استاد صباح
مو
ر خین جا و دا نه تا ر یخ کشو ر ما .
فیض محمد کا تب ( هزا ره ) مو رخ تو ا نا و نو یسند ه بی نظير
!
فیض محمد
فر ز ند سعید محمد و نوا سه خد ا دا د . د ر یک خا نوا ده د هقا ن د ر د هکده ز رد
سنگ
و لسو ا لی
قره با غ و لا یت غز نی د ر سا ل ( 1279 ق ) به د نیا آ مد .
علو م متد
ا و له را د ر زا د گا هش نز د علما و فضلا محل و مسا جد قر یه ا ش فرا گر فته و
پس ا ز
حا د ثه خا
نه جنگی د ر قره با غ ر هسپا ر و لا یت قند ها ر گر د یده و د ر آ ن شهر به تحصیل
پردا خت
د ر سا ل (
1305 ) د و با ره به وطن با ز گشت و تا سا ل ( 1310 ) به ا کتسا ب علو م و د ا نش
مصرو ف شد .
بد ین تر
تیب کا تب د ر غز نی ، قند ها ر ، لا هو ر و کا بل به تحصیل پر د ا خته بود و به
علو م
مختلف د
ستر سی پیدا کرده بود .
کا تب بزبا
نها ی د ری ، پشتو ، عر بی ، ا رد و و ا نگلیسی ر و ا ن صحبت میکرد .
کا تب فا
ضل ، ا د یب ، شخصیت ر و شنفکر و ا ز جمله مشرو طه خوا ها ن ا و ل بود که مد تی را
د ر
زند ا ن (
شیرپور ) کا بل به جر م رو شنفکری و رو شن نگری گذ شتا نده بو د ، ا ما به ا ثر
شنا ختی
که حبیب ا
لله خا ن ا ز ز ما ن شهزا د گی با وی د ا شت ا ز حبس ر ها گر د ید .
کا تب د ر
سا ل ( 1320 ق ) تو سط ا ستا د ش ملا محمد سر و ر ا سحا ق زا ئ که مشا ور و نو
یسنده
خا ص د فتر
سر د ا ر نصر ا لله خا ن بود به صفت تا ر یخ نو یس به د ر با ر ا میر حبیب ا لله
خا ن –
ا ستخد ا م
شد برا ی ا ین منظو ر ا سنا د د ر با ر و مدا ر ک تا ر یخی قا بل د ستر س و کتا
بها ی لازم
را د ر ا
ختیا ر وی گذا شتند .
کا تب یکی
ا ز فر ز ندا ن قشر عا مه و ز حمتکش ا فغا نستا ن و ا ز فقیر تر ین مر د م ا ین
سرز مین
بود که به
د ر با ر راه یا فت و علت آ نهم لیا قت ، فهم ، د ا نا ی و ا خلا ق و ا ز همه
مهمتر و قو ف به
ر مو ز نو
یسند گی و نگا ر ند گی و تجر به علمی ا ش بود که کمتر کسی د ر آ ن و قت دا را ی
چنین
خلا قیت
بود . کا تب حقیقتا نو یسنده پر کا ر و با حو صله و مو ر خ عا لم و توا نا بو د و
د ر محیط
د ر با ر
حقا یق و وا قعیت ها را آ ن چنا ن با مها ر ت و زر نگی د ر ز یر لفا فه عبا ر ا
ت می آ را ست
ثبت و نو
شته می کرد که ا قدا م به ا ین ا مر د ر آ نروز در زیر چکمه ها ی ا ستبدا د ی ا
مرا ی خود
کا مه خیلی
ها پر خطر و د ور ا ز ا مکا ن بود ا ما و ی با شجا عت و زر نگی خا صی د ست به ا ین
ا قد ا م
پر خطر زد ویک سلسله حقا یق نبا ید گفتنی د ر با ر را بگو نه مستند و مفصل د ر ج و
ثبت
تا ر یخ
کرد . که د را ین حصه با متو جه شد ن ا
میرا ن بعضا مو رد خشم ، تو هین و تحقیر ا میرا ن
نیز و ا قع
گر د ید ند .
ا ما کا تب
ر و شنفکر و متعهد ر سا لت نو یسند گی را فدا ی جا ه ، جلا ل ، د ر هم و د ینا ر
نه نموده
و پو یند ه
و ا ستوا ر د ر ا ین آ ر ما ن مر د می خو یش گا مز ن شد ند . کا تب د ر ا ثر ز حما
ت شبا
ر وزی و ا
ستعدا د فطر ی خو یش کتا ب ضخیمی را به نا م ( تحفه ا لحبیب ) د ر د و جلد مشتمل
بر
و قا یع
عصر ا حمد شاه ا بد ا لی ا ز سا ل ( 1160 ق ) ا لی تا سا ل ( 1297 ق ) نو شت و مجد
دا
ما مو ر شد
که و قا یع عهد ا ما ر ت ا میر عبد ا لر حما ن خا ن را به شمو ل ا و ضا ع عصر ا
میر
حبیب ا لله
خا ن تا ز ما ن خو د ش بر شته تحر یر د ر آ و ر د .
کا تب نگا
ر ش تحفه ا لحبیب را به قلم خو ش خط و ز یبا ی نستعلیق د ر ما ه شوا ل ( 1322 ق
)
د ر ( 885
صفحه ) به پا یا ن ر سا نید که ا ین کتا ب د ر آ ر شیف ملی ا فغا نستا ن مو جو د ا
ست .
و قا یع تا
ر یخی جلد د و م تحفه ا لحبیب ا ز سقو ط ا ما ر ت ا میر محمد یعقو ب خا ن و پا یا
ن جنگ
د و م ا
فغا ن و ا نگلیس د ر سا ل ( 1297 ق ) ختم می شود .
کا تب که
نو یسنده شجا ع و توا نمند بود با د ر نظر دا شت هنر نو یسند گی چنا ن به تحر یر و
قا یع و
حوا د ث تا
ر یخی پر دا خته ا ست که ا ر ا ین حسن ز یبا یی و نو یسند گی و هنر مند ی که خو د
ا میر
حبیب ا لله
خا ن شخصی با مطا لع بود تمجید و تحسین نیز نموده ا ست . همچنا ن وی به ا نتقا د
های غیر
علمی نا قد
ا ن بی ما یه و بی سو یه و حسود ا ن جو ا بها ی علمی و سنجیده نیز دا ده ا ست .
و لی متا
سفا نه کتا ب تحفه ا لحبیب د ر ا ثر مخا لفتها ی عد ه ا ز ا شخا ص صا حب غر ض د ر
با ر
ا قبا ل چا
پ نیا فت . بنا ا میر حبیب ا لله خا ن ا مر کر د ا ین کتا ب بطرز د یگری یعنی (
سرا ج ا لتا
ر یخ ) د ر آ ور ده شو د . لذ ا کا تب با سعی و
تلا ش کا مل ا ز و قا یع مشتر ک و مشا به تحفه ا لحبیب
و سرا ج ا
لتا ر یخ کتا ب مهم و با ا ر زشی سرا ج ا لتو ا ر یخ ر ا تا لیف نمو د .
کتا ب سرا
ج ا لتا ر یخ نخستین کتا ب ثبت و ضبط و قا یع د و لتی و حکو متی ا فغا نستا ن شمر
ده
می شو د که
تو سط کا تب بو جو د آ مد . یکی ا ز مو ا ر د ا ین کتا ب د را ین ا مر نهفته ا ست
که
و ی با شجا
عت و شها مت بد و ن تر س و هر ا س ز یر کا نه د ر هر جا ی آ ن به صر ا حت خیا نت
و ر شو ت
ستا نی مقا ما ت د و لتی و حکو متی را بیا ن دا شته ا ست که کا تب با تحر یر ا ین
عبا را ت
مو ر د نکو
هش و سر ز نش نیز وا قع شد ه ا ست .
میتو ا نیم
کا تب ر ا ( میرخوا ند ) مولف کتا ب ( ر و
ضت ا لصفا ) عصر تیمو ر یا ن به حسا ب آ ور یم
و همچنا ن
و یرا بیهقی نیز میتوا نیم بگو یم طو ر که بیهقی خود می گفت :
( گر چه
پرو ر ده خا ند ا ن غز نو یا نم ا ما ا ما نت تا ر یخ نگا ر ی مر ا و ا می د ا رد
که حقا یق ر ا
بیا ن کنم
) با د ر نظردا شت همین ا مر کا تب هم د ر بیا ن حقا یق تا ر یخی به شیوه خو د ش
مو ففیت
حا صل کر د
ه بو د .
کتا ب سرا
ج ا لتو ا ر یخ بهتر ین و معتبر تر ین تا
ر یخ عصر حا ضر ا ست . محمد علی پسر فیض محمد
کا تب د ر
سا ل ( 1358 شمسی ) تما م نو شته ها و ا سنا د و مدا ر ک با ز ما نده پد ر خود را
به آ ر شیف
ملی سپرد .
ا ین کتاب
( سراج ا لتواریخ ) نخستین کتاب ثبت و ظبط و قایع دولتی و حکومتی افغانستان شمرده
میشود که توسط کتاب بوجود آمد . یکی از موارد اهمیت این کتاب در این امر نهفته است
که وی با شجاعت و شهامت بد ون ترس و هراس زیر کانه در هر جای آن به صراحت و زمانی
به لفافه و عبارات رشوت ستانها یها جور و جفا ها و ستم و بد کاریهای کارداران عالی
مقام دولت را نکوهش و انتقاد کرده که از همین سبب مورد سرزنش وعتاب حکمرانان واقع
گرد یده ا ست .
کتاب (
سراج التواریخ ) در سالهای 1331 الی 1333 ق در مطبعه کابل در سه جلد و به
تیراژ محدود چاپ گرد ید که متاسفانه بزودی
کمیاب شد و چز در کتابخانه های مهم جهان در دیگر جا ها پیدا نمیشد. در سال 1369
شمسی جلد اول و دوم آن در پشاور تجدید چاپ شد و از جلد سوم آن خبری نبود تا
اینکه در زمستان سال 1370 جلد سوم آن نیز چاپ گرد ید . برخی از دانشمندان و عالمان
افغانی میگویند که ( سراج التواریخ ) جلد چهارم و پنجم هم داشته است که آنان آنرا
دیده اند که متاسفانه مجلدات آن فعلآ
مفقود است.
کاتب از
این سبب در نز د مردم افغانستان بویژه فرهنگیان و دانشمندان محبوبیت دارد که وی به
منافع و مصالح علیای ا فغانستان ارج قایل بوده و هر گونه د سیسه توطیه درین راه را
رد می نمود و برای وفاق ملی و برابری و
مساوات وعد ل و عدالت همیشه ساعی بود که این امر از عضویت و کار و
پیکار آن در نهضت مشروطیت اول بخوبی هویدا و روشن است به همین لحاظ با قلم رساا ش
حقایق را عریانتر و بی پرواتر بیان کرد و رسالت تعهد ش را در برابر مردم وطن خویش
صاد قا نه انجام داد هرگز به معامله گری و سواد گری در سرنوشت ملی و مردم و ملیت
خویش دست نیازیدو از همین روا ست که بحیث
یکی از مورخان راستین نامش جاویدانه همه
زمانه ها بوده و خواهد بود.
سر انجام
این شخصیت بر جسته علم و فرهنگ و سیاست در اثر مظالم " دوره حبیبی" در
حالیکه وی را با سایر بزرگام" شیعه" در سال 1308 ش برای اخذ بعیت از
مردم هزاره به هزاره جات ارسال کرده بود چون مردم هزاره حکومت و بعیت "حبیب
الله کلکانی " ر ا نپذ یرفت، وی ازین
کار بخشم آمده امر به لت و کوب و توهین ایشان داد که در اثر همین لت و کوب و ضربات
ناشی ازاین کاتب ضعیف و زهیر و مریض گشت و از اثر آن به جاویدان گان پیوست و جسد
آن روز چهار شنبه 16 رمضان 1308 در شهر کابل بخاک سپاریده شد . کاتب از میان مر د مش
رفت ا ما آثار پر بار و فنا ناپزیراش که
مایه افتخاری رهروان حق و عدالت است جاویدانه
در بین ماست.
میر غلا م محمد غبا ر ، مو ر خ ، ر و ز نا مه
نگا ر و مشر و ط خو ا هی بی همتا !
حا
فظه تا ر یخ هیچگا هی اعما ل و کر د ا ر ا نسا نها ر ا فر ا مو ش نخو ا هد کر د .
کا ر نا مه ها ی
خو
ب و خر ا ب ، زشت و ز یبا آ نها ر ا همیشه د ر قلب خو یش محفو ظ نگهمید ا ر د .
یکی
از مبارزان ترقی و تعالی و د مکراسی و مشروطه خواه کشور ما مرحوم میر غلام محمد
غبار است وی فرزند میر محبوب خان فرملی کابلی است که در سال 1276 ش
مطابق 1897 عیسوی در یکی از نواعی شهر
کابل دیده به دنیا گشود.
تحصیلات
ابتداهی را در داخل خانواده خود که همه اهل علم و دانش و سواد بود ند فرا گرفت و
در اواخر زمامداری امیر حبب الله خان شامل نهضت مشروطه خواهان دوم گردید.
وی شخص فعال و پر توان متجسس بود که به اثر سعی
و تلاش و مطالعات پیگیری خویش در مسایل فلسفه ، تاریخ و علوم اجتماعی و سایر علوم و بالاخره نویسنده توانا و مورخ
مشهور بار آمد . که در زمینه کتب و رسایل مقالات زیادی را برای خدمتگذاری مردمش به
ارمغان آورد.
بهد
از آنکه استقلال سیاسی افغانستان تحت زعامت امیر امان الله خان و فداکاری مردم
شجاع افغانستان از انگلیسها حاصل گردید
منورین و روشنفکران افغان که به پلا نهای تجد د پسندانه و ترفی خواهانه ایر اما
الله خان آگاهی داشتند برای ترقی و تعالی کشور و پیش برد اهداف ترقی خواهانه وی با
امیر اما الله خان همدست و همکار شد ند. از جمله میر غلام محمد غبار ابتدا بحیث
مدیر مسوول جریده " ستاره افغان"
از
زمستان
1298 الی تابستان 1299 "1919 م - 1920 م " ریس یکی از شعبات وزارت امنیه
عمومیه از 1299 الی 1300 عضوعیات تنظیمیه ولایت هرات 1300 نماینده تجاری افغانستان
در نمایشگاه مسکو 1303 کاتب وزارت مختاری افغانستان در پاریس و در سال 1305 مدیر گمرکات ولایت قطغن و بدخشان در سال
1306 وکیل انتخابی شهریان کابل در لویه جرگه پغمان در سال 1307 و شادروان غبار در
دوره زمامداری نادر شاه مشغول وظایف ذیل بودند : سرکاتب وزارت مختاری افغاتنستان
در " برلین" در سال 1309 عضویت انجمن ادبی کابل و در سال 1310 – 1311 از
سال 1312- 1314 محبوس سیاسی و در سال 1314 الی 1321 تبعید سیاسی به ولایت فراه و
قندهار و در سال 1322 عضو انجمن تاریخ افغاتنستان
و
از 1328 – 1330 نماینده منتخب شهریان کابل در دوره هفتم شورای ملی از سال 1331 –
1335 زندانی سیاسی از سال 1335 – 1365 مدت تقریبآ بیست سال مرحوم غبار با وجودیکه
زمامداران وقت از وی تقاضای همکاری بدولت
و حکومت را نمودند اما شادروان غبار بنا
بر تهعدی که در برابر مردم . منافع ملی کشور داشتند با قبول خطر مرگ زندان تبعید و
نظر بند این تقاضا ها را رد کردند و مردانه با عزم راسخ و آهنین در صف مردم خویش قرار گرفتند.
شادروان غبار از محدود کسانی روشنفکران و
مبارزان آرمان مردم است که زجر و ستم نه تنها متوجه حال خودشان بلکه اعضای فامیل ،
اقارب وابستگان شان نیز بوده که یکی از جانگداز ترین این زجر و ستم ها تبعید خود و
فامیل شان در ولایت فراه و قندهار بود در آنجا با بی نانب بی دواهی بی پولی بیکاری
و اقسام مشکلات و زندگی غیر مدنی ساختند و
مهم ترین ستم در حق اطفال شان یعنی اجازه نداد ن آنان به مدارس و مکاتب بود اما
فرزندان شان با سعی و تلاش خود شان در نزد مادر مهران و با سواد و پدر دانشمند شان
به فراگیری و دانش اموزی و مقدماتی و ابتداهی پرداختند و تا اینکه در زمینه مساعد
موفق به تحصیلات عالی شدند. چنانکه شادرون غبار در مورد شکیباهی و صبر و حوصله و
همراهی خانمش در مبارزاتش و هم تحمل شداید
و سختی های مادی و زندگی چنین نوشته اند:
"
صالحه بیگم زن با سواد و زحمتکش ، رفیق زندگی ، شریک نمام ماجراهای محزون و حطر
ناک حیات من با شکیباهی و همت والا بوده و فرزندان نیکو پروریده و مشکلات و مشقات زیادی را تحمل کرده است..." شادروان با
تجاربیکه از مبارزات شان داشتند دریافته بودند که مبارزات سیاسی برای تامین احقاق
حقه مردم بدون حزب و همکاری و تجمع سایر وطنپرستان و روشنفکران دور از امکان اسنو
همان بود که در اول دمکراسی دوران حکومت شاه محمود خان دست به تشکیل حزبی بنام
"
حزب وطن" و جریده وطن ارگان نشراتی آن در 16 جدی 1329 زدند که در خواست تشکیل
حزب و مرامنامه آن کتبا نقدیم شاه شد و موسسین حزب وطن عیارت بودند از: میر غلام
محمد غبار، سرور جویا ، میر محمد صدیق فرهنگ ، فتع محمد خان ، میزاد تور الحق
هیرمند ،براتعلی خان تاج و عبدالحق خان عزیز. جریده وطن ارگان نشراتی حزب وطن به
صاحب امتیازی مرحوم غبار در ماه حمل 1330
به نشراتی هفته وار خویش آغاز نمود که مدیر مسول آن دز ابتدا علی محمد خان خروش و
بعدن میر محمد صدیق فرهنگ بودند که حکومت انرا در زمستان 1330 مصادره و توقیف
نمود.حزب وطن از نظم انظباط و دسپلین و تشکیلات و کتابخانه دفتر و اطاق کنفرانس ها
بشکل امروزی بر خوردار بود.مصارف حزب از اعانه های آزاد اعضای حزب حق العضویت فروش
جریده وطن و مبالغی که برای تاسیس یک
مطبعه حزبی جمع میشد تامین میگردید. اعضا و طرفداران حزب در مرکز و ولایات کشور در
بین اقشار مختلف مردم کشور بویژه در بین روشنفکران روز افزون بود . در هر حال
مبارزات سیاسی حزب وطن دز ساحات مختلف طور سیستماتیک ادامه میافت و به هیچ نوع
تهدید حکومت از توقف خود فروتر نمی آمد.حکومت با مشاهده این وضح و محبوبیت حزب وطن
و سایر احزاب دیگر چون حزب خلق شادروان داکتر عبالرحمن محمودی ویش حلمیان، اتحادیه
محصلین کابل و غیرهو شورای ملی برخوردار از شخصیت های ملی و بویژه دوره هفتم شورای
ملی و فعالتیهای آنان برای تحقیق دموکراسی
در کشور زمامداران و حکمداران را سراسیمه ساخت. در صدد توطه و دسیسه و تحرسب اسن
نهاد ها از درون توسط اعمال شان ادند و صادقانه باید اذعان کرد که اگر زمامداران و
حکمداران وقت از سر اخلاص برای ترقی و انکشاف دموکراسی و شاهی مشروطه که آرمان
روشنفکران و مبارزان افغان بودند و انان با انتخاب وکلا و اشتراک شان برای بار اول
در حیات سیاسیدر ایت و خبرت خودرا نشان داده بودند همنوای می بود و کمک میکرد این
نکته از واقعیت بدور نبود که بزودی مرد م به سرنوشت شان خاکم شد ند و راه برای
پیشبردی مرامهای بعدی دموکراسی هموار میگردید. چه مردم شایستگی و لیاقت شانرا
آندوره نشان دادند که این امر با تعلم تعلیم اسا سات دموکراسی رفته رفته به تجربه و پختگی میرسید و
ما امروز سر دوچار چنین روز سیاه که جوانانان و مبارزان ما را بار طرف لغزاند
نمیشد یم . اما چنین نشد و رژیم بسر اقتدار برای نجات و سهیم نکردن مردم به قدرت
جلو مسیر و رشت این جهش را - که توسط شاه محود خان بمیان امده بود – گرفت و
حکومت داود خان را رویکار آورد که تمام احزاب و اتحادیه ها و نشرات سراسر توقیف
واز بین رفت. سران حزب یازندانی و یا نظربند شد ند! از جمله شادروان محمودی ،
شادروان غبار زندانی و بعدآ برای مدت 20
سال نظر بند و تحت مراقبت درمنزلش قرار داشتند. یعنی سردار محمد داود دوبار
رژیم را از سقوط نجات دادند.
شادروان
غباردر هنگامیکه زیر مراقبت در منزل شان بود بمطالعه و نوشتن کتب و مقالات مصروف
شد ند که هیچ یک آن اجازه نشرات نداشت. در همین وقت بود که وی بخ نوشتن بزرگترین
ارمغان علمی فرهنگ دست زد که آن نوشتن و تالیف ناتب افغانستان در مسیر تاریخ بود. که جلد اول آن در سال 1346 در زمان صدارت
مرحوم میوندوال که وزیر اطلاعات و کلتور اشن بینوا با عقد قرار داد تحریری بین
شادروان غبار و موسسه طبع کتب در سه هزار جلد بچاپ رسید. پس از چاپ آخرین جلد در
مطبعه دولتی کابل از طرف حکمداران و زمامداران وقت توقیف گردید . تا آنکه امر
استردا د ان در زمان کود تای هفت ثور داده شد و در همان روز سه هزار جلد آن بفروش
رسید.
جلد
د و م این کتا ب ر ا د ر سا ل 1999 م پسر ش حشمت خلیل غبا ر د ر ا مر یکا به نشرو
چا پ ر سا نید .
ا
ین کتا ب د ر نوع خو د بهتر ین کتا ب تا ر یخ ا ست که با نو شتن ا ن شا د ر و ا ن غبا ر شکل تکا
مل
کر
د ه تا ز یخنوسی علمی ا فغا نستا ن ر ا بو جو د ا ورد . د ا کتر ا نس وز یرا طلا
عا ت و کلتور ز ما نیکه
کتا
ب ا فغا نستا ن د ر مسیر تا ر یخ تو قیف شد و چهل جلد آ نر ا طبق قر ا ر د ا د که
به غبا ر دا ده بود ند
میخو
ا ست پس بگیر د . به غبا ر چنین گفت :
شما
قسمت ز یا د ی عمر خو د ر ا د ر ز ند ا ن و تبعید گا ه سپری کر ده ا ید وز نجیر و
ز و لا نه ، ز ندا نها ی
ا
فغا نستا ن ا ز د ست شما به فغا ن ر سیده
ا ست ، ا ما با ز هم چنین کتا بی ر
ا مینو سید . ؟
غبا
ر د ر جو ا ب میگو ید :
شما
منز ل مر ا ند یده ا ید ! بین خا نه من و محبس کا بل صر ف یک د یو ا ر
گلی حا یل ا ست ( منز ل آ ن
و
قت غبا ر د ر جا ده و لا یت کا بل د ر جوا ر محبس
کا بل قر ا ر د ا ست ) ا طا قیکه من د ر منز ل دا ر م
کو
چکتر ا ز ا طا ق ز ندا ن ا ست ، پس تهد ید و حبس - ز ندا ن
و شکنجه ا ثری ند ا ر د .
نو
شتن تا ر یخ وا قعی مر د م ا فغا نستا ن ر ا و ظیفه خو د مید ا نم و راه قا نو نی
ا ین ا ست تا ر یخی
را
که نو شته ا م ا ز تو قیف ر ها کند و حکو مت با و سا یل که د ا ر د میتو ا ند بعضی
ا ز نو یسنده گا ن
مستخد
م خو د را که د ر گذ شته د ر تحر یف و قا یع تا ر یخ ا فغا نستا ن ا متحا ن دا ده
ا ند مو ظف به
نو
شتن جوا بیه ا ین کتا ب بسا ز د .
غبا
ر شخصی بو د که با ا ین تهد ید ها تسلیم نمگر د ید .
غبا
ر آ د م بو د مر د م د و ست ا ز ر نج و غم مر د مش آ گا ه بو د .
غبا
ر علا وه ا ز کتا ب ا فغا نستا ن د ر مسیر تا ر یخ د ر د و جلد آ ثا ر د یگر ی نیز
تا لیف کر د ه اند
که
غمد تا قر ا ر ذ یل ا ست :
1
-- ا فغا نستا ن و نگا هی بتا ر سخ آ
ن .
2
-- ا فغا نستا ن د ر هند و ستا ن .
3
-- تا ر یخچه مختصر ا فغا یستا ن .
4
-- تا ر یخ ا حمد شا ه با با .
5
-- ر سا له خر ا سا ن .
6
-- ر سا له ا مر ا ی محلی ا فغا نستا ن .
7
-- تا ر یخ ظهو ر اسلا م و نفو ذ عر ب د ر
ا فغا نستا ن .
8
-- تا ر یخ قر و ن ا و لی .
9
-- ا فغا نستا ن به یک نظر .
10
– ا د بیا ت د و ره محمد زا ئ .
11
– تا ر یخ ا د بیا ت ا فغا نستا ن ...
غبا
ر شخص مبا ر ز ، عد ا لتخو اه ، آ هنین ، مصمم و د ا نشمند بی همتا و مشر و ط خوا ه بی نز یر بو د .
شا
د ر وا ن غبا ر بعد ا ز مر گ شش فر ز ند ا ز خو د بجا ی گذ ا شت که به فر ز ند ا ن
خو د و صیت کرد بود:
(
خد مت بینوا یا ن و همنو عا ن ر ا ا ز شما میخوا هم ) د ر قسمت دیگر و صیتش آ مده
ا ست :
( من به
فر ز ندا ن خود میگو یم ، نعمت تو حید با شد ، تو فیق خد مت و شفقت به بی
نوا یا ن را میخوا هم ،
و
همچنا ن و صیت کر د ه بو د ند که بعد ا ز مر گ شا ن تما م کتا بها یشرا بیکی ا ز
کتا بخا نه ها بسپا ر ند )
ا
ین و صیت غبا ر خو شبختا نه و سیله پسرا نش بر آ ور ده شده کتا بها ی و یر ا به
کتا بخا نه عا مه سپرد ند.
با
لا خره ا ین مر د آ هنین و فرز ند را ستین مرد م ا ین سر ز مین بعمر ( 80 سا لگی ) د ر سا ل ( 1356 ش )
و
فا ت یا فته و به شهد ا ی صا لحین بخا ک سپر ده شد . ا نا لله و ا نا ا لیه را جعو
ن .
شادروان
غبار علاوه از سیاست و سیاستمداری و رزم و پیکار قریحه ادبی و شعری نیز داشتند که
در زیر قطعه شعر زیبای وی تقدیم میشود:
پوها
ند عبدالحی حبیبی:
مورخ
و دانشمند پر مایه ای وطن ما.
عبدالحی
حبیبی فرزند ملا عبدالحق آخوند زاده از د ود مان عالم معروف مولوی حبیب الله مشهور
به محقق قندهاری است.
استاد
عبدالحی حبیبی روز پنجشنبه 17 ربیع الثانی 1328 قمری مطابق 1289 شمسی و می 1910 ع
در محله بامیزائی شهر قندهار تولد گرد ید در طفولیت از شفقت و سایه پد ر محروم و
دروس ابتدائی را نزد علمای د ینی مساجد قندهار بویژه نزد پسر کاکای عا لم شان
محروم مولوی عبدالواسح قندهاری که یکی از عا لمان برجسته قندها ر بود فرا گرفته و
بعدآ د ر سال 1299 هه ش به مکتب ابتدائی شالمار قندهار شامل شده د ر سال 1304 ش از
آن مکتب فارغ و به عمر پانزده سالگی در یکی از مکاتب ابتدائی آن شهر بحیث معلم
مقرر گرد ید . استاد از مال و منال پد ر بجز چند جلد کتب چیزی د یگرارث نبرد زیرا
محیط فامیلی استاد علم و دانش بود و به کتاب از روزگاران قد یم انس داشتند.
استاد
، اد بیات و علم قرائت و علم احاد یث را نزد مرحوم مولوی ابوالوفا قندهاری که
زمانی در هند جنوبی در مد رسه نظامیه دکن مقام استادی را داشت در هنگام ا قامت آن
استاد در قندهار فرا گرفت . استاد از همان اوان جوانی علاقه زیادی به مطالعه و
فراگیری علوم مختلف داشته و همیشه جراید سراج الاخبار ، حبل المتین ، کاوه ،
ایرانشهر و سایر نشر ا ت را مطالعه میکرد و بر غنای معنوی خویش می افزود.
استاد
حبیبی در سال 1306 ش ابتدا بحیث معاون جریده طلوع افغان د ر قندهار و در سال 1310
ش بحیث مدیر مسئول آن جریده انتخاب و مد ت 9 سال این جریده هفتگی را بزبانهای پشتو
و دری به نشر می رسانیدند.
در
سال 1319 الی 1320 ریس اکاد می پشتو
" در عین زمان معاون ریاست مستقل مطبوعات و از سال 1320 الی 1323 مشاور وزارت
معارف و از سال 1323 الی 1325 بحیث رئیس
نخستین فاکولته ادبیات پوهنتون کابل و استاد تاریخ ادبیات پشتو و از 1325 الس 1326
رئیس اداره معارف قندهار و استاد تاریخ و وکیل
التجاره افغانی در کویته بلوچستان و از سا ل 1327 الی 1330 نماینده منتخب مردم قندهار در دوره هفتم
شورای ملی د ر کابل مصروف خدمات بود ازسال
1330 الی 1341 در اثر اختلافات سیاسی
با حکومت وقت در پاکستان سکونت داشته و در
16 سنبله 1341 دوباره د و با ره به وطن
مرا جعت و در سال 1344 موفق به رتبه پوهاند ی در پوهنتون کابل گرد ید ند.
در سال 1345 رئیس انجمن تاریخ افغانستان و در سال
1351 مشاور امور فرهنگی صدر اعظم در کابل بود که در هنگام مسوولیت همه امور وظایف
محلوله شانرا بکمال صداقت وطند وستی و بی آلایشانه انجام داد ه حایز افتخارات ما
دی و معنوی برای خویش و کشور شان گردیدند . استاد در هنگام اجرای وظایف بدریافت مدالهای درجه دوم معار ف و رشتین طلا
ئی نیز موفق گردیده بودند.
اسناد
عبدالحی حبیبی مرد قلم به دست ژر فنگر از هفتاد و هفت سال زندگی خویش 60 سال آنرا
وقف نوشتن پژوهش و تحقیق بخاطر روشن ساختن
تاریخ و اد بیات کشور و در آخرین تحلیل اعتلا ی غنامندی فرهنگ پربار این
خطه باستانی نمود که فراورده های آنرا یکصد و پانزده کتب مطبوع و صد ها
مقا
له علمی وتحقیقی بز با نها ی د ری ، پشتو ، ا رد و ، عربی و ا نگلیسی تشکیل مید هد
.
طبع
و نشرشد ن تعد ا د بی شما ر ا ز آ ثا ر و آ فر ینش ها ی علمی تحقیقی و ی :
نظیر تا ر یخ ا فغا نستا ن بعد ا ز ا سلا م .
هنرعصر تیمو ر یا ن با بر د را فغا نستا ن .
نظر بر ا د بیا ت پشتو .
نسب و زا د گاه سید جما ل ا لد ین ا فغا ن .
ز
با ن د و هزا ر سا له ا فغا نستا ن .
ر
وا بطه ا د بی هند با ا فغا نستا ن .
تعلیق
و تحشیه .
فضا
یل بلخ .
تا
ر یخچه مختصر ا د بیا ت پشتو به عر بی .
تا
ر یخ هنر کتا ب سا زی د ر عصر تیو ر یا ن .
تا
ر یخچه بید ا ری سیا سی ا فغا نستا ن .
سو
ا د ا عظم .
ز
ین ا لا خبا ر گر د یزی ...
حبیبی
د ر ( 35 ) سیمینا ر و کنفرا نسهای بین ا لمللی و صد ها
نشستها ی فر هنگی و علمی
د
ر مما لک مختلف و د ر د ا خل کشو ر ا شتر ا ک نمو ده ا ست .
حبیبی
با تلا شها ی خستگی نا پذ یر، پو هنحی ا د بیا ت پو هنتو ن کا بل را تا سیس و خود
بحیث
ا
ستا د ز با ن پشتو ا جر ای و ظیفه میکرد .
علا
وه بر ا ین نقش ا رز نده وی د ر تا سیس و تکمیل مو سسا ت عا لی و تحقیقی کشو ر ما نند ا نجمن
پشتو
تو لنه ، ا نجمن تا ر یخ ا فغا نستا ن و ا کا د می علو م محسو س و مشهود ا ست .
تا
ا ینکه حبیبی د ر ا ثر بیما ری لا علا ج د ر شهر کا بل چشم ا ز د نیا فر و بست .
روا
ن ا ین مرد بز ر گی قلم و د ا نش شا د با د .
خد
ما ت علمی و فر هنگی ا ش ما یه ا فتخا ر ملت و مر د م ا فغا نستا ن ا ست .
ا ستا د ا حمد علی کهزا د :
مو
ر خ بی همتا و پژ و هشگر د ا نا .
یکی
از مورخا ن مشهور و دانشمند بزرگ کشور ما استاد احمد علی کهزاد کوهمردی بی همتای
پژوهش و تحقیق و روشنگر تاریخ و فرهنگ و تمد ن های خفته در زیر خاک های افغانستان
می باشد.
مرحوم
استاد کهزاد با عشق آتشین به میهن و مرد ما نش و قبول زحمات خستگی ناپزیر در کاوش
آثار و نگارش تاریخ کشور و شناسا ند ن آن
به جهانیان بویژه اثبات ا ین کشو ر در قلب آسیا بوده خد مات شایسته و بس ارزنده
علمی و تاریخی را انجام داده اند که سیمای تابناک و کارنا مه های ارجناک و تاریخی
آن برای دانشمندان و تاریخنگاران و پژوهشگران آشنا وفروزنده بوده و خواهد بود.
شادروان احمد علی کهزاد فرزند محمد علی خان از
قوم تاجک افغانستان در هفتم ثور سال 1287
د ر شهر کابل دیده به جهان گشود. وی طفل ذکی کنجاو بود در سن هفت سالگی
دانشهای متداوله روزگارش را با شوق و ذوق زیادی فرا گرفت تحصیلات ثانوی و عالی خود
را در لیسه های شهر کابل بدرجات عالی به انجام رسانیده بودند گه قریحه و استعداد
نویسند گی و نگارند گی در وجود وی بهنگام ن د ا نشجوئی آهسته آهسته جوانه زده و
رشد می نمود از این استعداد وی برای بار اول ژورنالیست وطنپرست و مبارز راستین
کشور مرحوم محی الد ین انیس واقف گردید. و استاد کهزاد را در این زمینه تشویق و
ترغیب به نوشتن نمودند.
کهزاد در سال 1308 ش در حالیکه شاگرد مکتب
بود اولین مقاله خود را زیر عنواد
"وطن پرستی"بزبان فرانسوی نو شت . "موسیوکول" که مصروف و مامور تعمیر گنبد ارگ شاهی بود عملآ
بحیث ترجمان فرانسوی شروع بکار نمود که ار عهده آن بخوبی بدر شده و مقامات دولتی
با توجه به ا ستعداد ا ش بعدآ وی را در سال 1310 ش بحیث ترجمان فرانسوی "دارا
لتحریری شاهی" و بد نبال آن با باستان شناسان فرانسوی که بخاطر تحقیقات از خرابه های تاریخی شهر سیستان افغانستان
بکابل آمده بودند توظیف کردند. استاد
کهزاد بحیث یک محقق ژرفنگر و تاریخ نویس چیره د ست اولین بنیاد کانون باستان شناسی
را در کشور اساس میگذارند.و برای روشن شد ن و اثبات تاریخ پنجهزار ساله کشورش با
قبول زحمات توان فرسا با عد م د سترسی بوسایل فنی کاوش و پویش ، آثار و بازمانده
های تاریخی ر ا از دل خاکها سیاه کشور با
ابزار وسایل ناچیز در گرما و سر ما و دوری از فامیل با هیات خارجی ، بعضآ تنها به
ولایات و دورترین نقاط کشور سفر می نمود و مانند یک فرد عادی به کاویش آثار تاریخی
می پرداختند که در نتیجه ده ها و صد ها آثار گرانبهای باستانی را زا د ل خاک سیاه
بیرون کشید ند وافق بینش و نگرش شانرا تا ژرفنای تاریخی کهن کشور ما میرسانید ند .
حاصل و بازتاب آموزنده فرهنگی و تاریخی از آین سفرها ی
ا ستا د د ر گوشه و کنار کشور ده ها و صد ها مقالات
علمی ، تحقیقی و تاریخی است که بهترین ماخذ و منابع برای باستان شناسان داخلی و
خارجی محسوب میگردد. شادروان استاد کهزاد
بعد از چشید ن تلخی ها و سرد مهری های
زمانه به بزرگترین کار علمی و فرهنگی د ست یازیدند که عبارت است از نوشتن اثر ناب
و بی بد یل آن یعنی نگارش "تاریخ افغانستان" انتشار این کتاب در دو جلد
در سال 1325 ش از تلاشها وپژوهش ها ی ماند گار و بی سابقه وی است. که توانست این کتاب برای نخستین بار سلسله منظم تاریخ کهن
کشور را از باستان زمان تا ظهور د ین مبین اسلام در افغانستان بصورت مفصل و پربار
باز گو نماید که در تاریخ نویسی معاصر کشور این امر بی سابقه و بی نظیر بوده است .
رنگ و رونق دادن به موزیم ملی ، تاسیس انجمن تاریخ افغانستان ، مجله آریانا ،
نوشتن د را مه تاریخی بنام "اسکندر در آریانا" کتاب در عرف و عادات
افغانها بزبان فرانسوی ، ا فغانستان قدیم و معاصر ، بزبان ایتالوی و هنر قدیم
افغانستان مقاله علمی و تاریخی ( فروغ
فرهنگ ) از نمونه های برجسته خدمات فرهنگی وی در جهت معرفی تاریخ و فرهنگ کشور
میباشد.
مجموعی
د ستا و رد ها ا ز نیم قر ن بررسی ، پژ و هش و تحقیق ا ستا د کهزا د بیش ا ز ( 53
)
جلد
کتا ب و صد ها مقا لا ت علمی و تا ر یخی ا
ست .
ا
ستا د کهز ا د با ر ها د ر کنفر ا نسها ی ملی و بین ا لمللی د ر د ا خل و خا ر ج
کشو ر شر کت کر ده و
جو
ا یز ها ، نشا نها و مد ا لها ی متعد دی
را نصیب گر د یده ا ست . وی عضو یت ا نجمن علمی جها نی
را
نیز دا را بو د .
سر
ا نجا م ا ین مرد سخن و قلم به عمر ( 75
سا لگی ) د ر ( سو م قوس سا ل 1365 ش ) به
جا و یدا
نگا
ن پیو ست رو حش شا د با د .
مقا
لا ت که تحت عنوا ن گو شه ا ز تا ر یخ ا فغا نستا ن به نشر ر سید و هنوز نیز ا دا
مه دا رد ا ز ین ا ثر ها
ا
ستفا ده شده ا ست :
1
– مجله فر هنگ : شما ره های سا ل 1368 و 1369 .
2
– سرا ج ا لتوا ر یخ .
3
– ا فغا نستا ن د ر پنج قرن ا خیر : نو شته مو ر خ کشور صد یق فر هنگ .
4
– کتا ب ا نیس : سا ل 1364 نا شر مو سسه ا نیس .
5
– ا فغا نستا ن د ر مسیر تا ر یخ : نو شته مو ر خ بی نذ یر غبا ر .
6
– جنبش مشر و طیت : عبد ا لحی حبیبی .
7
– سیما ها و آ وا ها : نعمت حسینی 1367 چا پ کا بل .
8
– فر هنگ پر با ر ا فغا نستا ن : ا ستا د صبا ح نا شر عمرا ن کتا بخا نه
کرا چی سا ل 2001 .
9
– نرد با ن آ سما ن : مجمو ع مقا لا ت ا ستا د وا صف با ختری .
10
– فر و غ فر هنگ : ا حمد علی کهزاد کتا ب ا نیس 1364 کا بل .
11
– مجله هنر : کلکسیو نهای سا ل 1368 و 1369 .
12
– سفر نا مه نا صر خسر و قبا د یا نی : چا پ تهرا ن .
13
– جاودانه گان تاریخ و فرهنگ افغانستان: استاد صباح کراچی 2002 .
14--
شاهنامه فردوسی : چاپ موسسه بیهقی.
15
– دیوان سنایی: موسسه امیر کبیر.
16
– زنان سخنور : اقتباس از پرده نشینان سخنگوی نوشته ماگه رحمانی.
17
-- چرا افغانستان ویران شد ؟ : نوشته استاد صباح چاپ کراچی ناشر موسسه طبع و نشر
میترو پرنتر 2002 .