا
نکه گفته امد، دا را ی حصوصیا ت دیگر نیز هست . ا ستعما ل وا ژه ء
« سر» در مقام توا ضع وفروتنی در بیت زیر از بیدل :
نه
بحا ک در بسودم، نه بسنگش ا ز مودم
بکجا برم سری را، که
نکرده ام فدا یش ؟
در حالت شوق ومستی وبیخودی ، ا ز صایب :
همینقدر که « سر» م زین شرا ب گرم شود
نگاه کن که چه با روز
گا ر ، خواهم کرد !
د ر مقا م ا ستغناء : فتا دگان بفلک، « سر » فرو نمی ا رند
که ازبلندی طبع، ا
سما ن یکدیگر ا ند
در« سر» ، کبر وهوا ست غرور وخود خواهی ها
ست؛ فتنه وشور ا ست . در بیت زیر ا ز حا فظ :
« سر» م بدنیا وعقبی فرو نمی ا ید
تبا ر ک ا لله ازین فتنه
ها که درسر ما ست
معنی دیگری هم بقول مرتضی مطهری در ا ین بیت
هست وان اینکه : یعنی ما، خدا جو هستیم، نه دنیا طلب
ونه ا خرت طلب وهیچکدا م . از جا نبی هم ، کلمه سر، مرا د
از خود ا دم هم ، ا ست . « سر » در اینجا تسمیه ء جزء به ا سم
کل امده . یعنی مرا د ا ز خود ا دم ا ست و« سر »، ذکر شده ا
ست . یعنی این که : ا دمی هم یکی از ا سرا ر خدا وندی
واسرا ر خلقت است.
«
درد سر» به خود نخوا ستن وبرای خود رنج وغمی را نیا وردن . وبر عکس، بخود درد سرخرید ن ؛
دربیت ازبیدل :
نفس هوس خیا لا ن، به هزار نغمه حرف ا ست «
سر » درد سر ندا رم ، من بید ل و د عا یت « سر » ، جا یگاه ا سرا ر وراز ا لهی هم ا
ست. ا ز حا فظ :
گر پیر مغا ن مر شد ما شد، چه تفا وت
در هیچ« سر» ی نیست، که سری زخدا
نیست
وا ژه های « سر» ( بفتح سین ) و « سر » (
بکسر سین ) ، صنعت تجنیس بکا ر برده شده ا ست . « سر » را
فرق که قسمت با لای سر ا ست، وکله ،( بفتح کا ف )
هم میگویند. استعما ل فرق ، در بیت زیر ا ز بید ل :
زفرق تا قدم ، ا فسون حیرتی بید ل
کسی چه شرح دهد،
معنی مگوی ترا ؟
کله هم مورد ا ستعما ل فرا وا ن دارد. ما
نند : کله پوچ، کله ی خا م، کله ء کدو.. ا ین ا صطلا حا ت به ا
دمهای بی مغز و بی ا ند یشه وبی خرد ؛ بکار برده می شوند. کله
در ا بیا ت ذ یل از بید ل :
اینقدر ریش، چه معنی دارد غیر
تشویش، چه معنی دارد؟
یک
نخود کله وده من دستار ا ین کم وبیش، چه
معنی دارد
دل یا ( قلب ) ،
یکی ا ز مهمترین وفعا ل ترین عضو بدن انسان ، وبه تعبیر عرفاء مرکز تجلیات نور ذات باریتعالی است. دل، ایینه ء ذات
است و در دل است که عشق، جا میگیرد وسوز وسا ز وشیدا یی ا ز او پیدا می
شود. مثلااگر به د نیا وتعلقا ت ونیوی علاقه داشته باشیم، میگوییم: بد نیا
دل داده ایم .
واگر به معنویا ت ودرون انسان رجوع کنیم؛ واز دنیا وجلوه های
بوقلمون ا ن قطع علا قه کنیم، میگوییم" ا ز تعلقات مادی ودنیوی دل کنده
ایم . به ابیات زیر از کلیم همدانی توجه کنیم :
بد نامی حیات، دوروزی نبود بیش انهم کلیم با تو بگویم چسان گذشت
یک روز صرف بستن دل شد به ا ین وا ن
روز
دیگر، بکندن دل، زین وا ن گذ شت
دل وقلب، د ر واژه نا
مه ء فارسی یک معنی دارند . دل، واژه ایست فارسی وقلب؛ واژه ء عربی. با انکه این دو واژه مترا د ف اند، کاربرد شان
متفاوت است فارسی زبا نا ن دو جایگاه گوناگون برای قلب ودل برگزیده اند وکمتر
بصور ت متراد ف به کار برده اند. دل، برای بیا ن احسا س وانچه با احسا س
ا د می سر وکار دارد، به کا ر برده میشود. وقلب، بیشتر در ارتبا ط با عمل
فیزیو لوژیکی ا ن شناخته شده است. قلب، دچا ر ناراحتی میشود، وانرا جراحی
میکنند وبا قلبی دیگر ممکن است عوض کنند؛ اما این گرفتاری ها بر سر دل، نمی اید.
می گویند: قلب ا دم که ا ز فعالیت ایستاد ، می میرد . ا ما نمی گویند
وقتی دل ا دم که ایستاد، می میرد.
در شعر وادب فارسی ،
داد وفریاد شاعران ونویسنده گان ومردم، بیشتر ا ز دل است وکمتر ا ز قلب. بیما ر، ا ز قلب رنج می برد ا ما ا ز دل ،
شکایت میکند. پزشکا ن به بیماری قلب رسیده گی میکنند وبه در مانش می پردازند ؛
مگر تا هنوز کسی موفق به در ما ن د ل ، نشده است « 1 » :
عاشقی پیداست ا ز
زاری دل نیست بیماری، چو بیماری دل
قلب، علاوه بر اینکه
یک عمل فیز یولوژیکی را انجام می دهد، معنی تفلب و نادرست بودن را هم می رساند. مانند: سکه قلب، ما ل تقلبی، جنس
تقلبی ، د ل قلب ، زر قلب و....مگر د ل را نمی توان تفلب کرد. وقتی میگوییم: د
ل ان شخص قلب است، یعنی ا دم درغگو وفریب کار است. واینجا مقصود قلب است ،
نه دل. دل را با واژه ها وا صطلاحات ودیگر نشا نه ها همراه وپیوست کرده ا
ز ا ن معانی ومفاهین رنگین ودلنشین وزیبا می سازیم . مانند: دلکش،
دلنشین، دلجو ، دلبر، دل انگیز، دلبربا، زنده دل، صاحبدل، سنگین دل، بیدل، دلاور،
ول افگا ر ، دلسوخته، دلدا ر، ودیگر ا صطلاحات ومفاهیم زیبا وخوب .
وقتی میگوییم: ا ین
سخنان را به گوش دل بشنو ویا به چشم دل ببین، یعنی این که به درون خود مراجعه کن وحقیقت را از ان دید گاه تماشا کن . تما
شا ی حقیقت از طریق باطن ، نه ا ز
طریق عالم محسوسات ومشهو دا ت که فریبنده است. مولانا گفته :
گفت
لیلی را خلیفه کاین تویی ؟ کز تو مجنون
شد پریشان وغوی
ا ز
دگر خوبان تو افزون نیستی گفت: خامش
چون تو مجنون
لیلی را به چشم مجنون ، به چشم عاشق؛ باید دید. نه با چشم خلیفه
که چشم حقیقت بینش کور است. همچنان با گوش ظاهری نتوان سخن دل را شنید .
سخن دل، سخن عشق است ؛ وسخن عشق، بگفته حافظ در دفتر ها نمی گنجد :
چو بشنوی سخن اهل دل ، مگو که خطاست
سخن
شناس نه یی، جان من خطا اینجاست
بشوی اوراق اگر همدرس ما یی که علم عشق ، در دفتر نباشد
به تعبیر عرفاء در انسان
هرچه هست، در دل است. وهر حقیقتی وجلوه ای که هست، در دل است. د ل تنگ وبیرون شدن ا ز زندا ن تعلق :
د ر بیت زیر ا ز بید ل : زندا نی ا ندوه تعلق نتوا ن بود
بیدل دلت ا ز هر چه شود تنگ،
برون ا ء
نا له ء د ل : بر غم د یگر ا عضای بدن ، د ل نا له هم داردکه
شنیده نمیشود. در ا بیا ت زیر ا ز بیدل :
ا ز نا له ء د ل ما ،
تا کی رمیده رفتن زین درد مند حرفی
، با ید شنیده رفتن
د ر این ستمکده سود
وزیا ن من ا ینست که ا ز شکستن د ل، نا
له میکنم تعمیر
د ل غم پرور : یعنی د لی
که غمها را به خود پذیرفته وپر ورش دا ده ا ست. د ر بیت زیر ا ز بیدل :
ا ی
فرا مو شی گجا یی ، تا بفریا د م رسی
با ز ا حوا ل د ل غمپر ور م ا مد به یا د
د ل ود لبر : د ل بی دلبر، د ل نیست، قطره خون ا ست در بیتی ا ز بیدل :
بی خریدا
رچه ا رزد گوهر؟ د ل هما نست که: د لبر
دا رد
ویا : بیدل نمیتوا ن
ز سر د ل گذشتنم ا ین مشت خون
زابله صد با ر نا زک ا ست
د ل پر : یعنی پر غصه . ا
ه ا زدل بر ا ورد ن ، بمعنی شکوه کر د ن ود ل خود را با ز کر د ن که به با ز کر دن
و شکا فتن پسته هم تشبیه شده ا ست . ما ننداین بیت :
د ر پیش غنچه ء دهن د لفریب تو تا پسته لب کشود، دل خود به جا نیا فت
د ل دو نیم : بمعنی د
ل غمگین، د ل ا وا ره ونگرا ن وهم بمعنی د ل تنگ بود ن هم ا مده . ما نند ا ین بیت
ا ز حا فظ:
تا سر
زلف تو د ر د ست نسیم ا فتا ده ست د ل
سودا زده ا ز غصه دو نیم ا فتا ده ست
صا یب
تبریزی د ر ا بیا ت زیر کشا ده رویی وخندا ن لبی را به ا ستعاره ا ز پسته خندا ن
ودل دو نیم تشبیه کرده
_ د ل دو نیم، به زیر فلک نمی ما ند برون زپو ست رود ، پسته ا ی که خندا ن شد
_ چه کند سختی ا یا م به دلهای دو نیم ؟ سنگ، با پسته ء خندا ن چه توا ند کر
د ن ؟
_ غیر ا ز د ل دو نیم که خندا ن چو پسته
بود بر هر د ری که روی نها دیم،
بسته بود
قلب که مترا دف با د ل بکا ر برده شده ، معا نی د یگری هم ا ز ا و
مرا د شده ا ست . ما نند ا ین ا بیا ت با با فغا نی :
یک رو و یک
دلیم ، ا گر نیک ا گر بد یم « قلب » سیه بحیله نیندو ده ا یم ما
خود را چنا نکه
هست، به مر د م نموده ا یم هر جا که
بوده ا یم، چنین بوده ا یم ما
عوا م به د ل ، شکم هم میگو یند. ومقو لا تی ما نند : شکم گنده ،
شکم پر، شکم پر ست را بکا ر می برند. ما نند ا ین بیت:
ا ز سعدی که شکم به
معنا ی رحم ما د ر هم ا مده ا ست :
مرا و عشق
تو گیتی به یک شکم زا دست دو روح د
ر بد نی و دو مغز ، در یک پو ست
شکم، بیشتر به خوا هشا ت نفسا نی تعبیر شده ؛ تا به معنی د ل . ما
نند ا ین بیت ا ز صا یب :
همین ریش و
د ستا ر و عر ض شکم به جا ا ز
بزرگا ن د ین ما نده ا ست
ا ز سعد ی : عمر
گرانما یه د ر ا ین صر ف شد تا چه
خورم صیف و چه نو شم شتا
ا ی
شکم خیره ، به تا یی بسا ز تا
نکنی پشت به خد مت دو تا
« تن » :
تن ، تمام وجود
ا د می مراد است که در مقابل روح وجان قرار دارد. برخی ا ز اندیشمندا ن تن ا د می را پست وخوا ر
وپلید وزمینی انگاشته ا ند که امیزه یی ا ز اب وخا ک ا ست. ا ما مولانا جلا ل الد ین بلخی ، « تن » را زیبا وخوب ونیک وا شکارا
می داند. ا ما بقول ا و نیکی وفره ء جا ن؛ پنهانی است. در د فتر
یکم مثنوی معنوی میگوید :
_ تن همه نازد بخوبی و
جما ل روح، پنهان کرده فروپرو با ل
با این حا ل هم میگوید که این جان است که بخشاینده ء خوبی زیبایی به تن ا ست. واگر جان ا ز تن جدا شود، تن پلید وزشت
خوار می ماند وخوراک مور وما ران میشود. ا ما جان هم در نبود
تن نمایانی نمی پذیرد. وا ز همینجاست که چون شهر یاری درخرگاهتن ، خانه می کند :
این بدن، خر گاه امد
روح را یا مثا ل کشتی یی مر نوح را
مولا نا در دفتر سوم مثنوی ، تن را جامه ء جان میداند. ا ز
نظرمولا نا، هستس حقیقی ما پوشیده شده است با تن ما. یعنی ادمی
یک تن دیگر نیز دارد. که مادی نیست. در عرفان مولا نا، پیرا مون
گرایشهای تن وجان سخن بسیار رفته است. تن که سرشتش از اب
وخاک ا ست، به سبزه واب وباغ وراغ وخورد وخوراک می گرا ید.
وجان، به زنده گی راستین وجاودانگی ودانش وپیشرفت ووالا یی و
مهر ورزی ودوستی وعشق وشیفتگی وشیدا یی : ا ز مولا نا :
میل تن در سبزه واب روا ن
زان بود که ا صل اوامد ا ز ا ن
میل جان اندر حیات ودر حی است
زانکه جان
لا مکان ا صل وی است
میل جان در مکتب است ودر علوم
میل تن در
باغ وراغ است وکرم
میل جان اندر ترقی وشرف
میل تن در کسب واسباب علف
میل وعشق ان شرف هم سوی جان
زین « یحب » را و« یحبون » رابدان « 1 »
به عقیده مولا نا، تن
وجان هردو اشکار اند . ا ما ( کس را د ید
جان مستور نیست. )
« 1 » ا یه ء 54 سوره مایده ( یحبهم ویحبونهم )
روی، چهره ورخسار
هم به تعبیر ها ی گونه گون امده است
در فرهنگ عوام، ا صطلاحاتی داریم که مانند: سرخ رویی . یعنی ابرو
مند بودن، خوشبختی، باعزت وبا شرف بودن، روی نازک داشتن؛ یعنی : ا
دم بی پرخاش ونرم بودن، واز فرمایش وسخن کسی نگذشتن
روی گردانیدن؛ یعنی پشت کردن وبیزار بودن . روی اورن، یعنی : به
کسی مراجعه کردن وامرش را پذیرفتن . در بیتی ا ز بید ل :
_ انسوی ظلمت بغیر از نور
نتوا ن یافتن
روی در مولا ست، هرکس
پشت بر دنیا کند
یعنی هرکه دنیا را ترک کرد( قطع علایق دنیا کرد) به مولای خود روی
اورده است. واین مصرع ا ز شهر یار:( رو کن به هرکه خواهی، گل
در خون کشد نظر را ، حسنی که بی حجاب است
تیغ برهنه
باشد، روییکه بی نقا ب ا ست
خار مژگان، به موج گل بدل گردد اگر دیده یی خیا ل روی تو کند :
زخار صد مژه ، صد رنگ موج گل گردد
بدیده گرگذر افتد خیا ل روی ترا (
بید ل )
عکس روی تو چو در ایینه ء جام افتا د
عارف از خنده می، در طمع خام افتا د ( حافظ)
ایینه ئ جام، خود انسان وقلب انسان است. با یک تجلی ایکه در دل
عارف افتاده ، خیال کرده که به حقیقت رسیده . اما در حقیقت
خیال خام افتاده . چون هنوز بحقیقت مطلوب نرسیده ودر این راه ،
خیا ل میکند که رسیده است. یک تجلی اورا به خیال خام انداخته . « چهره » ، همان روی است :
_ حجاب چهره جان میشود ،
غبار تنم
خوشا
دمی که ازین چهره پرده برفگنم
حافظ ، تن را تشبیه کرده که این غباری است که روی چهره جان را می
گیرد.
_ چهره ا ت خورشید سیما
می کند ایینه را
لعل
جانبخشت، مسیحا میکند ایینه را
صایب ، از خورشید؛ د ل را مراد کرده است که از نور چهره ء « او »
خورشید گشته و مسیحا جانبخشی را از لعل « او » جانبخش شده .
دربیت زیر، صایب چهره ء
اشفته حالان ، یعنی پریشان روز گاران
را به نامه خوانده شده تشبیه کرده ا ست
چهره تنها زیبایی را نشان نمی دهد، بلکه اشفته حالی وپریشانی را
عم منعکس میکند : چهره ئ اشفته حالان ،
نامه وا کرده است
گرچه ما در عرض مطلب ، بی زبان افتاده ایم
خون :
خون ، ما یع سرخ
رنگی ا ست که د ر تما م بد ن زنده جا نها جر یا ن دارد . وسبب ا دامه ء حیا ت
میشود. طعمش ا ندکی شور دارای بوی مخصوص ومر کب ا ز گلبونهای سرخ وسفید ا ست.
مقدا ر ا ن د ر حیوا نا ت پستاندا ر ، یک بر
سیزد هم وزن بد ن ا نها ست. خون در ا د ب فا رسی ، معا نی د یگری
هم دارد . د ل پر خون، ا شک پر خون، قلب پر خون،
دیده ء پر خون، جگر پر خون، قلب خون چکا ن، خون نا حق، دا من پر
خون، و د یگر تعبیر ها بکا ر گرفته شده ا ست.
خون نا حق د ر بیت زیر
: ( خون نا حق دست ا ز دا مان قا تل بر
ندا شت دیده با شی لکه های دا من قصا ب
را )
تشبیه خون به رنگ حنا
: ( گر همه خون خورده ا م، گل زکف تو برده
ام باغ حناست هرکجا، خون چکد ازشکارمن )
خون خوردن : یعنی ،
قبول رنج نمود ن وپر یشا نی د یدن، ا ما به چیزی دست نیا فتن . د ر بیتی ا ز بید ل
:
( خون
خورد م ا ز ا ین باغ، به رنگی نر سید م
بشکست د ل ا ما، به ترنگی نر سید م )
به خون رقم
زدن: یعنی، با رنگ خون چیزی را نو شتن وبجا ی رنگ ا ستفا ده برد ن . د ر بیتی ا ز
صا یب :
( به خونم زد
رقم، تا با قلم شد ا شنا د ستش پریرو
یی که میبرد م به مکتب، من کتا بش را )
شهید بیکس که خون هم ندا رد. یعنی ، شهیدی که ا نتقا م خون ا و را
کسی نبا شد که بگیرد ویا گلی بر مزا رش بگذارد:
د ر بیتی ا زبید ل :
( بیکس شهید م، خون هم ندا
رم د یگر که ریزد، گل بر مزا رم ؟ )
( خون به دل، خا ک به سر، اه بلب، اشک به چشم بی جمال تو چها بر من مسکین ا مد ؟ )
د ندا ن : د ندا ن ، در دهن ا د م قرا ر دارد وا ز
بزرگسالا ن 32
عد د وخورد سا لان کمترا ز ا ن میبا شد. گویند د ر
پیری ا د م
د ندا ن پیری هم میکشد. ا ز د ندا نها برای جویدن
خورد نی ها
شکستا ند ن میوه های سخت ما نند پسته، با دا م، چها
ر مغز وزرد
ا لو...ا ستفا ده میکنند. با دندا نها میتوا
ن لذت طعام را حس کرد در
غیر ا ن ، خورد نیها لذت بخش نیستند. بقول
شاعری :
لذت د نیا زن ود ندا ن بود بی
زن ود ندا ن، جهان زندان بود
علاوه برا ن، دندانها سبب زیبا یی دهن هم
میشود . درغیر ا ن دهن خالی وبد نمود معلوم میشود. درشعر فا ر سی،
دندا نهای زیبا
وسفید همیشه به صد ف تشبیه شده ا ست :
حا جت به تیا ری نبود حسن خدا دا د
دندا ن
صدف، حا جت مسواک ندا رد
د ر قدیم که ا نواع کریم امروزی برای پا ک
وسفید نگهدا شتن دندا
ها نبود، ا ز مسوا ک ا ستفاده می کردند. ا
کنون درکشورهای اسلا
می، ا ز مسوا ک بعنوا ن عنصر ثوا ب ا ستفاده
میکنند.طالبان در
ا فغا نستان ا نواع کریم های دندا ن برای پا
ک نگهدا شتن دندانها را قد غن کرده بودند و میگفتند که ا ستفاده ا ز مسوا ک، سنت ا
ست . لب و دندا ن بقول حا فظ حق نمک فرا وا ن بر جا ن وسینه های
کبا ب عا شقا ن دارد : لب و دندا نت را حق نمک
هست بر جا ن
وسینه های کبا ب
ا
صطلا حا تی هم دا ریم ما نند: دندا ن بر جگر ما ند ن ؛ یعنی قبول
رنج وتحمل کردن، گرهی را با دندا ن با ز
گردن ، یعنی مشکلی را حل
کردن . یا ا ین ضر ب ا لمثل که : گرهی که با
دست باز شود، نبا ید
>با دندا ن با ز کرد.» .
چشم ود یده :
چشم، زیبا ترین عضو بدن ا نسا ن ا ست که بوسیله ء ا ن
ا شیاء وپدیده های زنده گی وطبیعت را میتوا
ن دید. و ا ز زیبایی های
ا ن لذت برد وبر عکس ا ز بدیها وزشتیها ی ا
ن ا حسا س نفرت و
بد بینی کرد. گویند ذکریا ی رازی ، عالم
وفیلسوف بزرگ جهان اسلام
د ر اواخر عمر، بینا یی خود را با لت
وکوبیکه به ا مر خلیفه وقت
دا ده بودند، ا ز دست دا ده بود . چون کتا
بها ی رازی ا ز ا شتی د ین
با علو م زما ن وتمد ن سخن میگفت و ا ین ا
ندیشه به مذا ق علما ی
قشری ومتعصب عصر ا و موا فق نبود . شا گر دا
نش به ا ما م رازی
گفتند که با ا ستفاده ا ز تجربه های طبی ا و
به تدا وی چشمهایش می
پر دازند و ا گر اجا زه دهد، چشمها یش را
بینا میسا زند. ا ما م گفت :
نه ! د یگر نمی خواهد زشتی ها وبدی ها وا
ستبدا د مر دما ن وحکا م
زما ن را به چشم خود ببیند !!
د یده که سیا هی چشم را گو یند، ا شیاء وپدیده ها بوسیله ا و دیدهمیشود که در شعر وا دب فا ر سی ا ز زیبا یی
چشم وکما ل دیده فرا وان
تعریف وتوصیف گر دیده ا ست. در ا ین بیت ا ز
صا یب ا صفها نی ،
هم چشم بد ؛ یعنی چشم رسا ند ن وهم چشم
میگون ، چشمی که
رنگ شرا ب می ما ند، بکا ر برده شده ا ست :
زچشم بد خدا ا ن چشم میگون را نگه دارد
که در هر گردشی، مست
تما شا میکند ما را
مر دم با ور دارند که چشم بد، یعنی چشم رسا
ند ن وچشم کرن هم بوده
است . مثلا : ما ل ونعمت کسی را، زیبا یی
کسی را ؛ مکنت وعزت
کسی را .باچشم بد، ا سیب رسا نیدن . چنا نکه
گویند : به پیامبر
چشم رسا نیده بودند که بیما ر شده بود . وا
یه ء : ( .ا یکا دالذین کفرو.....) به همین منا سبت نا زل شد. وپیغمبر شفا یا فت.
حا فظ در
بیت زیر هم چشم وهم د یده وهم مر د م را
بصورت تجنیس ا ور ده که
مرد م او ل مردمک چشم، ومرد م دوم، خلق
وتوده را مرا د کرده
ا ست : زگریه مر دم چشمم ، نشسته در
خون ا ست
ببین که در طلبت، حا ل مر
دما ن چو نست ؟
در شعر فا رسی، چشم سیه ( حور ا لعین ) بسیا ر تعریف وتوصیف<
شده ا ست. ا ما صا یب ا صفها نی ا ز چشم
نیلو فری و ا بی که برنگ
فلک است، و خا صیت فتنه ا نگیزی دارد، سخن
میگوید وهرد و در
ا ین کا ر وجه مشترک دارند؛ سخن میگوید . با
همین وجوه ا شتراک
نر گس را بجا ی چشم ا ستعا ره نموده وا نرا
فتنه ا نگیز خوا نده :
نگاه نر گس نیلوفری کشنده تر ا ست
که فتنه
ا ز فلک لا جورد، می خیزد
فرو غی بسطا می میگوید که برای دیدا ر تو،
دو د یده کا فی نیست و
نمیشود که با ا ن، جما ل ترا سیر د ید. پس
دو هزار د یده را از خدا
می طلبد : به دو د یده کی توا نم که رخ تو سیر
بینم
دو هزا ر د یده با ید
که ترا کنم نظا ره
در
بیت زیر، چشم به چند معنی ا مده ا ست . ا ول خود چشم، دوم
چشم دا شتن، یعنی توقع بردن و امید داشتن وسوم، فرا موش نکردن
زچشمت چشم ا ن دا رم، که ا ز
چشمم نیندا زی
به چشما نت که چشما نم، به
چشما ن تو می نا زد
تشبیه گل نر گس به چشم معشوق ، یکی از
تشبیها ت خیلی معمول در شعر فا رسی ا ست :
لوء لوء ا ز نرگس فرو با
رید وگل را ا ب دا د
وز تگرگ روح پرور، ما لش
عنا ب دا د
لوء لوء بجا ی ا شک، نرگس بجا ی چشم وگل بجا
ی روی معشوق
ا ستعاره شده ا ست . یعنی : ا شک ا ز چشما ن
ا و فرو بارید وگلزار
رویش را ا بیا ری کرد. ویا این بیت که نرگس
، به جا ی چشم ،
استعا ره شده ا ست : من که مرد م، سر قبرم گل نر گس پاشید
تا بدا نند که
ا ین کشته ء چشمان کسیست
چشمی که د یدا ر یار خود نبیند، و د ستی که
بدا من ا و نرسد؛ بریدن
وشکستن ا و بهتر ا ست : در بیتی ا ز مخفی بد
خشی :
چشمی که با ز نیست به روی تو، بسته به
د ستی که دا من تو نگیرد، شکسته به !
چشم دا شتن، چشم چرا نی ، زخم چشم زدن نیز ا
ز ا صطلا حا تی ا ند
که برای چشم قا یل شده ا ند.
زبا ن : د ر شعر فا رسی زبا ن مورد ا ستعما ل گونا
گو ن دا رد. د ر باره ء زبا ن هم ا صطلا حا ت زیا دی را
به کا ر می برند . ما نند: زبا ن فهم ، زبا ن دا ن ، زبا ن درا ز، زبا ن
با ز وغیره .ا فزود بر ا ینکه زبا ن وسیله بیا ن
ا فکا ر وا ند یشه وسخن ا ست ، به معنا های و تعبیر های ا ستعا ری هم ا
ستفا ده میشود . زبا ن با زی د ر ا ین بیت
ا ز فر حت کا بلی : ( زبا ن با
زی مکن چون شمع ، فر حت نمی بینی د ما
غ د لبر م سوخت )
زبا ن، گو یای ا سرا رزما نه
وفا ش کننده ء حقیقت ها ورا ز ها ست . ا ما وقتی مسما ر ا ستبدا د و ( زخم چشم )
ها ا ورا بست ، د یگر خا مو ش ا ست. ا نگاه بر زبا نها مهر ا ست ، بر دلها
مهر ؛ وبر لبها مهر ! :
با ر ها گفته ا م
که فا ش کنم هر چه ا ندر زما نه ا
سرا ر ا ست
لیک ا ز چشم زخم و بیم جفا بر زبا نم نها ده مسما ر ا ست ( مو لوی )
زبا ن ، وسیله ء ا رتبا ط با
مر د م ، بستن قرا ر دا د های ا جتما عی ، ا فشا ء کننده ء حا ل وسیر د ل ا ست :
زبا ن که طوطی
گو یا ست ، با هزا ر بیا ن زصد
یکی نکند سیر حا ل د ل ، تقد یر
قلم که
چو ب زبا نست وبسته بند به بند
چگونه سیر د ل عا شقا ن کند ، تحر یر ؟
( مولا نا)
و ا ینجا ست که د ر جها ن ا ین چنین نا هنجا ری ها ، ویا فتن معیا
ری برا ی بر قرا ری را بطه ها وکو شش برا ی
شنا خت مر د م ، د ر شرا یط جدا یی ا نسا ن ا ز ا صل خود وبی ریشه
گی ، مو لا نا ( مثنوی ) ؛ ا ین حما سه بزرگ
تنها یی ا نسا ن را می ا فریند : بشنو ا ز نی ، چون حکا یت میکند وز جدا یی ها ، شکا یت میکند
هر که او ا ز
همزبا ن خود جدا بی زبا ن شد،
گر چه دارد صد نوا
زبا ن درا زی وخیره
سری وسر کشی ، د ر واقع د شمنی با نفس خود ا ست. ( زبا ن سرخ، سر سبز میدهد بر با
د )
هما نگونه که شمع ، ا ز زبا ن درا زی ، سر خود بر با د میدهد . د
ربیتی ا ز صا یب :
سر رشته ء تا مل ، هر کس که داد ا ز د ست چون شمع صا یب ا خر، سر در سر زبا ن دا د
د ست وپا :
د ست
وپا نیز ا ز عنا صر مهم بد ن و هستی ا نسا ن ا ست . ا ما د ر شعر فا رسی علا وه بر
فعا لیت های
فزیکی ، به معنا های د یگر هم بکا ر بر ده شده ا ند. د ست درا ز ،
د ست کو تا ه ، د ست بلند، د ست بیحا صل ، د ست
بی خیر، د ست با بر کت، د ست پر حنا ، د ست ظلم و مقو لا ت د یگر
.
د ست کو تاه د ر ا ین بیت ا ز حا فظ : ( زد ست کوتهء خود، زیر با ر م که ا ز با لا بلندا ن ، شر مسا ر م )
د ست کو تاه دا شتن ، یعنی : نا توا ن بود ن ، مظلو م بود ن ، کو
تاه ا مد ن . ما نند بیت د یگر ا ز حا فظ :
( ا گر به دا من وصل تو د ست ما
نر سد گناه بخت پر یشا ن و د ست کو
ته ء ما ست )
د ست بیحا صل و د ست بی خیر: یعنی د ستی که ا ز ا و ثمری وخیری نر
سد . ما نند بیت زیر ا ز صا یب :
(
د ست بیحا صل ما صا یب ا گرکوتاه ا ست
دا من دو لت ا ن زلف چلیپا ست ، بلند )
همچنان د ست نر سیدن به وصل یا ر وکو تاه ا مد ن د ر کا ر وعملی .
د ربیت د یگر ا ز صا یب :
(
د ستم نمی رسد به گر یبا ن ا رزو زا
غا ن خورند ، میوه ء شا خ بلند را )
د ست د را زی : یعنی به ما ل ونعمت کسی طمع بر د ن وچشم دو ختن .
ویا به هو س به کسی د ید ن وتو قع زیا د از
حد بر د ن . د ست درا زی د ر بیتی ا ز نظا می : ( گفت : بر گنج
بسته د ست میا ز کزغرض کوته است ، دست
دراز)
د ستها را گا هی حنا هم
می بندند. تا زیبا گر دد . د ر بیتی ا ز صوفی عشقری :
( کف د ست نا زنینت ، به حناچه زیب دارد که به لوح نقره گو یی ، ورق طلا نشسته ) د
ر بیت دیگر صا یب
حنا را هم زیب د ست می داند وهم زیب پا ها . ا ما ا ن( حنا) را خو
ن خو دش میدا ند که برای معشوق ، حلا ل گر دا نیده:
( خوا هی حنا ی
پا کن و خوا هی نگا ر د ست من مشت
خون خویش نمود م ، حلا ل تو )
با د ست خا ک بر سر ا ندا ختن : یعنی خا ک به سر کر د ن ، یعنی
سوگوا ری نمود ن ود ر کا ری کو تاه ا مد ن . ا مید
بردن وحسرت خورد ن : ( د
ستی به دا من تو و د ستی به ا سما ن د
ست د گر کجا ست که خا کی بسر کنم ؟ )
د ست بینوا : یعنی تنگ د ستی ، فقر، که ما یه ء شر منده گی ا ست .
د ربیتی ا ز بید ل :
( همت چه بر
فرا زد، ا ز شر م فقر ما ست عر یا ن
تنی لبا سیم ، کو ا ستین، کجا د ست ؟ )
پا : پا نیز د ر شعر فا
رسی به معنا های گو نا گون بکا ر برده شد ه ا ست. پای رفتا ر، پای پر ابله، نقش پا
، کف پا،
خا ر د ر پا،
وتعبیر های د یگر. خا ر د ر پا ، د ر بیتی ا ز صا یب :
( صا یب ا ین
دا من پر گل که بها ر ا ورده است
مزد خا ریست که ا ین طا یفه د ر پا
دارند )
نقش پا د ر بیتی د یگر ا
ز صا یب : ( نیست صا یب غیر نقش پای ا
زخود رفتگا ن درسواد افرینش، اشنارویی
مرا)
نقش پا ا ز بید ل : ( نقش پا هم به وا دی طلبت د یده ء ا نتظا ر را ما ند ) د ر وا دی
طلب ، نقش پای ا نسا ن به
د یده ء ا نتظا ر ما ند ن ؛ تعبیری است که تنها بید ل ا ز ا ن ا
ستفاده کر ده ا ست. حد خود نشنا ختن وپا ا ز گلیم خویش
بیرون کشید ن ، د ر ا ین بیت ا ز بیدل : ( صرفه ء هستی ندارد سا یه را تر ک ا د ب
هر طرف خوا هی برو، لیک ا ز گلیمت ، پا مکش !
ا بله ، نما د رنج ومحنت
وطی طریق برای ا نسا ن ا ست . ا بله ء پا وقد م لنگ د ر بیتی ا ز بیدل :
( ظلم ا ست رفیقا ن زد ل خسته گذ شتن گر ا بله دا رم ، قد م لنگ من ، ا ینست )
پا د ر میا نی : یعنی وا سطه ء کا ر خیر شد ن ومسا له را به مصا
لحه ، حل کر د ن . د ر بیتی ا ز صا یب :
( ا ز غیرت رکا
بت، د ر دیده خون روا نست ا ما چه
میتوا ن کرد ، پا ی تو د ر میا ن ا ست )
ذ کر پا د ر مقا م عجز ونیا ز د ر ا ین بیت : ( میخوا ستم که پای تو بو سم د م ودا ع
رفتی و قا مت من مسکین، خمیده ما ند ) د ر هنگا م پیری، نقد جوا نی را
د ر زیر پا پا لید ن . د ر بیتی ا ز نظا می : ( فتا ده نقد جوا نی
من، زمن درراه بقد خم شده درزیر پا ا ز ا
ن نگر م )
حنای قنا عت به پا بستن : یعنی ، قا نع بو دن وخود را ا ز د یگرا
ن بی نیا ز حسا ب کر د ن وچشم ندو ختن بدیگرا ن .
د ر بیتی ا ز بید ل : ( د
نیا ا گر دهند م ، نجنبم زجا ی خویش
من بسته ا م حنای قنا عت، بپا ی خو یش )
ذکر پا گا هی بمعنا ی غیر حقیقی خود هم بکا ر برده میشود . ما نند
بیت زیر که با ذکر پا ، هد ف ا ز خود شخص ا ست
ونا م ا ز پا برده ا ست : ( گر دیده فسرده محفل ما تا پای رقیب کلفت ا مد )
حیا زنجیر پا : یعنی با
شر م وحیا بو د ن ، ننگ وعز ت دا شتن . وکنایه ا ز ا د م با شر م وبا حیا ومحجو ب
د ر بیتی
ا ز زیب ا لنسا ء بیگم :
( گرچه من لیلی ا ساسم، د ل چو مجنون در هوا ست سر بصحرا میزنم لیکن حیا، زنجیر پاست)
جگر :
جگر نیز ا ز ا
عضای فعا ل بد ن ا نسا ن ا ست. د ر شعر فا رسی ا ز جگر تعبیر د یگری هم داده شده ا
ست .
جگر داغدا ر، جگر کباب ، جگر سوخته، جگرخسته ،جگرگوشه و... جگر
داغدا ر د ر ا ین بیت ا ز صا یب :
( غرور حسن کجا
میدهد ترا رخصت که مر هم جگر داغدا ر
من با شی ) ا یینه داری جگر . ا ز بیدل :
( سر شکم نسخه
ء دیوا نه ء کیست جگر، ا یینه دار شا
نه ء کیست ؟ ) جگر سوخته در بیتی ا ز صا یب :
( شعله ء حسن
، جگر سوخته ای می طلبد عشق در هردو
جهان گشت ومرا پیدا کرد )
جگر گوشه: یعنی ، نور چشم، دو ست دا شتنی ومحبوب . تو جگر گو شه ء
ما یی ! یعنی محبوب ما یی ، و جا ن ما یی !
ا ز مو لا نا د ر ا ین
معنی :
( تو جگر گو شه
ء ما یی ، برو ا لله معک من، چو د ل
با خته ا م سوی جگر می نرو م )
یعنی : برو خدا یا رت! من که بتو د ل داده ا م ، جگر را کا ر ندا
رم . ما درا ن وپدرا ن ا کثرا فر زندا ن خود را جگرگوشه
خطا ب میکنند . د ر بیت زیر ا ز صا یب ، بی جگر بمعنا ی بزد ل وبی
غیر ت ا مده :
( روز محشر ،
ضعیف د ل گر دند ا ین قوی گر دنا ن بی
جگرا ن ) بی جگر گا هی بی غیر ت وتر سو هم امده
د ر بیت با لا ، بی جگر ، بمعنی سست ا یما ن ا مده . یعنی درروز
حسا ب ومحشر ا ین قوی گر دنا ن ( دولت مر دا ن
وزور گویا ن) بی ا یما ن ، جوا بی برا ی ا عما ل بد خود ندا رند.
جگر کبا ب کر د ن ، یعنی د ر ا تش غم وا ندوه سوختن.
طوریکه میدا نیم لذیذ ترین کباب ها، کبا ب جگر ا ست . با همین ،
معشوق ، جگر عا شق را طلب میکند. یعنی ا و را د ر
عشق خود می سوزا ند . جگر کبا ب شد ن د ر د و بیت ا ز شو کت بخا
ری :
( ای فلک، خانه ا ت خرا ب شود
جگرت همچو من ، کبا ب شود
د ر
گرفتم زبو سه ای ، شوکت خا نه ء ا
رزوخرا ب شود ! )
جگر خسته وا فسرده : یعنی ، درد مند بود ن ، وجگر خون چکا ن دا
شتن ا ز غصه وعشق . د ر بیتی ا ز بید ل :
( بر نا خن
هلا ل فلک پر حنا مبند رنگینیش به
خون جگر های خسته ا ست )
( ا دا مه دارد )
پو ست : پوست
،یکی ازحواس و جلد بد ن را گو یند که بو سیله ء ا ن بد ن ا ز ا سیب و ا فا ت بیرو
نی د ر ا ما ن نگهدا شته میشود. و لی د ر ا د ب فا رسی ، معنا های د یگری را هم می
رسا ند . پوست، هر چیز ظا هری وفرع ا ن قضیه
را گو یند. هر مسا له ء قشری وبیرو نی ، به پو ست تشبیه میشود. گا هی جنس
بد و ا ر زا ن را هم به پو ست
تعبیر میشود. وا ن بیشتر د ر ا د بیا ت عر فا نی ، بکا ر برده میشود. ما
نند ا ین ا بیا ت مو لا نا :
( د نیه ء د ون ، نزد دانا جیفه
است جیفه را پیش خسا ن ا ندا ختیم
ما زقرا ن بر گزیده
مغز را « پوست » را پیش سگا ن ا ندا
ختیم ) د ر ا بیا ت با لا، پوست به جیفه ء
د نیا وجنس بی بها تشبیه شده ا ست . د ر بیت زیر، ا نا ر وقت پخته شد ن
خود را ا ز پو ست بیرو ن میکند . زیرا
که بیشتر ا ز ا ن د ر پو ست نمی گنجد. وبا ید حقیقت وجود خود را عر ضه کند
:
( نا ر خندا ن چو
دها ن بکشا ید چو نکه د ر پو ست
نگنجد، چه کند ؟ ) قا فیه وعرو ض درشعر،
پو ست ا نست. حقیقت شعر، د ر معنی ا نست . بقول مو لا نا: شعرا ء د ر پو
ست مصروف ا ند ؛ نه د ر معنی. باید
قا فیه را بدور ا ندا خت وبه معنی وحقیقت رجو ع کرد :
( قا فیه و مغلطه
را گو همه سیلا ب ببر پوست بود، پو
ست بود؛ در خور مغز شعرا ء )
ا ستخوا ن :
ا ین عضو بد ن د ر شعر فا رسی چندا ن مورد ا
ستعما ل ندا رد. ا ما بر خی ا صطلا حا ت معرو ف
د ر ا ن مرو ج ا ست : ا ستخوا ن پاره، ا ستخوا ن سینه ، ا ستخوا ن د رد ،
سگ و ا ستخوا ن ، قصاب به دو ست
خود ا ستخوا ن را می فروشد و ... ا ستخوا ن پاره د ر ا ین بیت : ( ا ستخوان
پا ره ء مجنون به هما نسپا رید _
بگذارید نصیب سگ لیلی با شد ) ا
ستخوا ن سینه به جای قا ب تصویر، د ر بیت زیر :
( ا ین نصیحت باشد ا ز
من بعد ا ز ا ین ا ی دوستا ن ا ستخوا ن
سینه ا م را قا ب تصویرش کنید )
طلسم ا ستخوا ن د ر بیتی ا ز صا یب : (
سخت جا نی بر دل ما کا ر مشکل کرده ا ست همچو پیکا ن در طلسم
ا ستخوا ن ا فتا ده ا یم ) . هسته ء خر ما را ا ستخوا ن و خرما ی بی هسته را
رطب ( لب ) بی ا ستخوا ن گویند .
د ر ا ین دو بیت ا ز سعد ی وخا قا نی تو جه کنید :
چو خرما به شرینی ا
ندوده پو ست چو با زش کنی ، ا ستخوا نی
د روست ( سعدی )
تا نخل گرفت ، بوی عد
لش کس د ر رطب ا ستخوا ن ند ید ست ( خا
قا نی )
ا ز نظا می گنجوی ، د ر منظومه ء شیرین وخسرو ، پا سخ خسرو به شیر ین :
( رطب را ا ستخوا ن ا ن شب شکستند که خر ما ی لبت را نخل بستند )
رطب، ( لب ) بی ا ستخوا ن کنا یه ا ز رطب ا علی ونخل بستن ، د ر ا ینجا
بمعنی « نطفه بستن » مرا د معنی شده
ا ست. حر ص وولع د نیا طلبا ن ونفس پر ستا ن ، به کو شش سگ برای پیدا کر د
ن ا ستخوا ن ما نند شده د ر بیتی
ا ز بید ل د ر ا ین معنی :
( ا ین سگان از قعر دریا هم بیرون می اورند گرهمه چون گوهر اندازی بگرداب استخوان )
مثلی هست که گو یند: «
قصا ب ، به ا شنای خود ا ستخوا ن می فرو شد » د ر بیت زیر تو جه شود :
( ا سما ن ،
بیگا نگا ن را قا بل سختی ند ید جز
به د ست ا شنا نفرو خت قصا ب ، ا ستخوا ن )
بینی ( د ما غ ):
ا ین عضوحسی بد ن هم د ر شعر فا ر سی مورد ا ستعما ل کم دارد. ا ما با ر
معنا یی ا ن نها یت ظر یف
و معنی ا فرین ا ست. د ر شعر، ا کثرا کلمه ء د ما غ استفاده شده
تا بینی . ود ماغ ، همیشه کبرو غرور، خود خواهی
وتکبر وبلند پروازی را رسا نیده است. مثلا گویند: ا ن ا د م، بسیا
ر دما غی است. یعنی متکبر وخود خواه ا ست.
ا صطلا حا ت دما غ وبید ماغ هم بکا ر برده شده اند. معرو ف است که
مغز ا دمی در بینی ودما غ ا نست. بید ل ، دما غ
خشک مغزا ن ، یعنی کسا نیکه د ما غ شا ن ا ز خرد ومنطق خا لیست را
د ر بیت زیر چنین معرفی کر ده ا ست :
( چو حبا ب ،
عالمی را هوس کلاه دا ریست به دما غ
پوچ مغزا ن ، چقد ر هوا نشسته )
فر حت کا بلی ، د ما غ سو ختن را بمعنای خشمگین شد ن ا ورده ا ست
:
( زبا ن
بازی مکن چون شمع فرحت نمی بینی د
ما غ د لبر م سو خت ) زبا ن بازی، بمعنا ی گستاخی
وپر حرفی . ود ما غ سوختن ؛ یعنی به خشم ا مد ن . شمع ا ز زبا ن
بازی خود تا اخر میسوزد. ا ز بینی با لا سخن
گفتن : یعنی سخن بلند پرواز زد ن و سخن به گزا ف گفتن . د ما غ ،
بمعنی هوا وهوس . د ر دو بیت زیر ا ز بید ل :
( گو یند: بهشت،جای خو بست
ا نجا هم ا گر د ما غ باشد ) ویا
: ( سرت بید ل هوا فرسود ، را هیست
د ما غ کعبه و بتخا نه ا
ت کو ؟ ) عا فیت وا سا یش د نیا ، د ما غ
ا نسا نرا تا زه نمی کند ، مگر شکست د ل .
د ر بیتی ا ز بید ل
: (
به تازگی نکشد عا فیت ، د ما غ مرا
مگر شکستن د ل پر کند، ا یا غ مر
ا )
گوش : گوش یکی ا ز حس های مهم وحسا س بد ن ا نسا ن ا
ست که د ر شعر فارسی هم با معنا های د لپذیر ورنگین
بکا ر برده شده
ا ست. گوش شنوا، گوش کر، گوش د ل، گوش وهوش ود یگر ا صطلا حا ت هم دا ریم .
ا ز بید ل : ( بید ل ، اهنگت شنید یم وترا نشنا ختیم ای زفهم ا نسو به گو ش ما، صدا یی می
رسد )
ویا : ا صرا ر پرده ء د ل، مفهوم حا ضرا ن
نیست بید ل زدور دا ریم ، د ر گوش هم
صدا یی )
د ر حقیقت ما
، صدا های ا فسرده هستیم ، صدای منجمد شده ؛ وصدا هارا فقط ا ز دور می شنویم . د ر
فلسفه
بید ل ، صدا ، رنگ ا ست، صدا ، صدا ست ؛ صدا ا ظها ر وجو د ا ست .
سعد ی ، د ر بیت های زیر، شکیبا یی و
صبوری گوش را نسبت به شکم ا نسا ن که نفس پر ست ا ست ، چنین بیا ن
میکند :
( گوش تواند که همه عمروی
نشنود ا وا ز د ف وچنگ ونی
و ین شکم بی هنر پیچ
پیچ صبر ندا ردکه بسا زد به هیچ
) گوش برای گو شما لی دا دن وتنبیه کر د
ن
ا نسا ن در بیتی ا ز مو لا نا : ( خوا ن کرم گسترده ای ، مهما ن خویشم برده
ای
گوشم
چرا ما لی اگر، من گو شه ء نا ن بشکنم ؟ )
حلقه ء بنده گی د ر گو ش دا شتن ، د ر بیتی ا ز حا فظ : ( به غلا
می تو مشهور جها ن شد حا فظ
حلقه ء بنده گی زلف تو د ر گو شش با د )
ر گ :
و ظیفهء رگ د ر بد ن ا نسا ن به جر یا ن ا ورد
ن خون ا ست . ا ما د ر شعر فا رسی به غیر ا ز ا ن معنا
های د یگری هم دارد . مثلی هست که گو یند : خدا ( ج ) ا ز ر گ جا
ن نز د یکتر ا ست . رگ ، ا صولا د ر بد ن
ا د می است . ا ما چرا گو یند رگ جا ن ؟ ا ین بدا ن معنا ست که
وقتی به کسی میگو ییم : ا ز رگ جا ن نز د یکتر
ا ست ، یعنی محبوب من ا ست ، عزیز من ا ست ؛ د ر قلب من ا ست. رگ
جا ن د ر بیتی ا ز صا یب :
( زسوز عشق ، رگ
جا ن به تن مرا صا یب زمو بر ا تش
سوزنده ا ست ، پیچا ن تر )
به رگ، رشته هم میگو یند. ما نند : رگ ورشته ، یعنی خو یش وتبا ر
وا قوا م ونزد یکا ن . در بیت زیر، رشته به
معنی رگ ا مده : ( زلف ا ورا رشته ء جا ن گفتم و گشتم خجل زانکه ا ین معنی چو زلفش پیش پا افتاده است
)
رشته ء جان، یعنی رگ جا ن که زلف یا ر خودرا به رگ جا ن تشبیه
کرده ا ست . یعنی زلف یا ر را با رگ جان خود
برابر دا نستم . اما ا ین یک معنی پیش پا افتا ده ا ست . یعنی
تشبیه بلیغ نیست. وزلف ا و با لاتر ا زرگ جا ن منست.
بیتی د یگر د ر ا ین معنی
: ( شانه کمتر زن تر سم تا ر زلفت بشکند
تار زلف توست اما ، رشته جا ن منست )
رگ نا ا گاه ، یعنی ا د م
بی خبر ونا دا ن ؛ یعنی عا لم نا اگا هی . د ر بیتی ا ز مو لا نا :
( من چه گو یم، یک
رگم هو شیا ر نیست د ر حق یا ری که
ا و را یا ر نیست )
سینه ( پستا ن ) :
سینه یا
پستا ن ، در شعر فا رسی فرا وا ن بکا ر برده شده وا ز ا ن تشبیها ت وتعبیر های د ل
انگیزی شده
ا ست. سینه زد ن ، سینه کندن، سینه چا کی ، سینه د ر ا تش نها د ن
، سینه برید ن و ... سینه گا هی به گنج نها نی
هم تشبیه شده . سینه کند ن د ر حا لت اندوه وما تم د ر ا ین بیت :
( ا ز بسکه سینه
کن د م ونا خن بر او نشست چون پشت ما
هی ا ست ، سر پا ی سینه ا م )
سینه د ر ا تش سو ختن ، د ر بیتی ا ز حا فظ : ( سینه د ر ا تش غم ، ا ز غم جا نا نه بسو خت
ا تشی بود د ر ا ین خا
نه که کا شا نه بسوخت ) سینه ء زخمی وغم
دا ر که د ر اندوهی پا ره شده . ا ز صا یب :
( می زند مو ج قیا مت ،
سینه های زخم دا ر زلف مشکین کی را د
یگر پر یشا ن سا ختند ؟ ) ا ما سینه چا کی که
د ر غم واندوه صورت می گیرد، با سینه چا کی مو لا نا که ا ز درد
فرا ق میسوزد ووصل شد ن را میخوا هد، فر قهاست:
سینه خوا هم شر حه
شرحه ، ا ز فرا ق تا بگو یم شر ح
د ر د ا شتیا ق
هر کسی گو دور ما
ند ا ز ا صل خو یش با ز جو ید ،
روز گا وصل خو یش
تشبیه پستا ن ( سینه ) به لیمو د ر بیتی ا ز ظهیر فا ریا بی : (
دو پستا نش زچا ک پیرهن د ید م بد ل گفتم
تما شا کن که سرو
نا ز، با ر ا ورده لیمو یی ) و ا ز مثنوی
شیرین وفر ها د نظا می نیز د ر همین معنی :
( چو ا ز شب رفت پا
سی د ست فر ها د شد ا ند ر سینه ء ا ن
سر و ا زا د ) ( دو لیمو د یده شیرین ورسیده
که زا ن به، با غبا
ن هر گز ندیده) ( هم ا ز نا رنج واترج بی نیا زم که لیمو با ر دارد ، سر و نا زم )
سینه، گنج راز ها ست ،
مخزن حقیقت ا ست ، جا یگاه غمهاوجام جهان نماست... د ر ابیا تی ا زمولانا حا فظ و
صا یب تیریزی ، د ر همین معا نی :
( برون شو ای غم ا ز
سینه ، که لطف یا ر می ا ید تو هم ا ی د ل زمن گم شو، که ا ن دلدا ر می ا ید
)
( ند ید م خو شتر ا ز
شعر تو حا فظ به قر ا نی که ا ند ر
سینه داری )
( چه حا جت ا ست به
جا م جها ن نما صا یب ا گر تو ا
یینه ء سینه بی غبا ر کنی )
خط و خا ل و لب :
خط ، مو
یی که د ر پشت لب ویا د ر روی میبرا ید. خا ل وخط ، یعنی موی پشت لب وخا لی که د ر
کنا ر لب
یا در رخسا ر می باشد . د ر این بیت ا ز صوفی عشقری :
( زخا ل وخط مهرو یا ن
مبا ش ا ی مرغ د ل غا فل که صیا د ا ز
برای صید، پنها ن دانه می ریزد )
ند یم کا بلی ، خط پشت لب را به گل ریحا ن وخود لب خود را به حوض
کوثر تشبیه کرده :
( ریحا ن خط به دور لبت
، سر کشیده ا ست ا ین سبزه ، پا به
دامن کو ثر کشیده ا ست )
موی پشت لب ( خط ) ا کثرا به جوا نا ن نو رس ( مغ بچه ) بقول حا
فظ : ( مغ بچه ء با ده فروش ) معنی مقصود است
و ا ین معنی د ر شعر شا عرا ن دو ره های ا خیر، فرا وا ن بکا ر
برده شده ا ست . چون سیدا نسفی، میزا ده ء عشقی
و... سبزه ء خط، کنا یه ا ز ریش وموی نر می که به روی نو جوا نا ن
می بر اید. ما نند ا ین بیت :
( د میده سبزه ء خط
بر عذا ر مهرو یا ن مگر که قطره ء
بارا ن شد ست د ر یا با ر ؟ )
تشبیه موی پشت لب به سبزه ء خط د ربیتی ا ز حا فظ :
سبزه ء خط تو د ید یم و ز بستا ن بهشت به طلبگا ری ا ین مهر گیاه ا مده ا یم
خا ل ، هما ن نشا نه سیاه که د ر کنج لب ویا د ر رخسا ر ا ست . شا
عرا ن ا ز این
نشانه ، تعبیر ها وتشبیها ت د ل ا نگیزی کرده ا ند. د ر بیت زیر
صا یب خا ل لب
یا ر خود را به ستا ره د نبا له دا ر تشبیه کر ده ا ست :
زخا ل گو شه ء ا بروی یا ر می ترسم ا ز ا ین ستا ره ء د نبا له دا ر می تر سم
میگو یند اگر ستاره ء د نباله دا ر د ر اسما ن دیده شود ، کدا م ا
فت طبیعی وا سما نی
نا زل میشود . صا یب د ر بیت د یگر نیز خا ل لب یا ر خود را به حا
دثه ء قیا مت
ما نندکرده ا ست . ( خا ل لبت ستا ره ء روز قیا مت ا ست
عمر دوبا ره ، سا یه ء ا ن سرو قا مت ا ست )
قا مت وقیا مت ، د ر صنعت تجنیس به کا ر برده شده ا ست . ( ا لبته
من د ر ا ین بحث
ا ز صنا یع لفظی و معنوی شعر سخن نمی گو یم . چون ا ن بحث جدا گا
نه ا ی ا ست )
دا نه ء خا ل ، تعبیر د یگری ا ست صا یب کر ده ا ست :
( به شکا ر ا مده بو
د یم به معموره ء قد س دانه ء خا ل تو
د ید یم و گرفتا ر شد یم )
یعنی ترا د یدیم وبه عشق تو گرفتا ر ا مد یم .
د ر شعر فا رسی ، لب هم
معنا ها یی دارد خیا ل ا نگیز و د لپذ یر . لب عیسی که معجزه
می ا فرید . لب شکر با ر، لب نو شین ، لب لعل ، لب پسته ، لب
نمکین ، لب خا موش، مهر بر لب زد ن و...
_ رخ یو سف، لب عیسی ،
ید بیضا دا ری ا نچه خوبا ن همه دارند،
تو تنها دا ری
د ر بیت زیر ا ز صا یب که میگو ید تو هنوز کو دک بودی وهنوز ا ز
دها نت شیر می ا مد
که من میدا نستم ا ین لب نمکین وشکر ین تو « چیزی » هست . یعنی ا
شوبی بر پا خوا هد
کرد : ( ا ز لبت شیر روان بود که من میگفتم این شکر گیر نمکدا ن تو بی چیزی نیست )
لب شکرین د ر ا ین بیت ا ز صا یب :
( بوسه بیجا کمر ی بسته به تارا ج لبش حرص مور ا ز شکرستا ن، چه تواند کر د ن ؟ )
شیرینی لب به قند . د ربیتی ا ز حا فظ :
( ا ز چا شنی قند مگو هیچ و زشکر زانرو که مرا ا ز لب شیرین تو کا فیست )
تشبیه لب به پسته ، د ر بیتی ا ز صا یب :
( چو مغز پسته فلک د ر شکر شود پنها ن چو پسته ء تو د ر ا ید به شکر ا فشا
نی )
تشبیه لب به پسته شیرین د ر بیتی ا ز خوا جوی کر ما نی :
( یکشب به شکر خنده لب لعل شکر ریز با پسته شیرین زشکر، شور بر ا نگیز )
لب، هم به لعل تشبیه شده هم به شکر وهم به پسته ء شیرین که میگو
ید : با یک خنده لب
هم شکر بیفشا ن وهم شور وغو غا بیا فرین . صا یب تبریزی د ر بیت د
یگر مضمون بد یع
ا ورده که بخلا ف نقل که شکر د ر بیرو ن ا ز پسته قرا ر دارد ، می
گوید : لب ود ها ن
شکرین خود را د ر میا ن سبزه خط ء خط خود پنها ن کرده ا ست :
( پیش ا ز ا ین گر به
شکر پسته نهان میکردند لب نو خط تو در
پسته شکر پنهان کرد )
تشبیه د هن به پسته ء نمکین بو د ن معشوق به شوری پسته وشیرین زبا
نی ا و، به شکر ،
مضمون بد یعی ا ست که د ر ا بیا ت ذیل سا خته شده :
_ پسته ء شور به شکر نگرفتست کسی چه غریب ا ست دران لعل شکر با ر ، نمک (
صایب )
_ چون زخم د ل ا هل نظر تا زه نما ند تا پسته ء خندا ن تو حر فش نمکین ا ست
( فروغی )
_ یکشب به شکر خنده لب
لعل شکر ریز با پسته ء شیرین زشکر، شور
بر ا نگیز ( خوا جو )
لب به سخن با ز کر ن دختر پا د شاه هند ( ا قلیم ا ول ) د ر مثنوی
هفت پیکر نظا می :
چو بر ا فشا ند شب بر
سنت شاه بر حریر سپید ، مشک سیا ه
شاه ا زا ن نو بها ر
کشمیری خو است بویی چو با د
شبگیری
تا نه د ر ج گهر گشا
ید قند گو ید ش نا ز کا نه
لفظی چند
زا ن فسا نه که لب بر
ا ب کند مست را ا رزوی خوا ب ،
کند ! ( نظا می )
قد و قا مت : د ر شعر فا ر سی
، قد وقا مت وا ندا م ، تعبیر ها تشبیها ت د ل ا نگیز ی دارد .
تعبیر هایی ما نند : قد سرو، قد بلند ، قد وقا مت ، قد درا ز ، قد
کو تاه ، قد و نخل _ نخل قد و...
تشبیه قد به سروبلند . د ر بیتی ا ز حا فظ :
( ا ین سر کشی که د ر سر
سرو بلند تو ست کی با تو د ست کوته ء
ما د ر کمر شود )
یکی ا ز صفا ت منتسب به به قد وبه سرو، در شعر قد یم فا رسی، (
دلجو یی ) ا ست . برا ی
د لجو ییی ، معا نی فرا وا ن بکا ر برده شده که ا ز ا ن میا ن ا
زا ده گی وطنا زی وتنا سب بیشتر
با قد وسرو دارد . گذشته ا ز تشبیها ت قا مت معشوق به قا مت سرو،
با لای بلند یا ر وحتی در حا لت نشسته نیز ا ز قا مت سرو، با لا
تر
ا ست. د ر ا بیا تی ا ز سعد ی وامیر خسرو بلخی :
_ بر خیز که بر سایه ء
سروی بنشینیم
کا نجا که تو بنشینی،
بر سرو، قیا م ا ست
یعنی : بر سرو واجب ا ست که در حضورت به ا د ب بنشیند.
_ تا به گلزار جها ن ؛ سرو بلند ت بر خا ست
هر نها لی که نشاندند
به بستا ن، بنشست
سرو بلند، مرا د ا ز قا مت وقد بلند معشوق ا ست. د ر ا بیا ت ذ یل
:
_ چون تو سروی د ر جهان ا ی نا زنین ا ندا م نیست
صد هزا را ن سرو هست ،
ا ما بد ین ا ندا م ، نیست !
_ قد ا گر ا ینست وا ندا م ا ین و رعنا یی ترا ست
را ستی د رقد سرو را
ستین ا ندا م ، نیست
قد دراز وعمر درا ز : ( د ل امد وگفت : سودا ش د را ز سرو ا مد و گفت :
زلف زیبا ش ، د ر ا ز
) (
سرو ا مد و گفت : قد با لا ش د را ز
ا و عمر عزیز ما ست ، گو با ش درا ز ! ) ( مولا نا )
قد درا ز وعقل کم : ( سرو
ا گر د ر پیش قد ت سر فرا زی می کند
د ر حقیقت ا ین حما قت ، ا ز درا زی می کند )
_ گردن وریش وقد و پا
ی د را ز ا ز حما قت حد یث گو ید با ز ! ( سنا یی )
قد خمیده : ( پیکر دو تا )
وحر ص سیری نا پذیر د ر بیتی ا زبید ل :
_ تخفیف حر ص خوا جه
نشد پیکر دو تا
ا ین گا و
مر د ه ، با ر دو خر می برد هنوز !
قد و نخل : نخل یا خر ما
، د ر ختی ا ست که قا متی را ست وموزون دارد.
وشا عرا ن قد وبا لای معشوق خود را به ا ن ما نند کرده اند.
_ نخل قد تو به با غی که خرا ما ن گردد سرو، د ر زیر پر فا خته پنهان گردد ( نوا یی )
_ سرو را نسبت به نخل قا مت خوبا ن مکن
نخل قا مت ،
میوه ء سیب ذقن می ا ورد ( محمد فضولی )
ا ز نخل وقد، تر کیبا ت بد یعی د ر شعر فارسی ا ورده ا ند. ما ند:
نخل ارزو مندی ،
نخل بلند، نخل تمنا ، نخل زنده گی ، نخل عرفا ن، نخل عشق ، نخل
تنها یی ، نخل ارزو..
مثا ل نخل ا رزو د ر بیتی ا ز ا هلی شیرا زی :
_ ا ز نخل ا رزو رطبی گر نمی دهی سنگی بزن که ا زتو مرا زین ثمر بود
نخل تنها یی ، د ر بیتی ا ز صا یب :
_ نخل تنها یی من ، میوه
فرا وا ن دارد نیست چون بی ثمرا ن ، حا
جت پیوند مرا
وبا ز هم ا ز صا یب :
( هر که ا ز نخل تمنا ، روزع ء مر
یم گرفت
نقل ا نجم د ر گر یبا نش چو عیسی ریختند )