باز شناسی افغانستان

 

 

وضع سیاسی  و اجتماعی فارس و  خراسان  و سایر  کشور  های  اسلامی  مقارن  حمله   مغول

بخش  هشتاد وهفتم

I

 

حمله  چنگیز به  خراسان  و سایر  ممالک  اسلامی ، شرق  میانه ،ماوراءالنهر و  عواقب  شوم  آن  مولود سیاست  غلط وبی  تدبیری  محمد  خوارزمشاه و اطرافیان او بود به  خوبی  به  هم میهنان و به  خصوص  به  نسل  جوان ما  نشان  میدهد که اگر  ملتی  ناظر و  مراقب اوضاع  سیاسی و اجتماعی  کشور  خود  نباشد و  اعمال  ورفتار وروش  سیاسی  زمامداران  را مورد سؤال  و انتقاد قرار ندهد ، چه بسا  که  در  اثر فساد و انحراف و بی  تدبیری  آنان  صد  ها شهر  ویران  و  ملیونها  نفراز  نفوس  بشری به فجیعترین  وضع  دسخوش  فنا  و  نیستی  گردند .

 

87-1.نتایج شوم سلطان  خوارزم در  حیات  سیاسی و فرهنگی فارس و  خراسان:

چنگیز چنانکه قبلاً از قول  مؤرخین گفته آمدیم ، به  گواهی  آنها یکی از  سرداران  و رؤسای بسیار شجاع و  جگاور  قوم  مغول  و  تاتار ، و  در  تدبیر و  کاردانی  و شقاوت و بی رحمی کم نظیر بود .چنانیکه  در بحث  های قبلی  گفتیم  وی در مدت کوتاهی کلیه قبایل  مغول و  تاتار ، قبایل عیسوی مذهب  «کراثیت»، «نایمان»،«قرفیز»،طوایف «اویغور»  را فرمان بردار  خود  ساخت  و حکومت  «کوچلیک  خان » و«قره ختائیان» و دولت  امپراتوری چین شمالی را در616 هجری برانداخت ،  پیکن و تبت را در  نوردید  و  کشود.چنانیکه داستان هیئت  اعزامی چنگیز خان را که  حکایات  وحشتناکی از سوء عمل  کارداران خوارزمشاه و به  امر او  از تاریخ  طبقات  ناصری  منهاج سراج جوزجانی  نقل کردیم که  حاکی  از داستانهای  جانگداز از فجایع  کشتار این  هیئت نقل شده  است و  نکته قابل  توجه  در  این  گزارش  تاریخی این  است  که  منهاج سراج  توضیح  داده  است که : چنگیز  در آغاز  امر مطلقاً  قصد  حمله  به بلاد اسلامی را  نداشت و  میخواست امپراتوری  خود را به قسمتی  از  نواحی شرقی آسیا  محدود سازد ، به  همین  مناسبت  هنگامیکه  فرستادگان  خوارزمشاه از  خدمت او  باز  گشتند به سلطان  محمد  پیام دادکه: «محمد خوارزمشاه رابگوئیدکه  من  پادشاه آفتاب بر  آمد شرقم و  تو  پادشاه  آفتاب فروشدن به (غرب)من  مایلم  میان ما  عهد  و  مؤدت و  محبت   وصلح  مستحکم باشدو  از طرفین  تجار و  کاروانهابیایندو بروندو ظرایف و بضاعت که در ولایت من باشد بر تو  آرند و  آن بلاد  تو  همین  حکم را  دارد .» [1]

نکته  مهم  و  تاریخی در  اینجاست  که اگر  زمامداران    مدبرو  کاردانانی  در  آن  هنگام بر خراسان  و فارس  که  در زیر سلطه  خوارزمشاه بود  حکومت  میراندند و  از  این سیاست صلح  جویانه  استقبال  میکردند، به احتمال  قوی ، ضمن  استقرارروابط  سیاسی  و اقتصادی ، جلو  این فاجعه  های  خونبار  تاریخی ،  گرفته  میشد ؛  ولی  متأسفانه  در  آن دوران  نه  تنها  پادشاه  و دولت  خوارزمشاهی ،  بلکه امرا و سپاهیان و افراد  خاندان سلطنتی  فقط  در فکر  غارتگری و  چپاول بودند  و  در  نتیجه  اشتباهات  گوناگون سیاسی  چنگیز را وادار حمله  به  خراسان  ،  فارس  و سرزمین  های  خلافت  اسلامی  نمود.قراینی  در  دست  است  که چنگیز  واقعاًبه برقراری روابط  تجاری بین  منطقه  نفوذ خود و  خاور  نزدیک ،  علاقه فراوان  داشت ،اقدامات او در راه امن  کردن راه  ها  وگماشتن مراقبین  در  آنها و پذیرایی  صادقانه او  از بازرگانان کشور  های  اسلامی  و  خرید  کالا   های  آنان به بهای عادلانه  و فرستادن  گروهی برای  عقد  معاهده دوستی  نزد  خوارزمشاه ،  نشان  میدهد  که از  آغاز ،  چنگیز برنامه رزمی  نداشته است که  این موضوع را قبلاً  نیز  در مباحث گذشته  از قول تاریخ  جهانشای  جوینی ، تاریخ وصاف ،تاریخ  کامل  ایران  و  تاریخ  مفصل  ایران و دها اثر تاریخی  دیگر شرح  داده  ایم چنانچه در  میان  تحف  اهدایی  چنگیز به سلطان  خوارزم ، یک  قطعه «زر صامت» بود ،  به اندازه  گردن  شتری ... و پنجصد  شتر بار  از زر و  نقره  و حریر و  قزو  ختایی  وترغو و قندز و سمور و ابریشم و ظرایف چین و تمغاج به  بازرگانان  خود روان  کرد . داستان رسیدن  کاروان به سرزمین  اترار  که  قدر  خان  از طرف خوارزمشاه حاکم آن  شهر بود  و  معرفی  کردن  گروه  تجار و  کاروانیان  در  نزد  خوارزمشاه به صفت  جاسوس و  قتل  دسته  جمعی  کاروانیان  و  غارت  و  چپاول   آن  همه  اموال دلیل بر  حمله چنگیز  به قلمرو  حکمروایی  شاه  خوارزم نمیباشد، بلکه  چنگیز  از سلطان  خوارزم  مطالبه  نمود  تا قدر  خان  حاکم  اترار را  که سبب  این فاجعه  عظیم شده  است به چنگیز  تسلیم  نماید و  جبران  خسارت اموال  کاروانیان  و تجار را نماید ، لیکن سلطان بی  تدبیر  خوارزم  بدون  توجه به  عاقبت  کار، بار دیگر فرستادگان   چنگیز را  کشت ؛ چنگیز  پس  از  این  واقعه با ساز و برگ فراوان در اواخر سال  616  هجری به  اترار  و سپس  به  تمام قلمرو خوارزمشاه  حملات  مرگبار  خود را  آغاز و  این  حملات  تا پایان  حیات  چنگیز  حتی  در زمان  نوادگان و  نبیره  های او  نیز  ادامه  پیدا کرد.[2]بر  عکس  خوارزمشاه  در  مقابل  حملات   مرگ آسای  چنگیز هیچگونه  مقاومت  مؤثر  و  متشکلی  نشان نداد .  در نتیجه  این سیاست  خام   شاه  خوارزم  در  مدت  کمی شهر  های   کناره  رود  جیحون را تسخیر  کرد  و اهالی  شهر  های  بلخ ،  بخارا و سمر قند و  جرجانیه  ،هرات و طوس را  قتل  عام  نمود و  این  در  حالی  بوقوع  می  پیوست  که شاه  خوارزم  شهر به شهر  قبل  از رسیدن سپاهیان  چنگیز  می  گریخت .خوارزمشاه  در  مدت یکسال  که  در  حالت فرار بسر  می برد  بالاخره  در سال 617 هجری  در  جزیره ابسکون  در  گذشت [3]

یکی  از  گریختگان  ابر شهر بخاراکه  بخراسان رسیده بود ،  از  کیفیت  واقعه  پرسیدند ، گفت :« آمدند  و کندند و سوختند و  کشتند و و بردند و رفتند.»  

سلطان  جلال  الدین  منکبرتی فرزند سلطان  محمد که  آنهم  در  گیرطلسم مایندرش و برادران  ناتنی  اش  که  در  حین فرار  پدر به  سریر قدرت  تکیه  داشتند و  ترکان  خاتون  مادر  از  آنها  حمایت  می  کرد  ،باوجود  مخالفت  پدر و عدم انسجام  در امور  لشکر و غیر متجانس  بودن  ترکیب  های قومی و  نداشتن برنامه های کاربردی دقیق نظامی نتوانست  رشته  وحدت را در بین سپاهیانش  بر قرار سازد ولی با  آنهم تا زمانیکه  بقتل رسید  از  وجب و جب  خاک  خراسان  دفاع  کرد  که  کار نامه  های  مقاومت او  را  در بحث  های  قبلی  گفته  آمدیم .

87-2.علل و  عوامل شکست:

حمله  چنگیز به  خراسان  و سایر  ممالک  اسلامی ، شرق  میانه ،ماوراءالنهر و  عواقب  شوم  آن  مولود سیاست  غلط وبی  تدبیری  محمد  خوارزمشاه و اطرافیان او بود به  خوبی  به  هم میهنان و به  خصوص  به  نسل  جوان ما  نشان  میدهد که اگر  ملتی  ناظر و  مراقب اوضاع  سیاسی و اجتماعی  کشور  خود  نباشد و  اعمال  ورفتار وروش  سیاسی  زمامداران  را مورد سؤال  و انتقاد قرار ندهد ، چه بسا  که  در  اثر فساد و انحراف و بی  تدبیری  آنان  صد  ها شهر  ویران  و  ملیونها  نفراز  نفوس  بشری به فجیعترین  وضع  دسخوش  فنا  و  نیستی  گردند .اینکه  می  بینیم  در  جوامع   پیشرفته  بشری   از  چهارصد  سال  قبل از  میلاد  مسیح ، ابتدا در یونان و سپس  در روم  قدیم  و در دورۀ قرون  وسطی نخست  در انگلستان و پس  از انقلاب  کبیر 1789ابتدا  در فرانسه  و بعد  در دیگر  کشور  های غرب ، اکثریت  مردم  با تحمل زحمات  و دادن  تلفات فراوان،  در راه   کسب  آزادی  و استقرار دیموکراسی  و  حکومت  ملی  مبارزه   کرده اند،  برای  این  است  که  ملتها ، بازیچه و  آلت  فعل  زمامداران نباشندو دولتها جرئت  نکنند  بدون  جلب  موافقت مردم  قدمی  بردارند.

در  کشور  ما برخلاف  کشور  هاییکه  با  اصول  دیموکراسی  اداره   می  شوند،  نه  تنها  عامۀ  مردم  بلکه  حتی  طبقات  مرفع و ذیحقوق دولت   وزمامداران  را  خدمت  گزار  خود، و مامور اجرای مصالح و  منافع  خلق  نمیدانستند،  واگر دولت  و عمال  حکومت بر خلاف  میل مردم  قدمی بر  میداشتند  از  طرف  هیچ  مقام  و  مرجع  ملی  مورد  اعتراض و باز خواست قرار  نمیگرفتند ،  همین  بی  توجهی  مردم به  مسایل اجتماعی ،  در  طول  تاریخ ،  مشکلات و بد بختی  هایی گوناگونی  برای  مردم  پدید  آورده و  همواره  راه  را  برای  مداخلات  ناروای دشمنان داخلی و  خارجی افغانستان  باز  کرده  است .

تجربه  تاریخی  و  زندگی  زیست  بومی  مردم  ما  نشان  میدهد  که  افغانستان و قبل  از  آن  از  نام  خراسان  هیچگاهی سیستم  های اداری  به  دلخواه  مردم  نداشته اند چنانچه  اگر سلطنت  قوی بوده  مانند  شاهان  غزنه  ، سلجوقیان ،  غوریان همیشه به  همسایه  ها تاخت  نموده اند  و اگر ضعیف بوده اند   همیشه  بجان  هم افتاده  برادر برادر را  و  پسر کاکا  هر دویشان را یا  کشته اند  یا  از  بینایی  محروم  ساخته اند .بد  بختانه  قسمیکه  دیده   میشود  تا  هنوز  این  کشور نتوانسته  است  جای  مناسبی  در  تاریخ  چند  هزار ساله  خود بیابد ،  چنانچه  کشمکش  ها  و  سوء  اداره و   نبود  اراده   ملی  باعث  شده  است  که  از یک  سو  از  ضعیف  ترین   کشور  های  جهان باشیم و  از  جانب دیگر  همسایه  ها ، خودی  وبیگانه  همه  بجان  ما بتازندکه  همین  اکنون   کشور ما  از  این رسوایی  رنج  می برد.بر  میگر دیم به  حمله  مغول به  ممالک  اسلامی بالاخص خراسان:

در  جزیان  حمله  مغول به  خراسان ، اگر زمامداران بکمک  مردم ،  جبۀ  واحدی  علیه  دشمن  تشکیل  میدادند ، به احتمال  قوی ،  این  همه  ظلم و خونریزی بوقوع نمی  پیوست .

-سلطان  جلال  الدین  منکبرتی که  در سال 618یعنی دوسال بعد  از اولین  حمله  مغول بخاک  خراسان  در  میدانهای  پروان قوای  مغول را شکست  داده بود  و از بغلان و غزنه و سایر  نقاط قوای  مغول را  هزیمت  داد بقسمیکه از سنگینی  این شکست  سرداران  مغولی  برای  جبیره  خود  چنگیز در  جنگ  اشتراک  کرد اما از  آنجائیکه در  جو سیاسی  کشور  آهنگ  مرتب سیاست  داری و  ارتباط  باهمی  باتوده  های  مردمی  وجود  نداشت  سرداران سپاه جلال الدین  بر سر  غنایم   با هم  پرخاش  کرده  و بعداً با  هم  جنگیدند که   در  نتیجه  همه ارمان  مقدس  پیروزی  را  که  در  مقابل  مغول  کمایی شده بود از بین  بردند که همه از  جهاد و دفاع  از  میهن دلسرد شده  و هر  کس   پی  کار  خود رفت   که  این  سوء مدیریت  سرداران  خراسانی ، باعث  آن  شد  تا جلال  الدین  تنها بماند و نتیجتاً  از  چنگیز شکست  خورده  و  از  طریق  سندخودرا به  هندوستان  رسانید که اگر یک  نیروی  انسجام  دهنده  در  عقب  این  جنگ  وجود  میداشت  همچو  حوادث اتفاق نمی افتاد .او  پس  از سرگردانیها و زد  و خورد  های  گوناگون در سال 622تبریز  را فتح  نمود ،پس  از  این  پیروزی ، بجای  آنکه  از  مردم  کمک  بگیرد و  دشمن را بیاری  مردم  از  پا  در  آورد بیک رشته  جنگهای بی  حاصل به  آذربایجان و آسیای  صغیر و  عراق  و  گرجستان  و ارمنستان ادامه  دادو  در  نتیجه  این  مبارزات  بی  هدف  و بی  حاصل ،روز بروز  خسته  تر و فرسوده  تر  گردید ، تا  در  نزدیکی  دیار بکر  گرفتار  حمله  نا  گهانی  مغولان شد و به  کوههای  کردستان پناه برد و  بدست  یکی  از افراد  محلی  کُرد در سال  628 کشته شد.[4]

 

87-3.خلیفه بغداد المستعصم  بالله و محمد خوارزمشاه مهره  های اصلی ماجرا :

در  چنین  موقعیت  حساسی که  چنگیز  پکن را  تسخیر  کرده بود ، و  خطر  حمله او سراسر  عالم  اسلام را تهدید  میکرد ، بجای  آنکه  خلیفه  و سلطان  دست اتحاد بسوی یکدیگر دراز  کنند بجنگ و  مخالفت با هم  برخاستند  ونتیجه  این شد که هر دو  خانواده  فاسدبا قلمرو و  مردم بباد فنابروند و قتل  عام گردندو شهر  های متمدنی که  جهان تا  هنوز  نظیر  آنرا ندیده بود با  عناصر فرهنگی آن  بخاک یکسان  گردد . چرا که   سلطان  محمد  خوارزمشاه  در برابر  این صاعقه  ناگوار،بدون  هیچ برنامه  جنگی  ویا  مقاومتی ،از شهری به شهر دیگر می  گریخت و  خلیفه بغداد  هم  زمانیکه  گزارشات  پیشروی  هولاکو را برایش می دادند با ماهرویان  حرم   مشغول  خوشگزرانی و باده  پیمایی بود  چنانچه  زمانیکه  هولاکو  او را  نزد خود  خواست   واو  تمام خزاین  پنجصد و  اند ساله  خلافت  عباسی را برای  اینکه  از  دست  او رهایی یابد  برایش  تقدیم  کرد که شرح  آن  در فصل گذشته آمده  است  ،در اینجا صرف بخاطر  اینکه  موضوع  سهل انگاری  خلیفه  بی  کفایت  و بی برنامه  را واضح  ساخته باشیم  یک قسمت  از  مناظره هولاکو را با  خلیفه  می  آوریم :

خلیفه  که  تمام  گنجینه  پر بهای سلطنت  عباسی را  که  در  طول پنجصد سال جمع و اندوخته شده بود به  هولاکو پیش کش  کرده  وبه خلیفه  گفت:  این  برای شماست و هولاکو  تمام  گنجینه های  دریافتی خلافت  عباسی را بین  کارداران  و سپاهیان خود  تقسیم  کرد و یک  طبق طلا را که باقی مانده  بود  پیش روی  خلیفه  گذاشت و  گفت  بخور ؟ خلیفه  گفت  نتوانم  خوردن  و  هولاکو  گفت : پس چرا زمانیکه  من  از  رود   جیحون  گذشتم  این را به  سپاهیانت  تقسیم  نکردی  تا با آن ترا پشتیبانی   می  کردند  تا مرا  از  آن  آب گذشتن  میسر  نمیشد و...   تمام  کشور  های  اسلامی   یکی  پی  دیگر  به سقوط و  قتل عام و تاراج و ویرانی  موجه  شدند.[1] 

78-4.تأثیر فتح بغداد:

فتح بغداد  و سقوط  خلافت  پنجصد ساله    عباسی یکی  از  بزرگترین  وقایع  تاریخ  اسلام  است واگرچه بعد  از  استقرار  مغول  در ممالک  اسلامی در  مشرق و  سقوط  دولت  عباسی دگر  چندان  محلی بدست  خلفا نمانده بود  و  خلیفه  نفوذ سیاسی  مهمی  نداشت  اما  از  رهگذر  اعتقاد  و باور  مسلمانان  که اکثر یت مردم  ممالک  اسلامی   خلیفه را امیر المؤمنین و اولوالامر میدانستند  نفوذ روحانی او  کماکان بر قرار بود  و مسلمین  حتی  در  زیر  اطاعت  مغول هم  هر  وقت به  مانعی بر میخوردند  بنام او  خطبه  میخواندند  و او را بر  خود رئیس روحانی و در دنیا  جانشین   پیامبر   میدانستند . مخالفت  مسلمین با سلطان  محمد  خوارزمشاه و  پدر او  آتسز  باوجود  کمال  قدرت  این  سلاطین و طرفداری  از  خلیفۀ  عباسی  فهماند  که  هنوز  مردم  ممالک  اسلامی بغداد را بنظر احترام  می  نگرند و  خلیفه را قابل  تعّرض و  تغییر و  تبدیل  نمیدانند .  در  موقع حرکت  هولاکو بجانب بغداد  نیز یکی  از  منجمین که در رکاب او بود ، خان  مغول را  از  حرکت  بطرف دارالخلافه  نهی  کرد و  گفت  که  قصد  خاندان  عباسی  مبارک  نیست و او را  از  عواقب وخیم  این  کار  ترساند . ولی  هولاکو  به  بتصویب  خواجه  نصیر الدین  طوسی  که  از (رهبران  مذهب  تشیع بود) و کسانی  دیگرکه با خواجه  نصیر الدین  هم فکر بودند بگفتار  آن  منجم  گوش  ندادند و  هولاکو را بخاطر فتح و سقوط  خلافت  اسلامی   همراهی  کردند .[5]

تسخیر بغداد  توسط  هولاکو  قلب  مسلمانان را در ممالک  اسلامی  جریحه دار ساخت  چنانچه  شیخ  مصلح الین   سعدی  در  این  مورد قصیده بلندی سروده  است  که  به  این  مطلع  شروع  شده  است:

                                            آسمان را  حق  بود  گر  خون ببارد  بر زمین       بر زوال  ملک  مستعصم امیر المؤمنین

اثر دیگر فتح  بغداد  خالی ماندن   زمین از  وجود  یک اولوالامر تلقّی  میشد این  در  حالی بود  که  مذهب شیعه  که  در  آن زمان  یعنی  پیش  از  صفویها در  جهان  اسلام  نفوذ  همچنانی نداشتند  چندان  اهمیتی  نداشت.

بعداً  دیده  میشود  که  مقام  خلافت (مسلمین) توسط  سلطانهای عثمانی  احیا وبه  نهایت  قدرت  و نفوذ   خود میرسند  که  اروپای  شرقی ، روسیه ،  کریمه  بلگراد و مجارستان و « ونیز» را با قسمت بزرگی  از  دریای مدیترانه تحت  حیطه  و نفوذخود می   آورند  واماکن  مقدسه  مسلمین ( مکه و مدینه و  برنامه  های  حجاج و سر پرستی آنها را) بدوش  می  گیرند که  قسمت اول جریان امپراطوری   عثمانی  را در بخش  های قبلی  این  اثر بطور  مبسوط  آورده  ایم( به  امپراطوری عثمانی جلد پنجم قسمت اول  مراجعه شود)

 

 

 

 

++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++

 

ادامه  بخش 86

III

تسلط مغولان بر جهان

با  در گذشت  چنگیز خان  امپراطوری وسیعی را  که او از شرق  چین  تا غرب آسیاو شرق  اروپا پایه  گذاشته بود  از  میان نرفت و بر عکس این  سلسله  به   تسلط  خود  بعد از فوت او ادامه دادند.

 

86-19. اوکتای جانشین  چنگیز خان:(616-639 ه.ق)

وقتی  چنگیز خان  مرد ،  اوکتای ، پسر سومش را بمقام  «خان بزرگ» بر  گزید .سایر فرزندان  چنگیز خان  و بزرگان  قوم  مغول  نیز تبعیت فرمان  او را پذیرفته  به اطاعت  از اوامر  او کتای  پس  از  مرگ  چنگیز  سر فرود  آوردند  وبرای  آنکه  انتصاب او بمقام  خانی  صورت رسمیت یابد  دو سال و  نیم بعد  از  مرگ  چنگیز یعنی در بهار سال 626 در کنار  نهر  کرولن  اجتماع  کرده در نتیجه قور یلتای  عظیمی  اوکتای را با  تشریفات  بسیار بمقام قاآنی بر  گزیدند . اوکتای  با آنکه  از  ابتدا  از قبول  این  تکلیف سر می  پیچید  چون برادران  و برادر زادگان  و نزدیکان  دیگر اصرار  کردند  و وصیت  چنگیز خان را  در  این  خصوص  یاد  آور  شدند  پیشنهاد  ایشان را  پذیرفت و به عنوان  (خان بزرک ) یا اوکتای قاآن  جانشین  پدر  گردید .

کسی که  بیش  از هر  کسی به  جانشینی  اوکتای  اصرار و پا فشاری داشت  «پلوجوت سای» مشیر و  مشاور  چینی  چنگیز خان بود  چه اوکتای از دو برادر  دیگر بیشتر سلامت  نفس  و خیر خواهی داشت و بیشتر اوقات را  بعیش و خوشی میگذاشت . پلوچوت  سای  برای اینکه شخص بی  آزار  نیک  نفسی  را بر مغول حکومت دهد و به  آن  وسیله  خرابیهای  عهد  چنگیز را تلافی  نماید  در اختیار او  اصرار کرد  تا بالاخره  بانجام  مقصود  خود رسید  واوکتای هم  پس  از  رسیدن به سلطنت  پلوچوت سای را  حاکم ولایت  چینی  متعلق به  مغول  و مستوفی خود  کرد  و این  مرد  مدبر و  تربیت  شده  بدستیاری منشیان  و عمال تبتی  واویغوری و ایرانی و  چینی و تنگوت ممالک  مغول را اداره  مینمود و تاتار ها را به  تدریج  بآداب  ملل متمدن  آشنا  ساخت .[1]

قسمی که  گفته آمدیم  اوکتای مرد صلح  جو بود  که  اراده  داشت  پس از  آنهمه  قتل های عام  در  شهر ها و ویرانی  تمدنها و شهر نشینیها میخواست  بگوید  که:«  خاقان ما  چنگیز ، خانۀ سلطنتی ما را  با زحمات بسیار ساخت . اکنون وقت  آن  است  که  بمردم صلح  و آسایش داده  شود  و بار سنگین   ایشان سبکتر   گردد.» .این طرز فکر جانشین  خونخوار ترین  اعجوبۀ جهان یعنی  چنگیز  «اوکتای قاآن » می باشد . او  در باره  مردم  و قبیله  خودش  بطرز یک  رهبر  صحرانشین فکر  میکرد.[2]

در  مورد طرز فکر و مراعت  تناسب  روابط وی با رعایایش  اگر سخنی  از تاریخ وصاف  باوجود  پیچیدگی  های کلامی  که  در نثر قدیم موجود  میباشد بیاوریم  خالی  از  مفاد  نخواهد بود : « زبان باستدامت دولت  پادشاه عدل پرور  گشاده  و  از نمودار این  مکرمت و استمالت اگر  در جهان  صحیفۀ ذکر حاتم طی کرد و چه  زمان  و مدمن انصاف و انتصاف اگر روان  نوشیروان  در  غرقاب خجالت  غرق  آید  چه سود :

از مؤلف:

 «زپاس  تیغ  نیلوفر  مثالش -  نیــــــارد    کرد     سوسن     ده      زبانی

بعهد دولش  هر  گز  نیابند –بجز     در   رطل  باده  دلگرانی

بعون  نصفتش با باز و شاهین –کند  کبک  دری  هم  آشـــــــــیانی

عجب نبود  که  از  دیوان عدلش-ستاند  گرگ  مرسوم  شبانی»

مردی هوشمند با فطنت و شهامت بودو  ایشان را  نواید امن  و امان داد امواد و دِماءِ طوائف از اتلاف و اهراق   محفوظ و  مصئون  داشت   ودر سینۀ ارباب  آنجا  تخم  متابعت و  مشایعت  بپاشید تا دلها  همه با اذحان  و انقیاد و اخلاص و  حسن  اعتقاد قرار  گرفت و... »  [3]                 

 

86-20.پیشروی جانشینان چنگیز در اروپا:

با اینهمه  دوران  پیروزیهایی مغولان  بپایان  نرسیده بود و  تازه  توسط فرزندان او  در  خراسان ، فارس، آذر بایجان ، دیار بکر  ،میافارقین ، قلاع  اسماعیلیان و  غیره  جا ها  از سر  گرفته شد که  در بخش  گذشته  جا بجایی  هلاکو  را که  توام  با  حملات  سلطان  جلال  الدین  منکبرتی که  مبارزه  مسلحانه  و  جسورانه  اش  بخاطر رهایی  مناطق  خراسان از زیر سلطه  مغولان تا زمان  فوتش ادامه داشت ، شرحه دادیم.

مغولان  از  نیرو  لبریز  بودند .اروپا در زیر فرماندهی  یکی  از شهسواران بزرگ  مغول که «سبوتای» نام  داشت مورد  هجوم  قرار  گرفت .ارتش  ها  و سرداران  اروپا برای سابوتای  چیزی  شمرده  نمیشد ند  ، او  حمله و هجوم  خود را  بخوبی  تهیه و  تدارک  دید به  تر تیبی  که قبلاً  عوامل و  جاسوسان  خود را به سرزمین  های دشمن  فرستاد  تا اطلاعاتی را  از اوضاع  آنجا ها برایش  بیاورند  و  پیش  از  انکه  حمله  هجومی  خود را   آغاز  کند  بخوبی  میدانست  که اوضاع سیاسی و  نظامی  ان   کشور  ها   چگونه  است . او  در  میدان  جنگ  استاد بی  نظیر قشون  جنگی بود  و سرداران بزرگ  اروپا  در برابر او  همچون  نو  آموزان   تازه  کار بنظر  می رسیدند .[4]

این  جبهه  مستقیماً  از طرف باتو  پسر جوجی  خان و  کیوک  پسر چغتای حمایت  میشد که ریاست  کلّی  ستون  های  نظامی با  باتون خان  پادشاه قبچاق بود ولی «سبوتای» یگانه  شهسوار در  عرصۀ جنگهای  مهیب اروپایی بود که  با در اختیار داشتن 150  هزار سرباز   در سال 635  تمام قسمت  های بین  جبال اورال  و شبه  جزیره  کریمیه را که  مسکن دو قوم  باسفُرد و بلغار بود   مسخر کردند و در  جلگه  های  اطراف شط والگا امرای سلاو  وروسیه را یکی  بعد  دیگر منهزم ساخته  و بلاد  ولادمیر  و مسکو را  آتش زدند و  سپس  بطرف  مملکت اوکرینا  سرازیر شدند  و آن سرزمین را  هم  زیر و رو  کرده  در سال 638 بر کیف  پایتخت  آن  دست یافتند و به  این  ترتیب  به تمام روسیه  استیلا یافتند و روسیه  تا دوصد و پنجاه سال یعنی از سال 636 تا 996 در تحت  تسلط   مغول و محکوم   حکم و اراده شان بود .

بعد  از فتح روسیه  اردوی مغول به  دو ستون تقسیم شدند   ستون اول  ارتش  مغول راه   لهستان  را  پیش  گرفتند و ستون دومی راهی  کشور مجارستان  شدند  ستون  اول قشون متحدین المانی و لهستانی را  در سال 639 (ه. ق.) ( 1241مسیحی/619 هجری خورشیدی ) در «لیپنیس»  مغلوب نموده  [5] شهر برسلو  را   مسخّر  کردند و تا حدود برلین  حالیه و مملکت ساکس  پیش  تاختند ،  ستون دوم    عساکر   مغولی مقارن  همین ایام  مجار  ها را شکست داده  و شهر(بودا پست) پُست Post  پایتخت ایشان را  گرفتند و از یکطرف   تا شهر  ویانا و از  جانب دیگر   تا سواحل  ادریاتیک  جلو رفتند  ولی از  آن  جهت  که  مردم  مجارستان یعنی مجار ها (هنگریها) بامغول  از یک  نژاد بودند  پس  از یکسال مملکت  ایشان را رها  کرده بهمان تبعیّت  رسمی قناعت  نمودند .

«فریدریک  دوم  هم  هر  چند  اعجوبه  دنیا  لقب داشت  در مقابل  این اعجوبه  واقعی  که  از   مغولستان  برخاسته بود  رنگ  خود را  از  وحشت  می باخت.  پادشاهان و  حکمرانان  اروپا  همگی دچار اختناق  شده بودند  اما در  چنین  موقعی  یک  کمک  غیر منتظره  فرا رسید  و همه را نجات داد و  ان  خبر  مرگ  اوکتای قاان بود .»[6]

 

چون  خبر مرگ اوکتای قاآن  به  آنها رسید سبتای و باتو برای قوریالتای انتخاب خان  جدید بآسیا احضار شدند   .[7]

اوکتای قاآن  پسر  چنگیز  در این  وقت  در   گذشت  و بر سر  جانشینی او  اختلافاتی  پیش آمد ، به  این  جهت  ارتش  های مغول در اروپا  هر  چند  که شکست  نیافته بودند  در سال (1242مسیحی /620  هجرس ش. ) بسوی وطن  خود  باز  گشتند  و اروپا  از نو به راحتی نفسی  کشید .

 

 

86-21.منگوخان:

بر سر جانشینی منکو قاآن  رقابت  های زیادی بین  خانواده  چنگیز  رو نما گردید  که بالاخره  در  قوریالتایی که بمناسبت   تعیین زعامت  امپراطوری بزرگ  مغولی تشکیل شده  بود  منگو  را به قاآنی بر  گزیدند . در سال  1252مسیحی/630 هجری ش.)منگوخان  به رتبه قاآنی یا خان بزرگ رسید  .

منگو  درمملکت داری بی نهایت  مواظب رعایت  مقررات یاسای  چنگیزی و آداب و  مراسم  مغول بود ولی  چون  در عهد  وی بواسطه  طول  معاشرت  و  آمیزش با متمدنین  ممالک  مغلوبه صلابت و  خشونت   اولیۀ  خوانین  مغول  اندکی تخفیف یافته  و نظر  ایشان  در  ترتیب اداره ممالمک  و معاملۀ با ملل  مغلوبه و رعایا وسعت حاصل کرده بود  روش او عادلانه  تر و به قواعد و اصول سیاست  و مملکت  داری و اداره و انتظام  سلاطین  متمدن  نزدیکتر  گردید .

او  از شرابخواری کناره  گرفت و مالیاتها را تخفیف داد و برای   لشکریان واتباع  مقرری معیّن  ترتیب داد ، در  پیشرفت  حال  مردم   کوشید و امر داد  که  عمال دولتی و مامورین  بر خلاف سابق  چارپایان  مردم را به اجحاف و تعّدی  نگیرند و زیاده بر آنچه  مقرر  گردیده  از رعایا به  ظلم  نستاند . او یکعده  از فضلای   خراسانی را به  مغولستان برد و برای ادارات و دیوانهای قراقرم  امر داد  لغتی از السنه فارسی و  چینی و ایوغوری  و تنگغوتی نوشتند.

حکومت  قسمت  شرقی  ممالک  مغول یعنی   ختای و  چین را به  محمود بالواچ  سپرد و ترکستان و ماوراءالنهر و بلاد اویغور و فرغانه  وخوارزم  را به پسرش امیر مسعود  واگذاشت و  این  پدر و  پسر موجب رونق  حکومت اولاد  چنگیز بودند و بسیاری  از  خرابی  ها را  مرمت  کردند  مخصوصاً ممالک  اسلامی  در تحت  حکومت امیر  مسعود  که  از زمان  حکومت اوکتای  این  سمت را داشت  دوباره  آبادی و اعتبار  گرفت و  حسن اداره و سلوک  خوب او با بقیة السیف  مردم ستمدیده  این ممالک  بار دیگر  آنها را بر سر  زندگانی اول  آورد  و شهر  های ویران رو به  عمارت  گذاشت .

منکو قا آن  تربیت  شده  دست  مادر ش که زن  مدّبر بود و  مثل آن زن  نسبت به عموم ادیان  مختلفه  معمول ممالک  مغول  همه  وقت رعایت  جوانب احترام را  میکرد و با  اینکه  مادرش  مسیحی بود  علمای دین  عیسی ، بودایی و تائوئی و اسلام  همه در  پیش او یکسان  بودند ، همه را محترم  میداشت و بقدری بایشان  آزادی داده بود  که در  حضور او با یکدیگر به  مناظره  و احتجاجات مذهبی می  پرداختند  و آزادی  مسلمین بحدی رسید  که  در  خطبه  ها نام  خلیفه بغداد را  میخواندند و دوام دولت  منکو را  نیز  میخواستند .  

از همه  جای  جهان  از آسیا ،  اروپا  عدۀ زیادی  بدربار منگوقاآن ، در شهر قراقرم  تختگاه او  روی می  آوردند ، معهذا  «خان بزرگ »  موافق  آداب و رسوم  صحرا  نشینان  مغول  همچنان  در  چادر  های  نمودی زندگی  میکرد. اما این  چادر  ها  بسیار  ثروتمند بود  و  غنایم  جنگی  و ثروت  قاره  های مختلف  در آنها  جمع شده  بود . بازرگانان فراوان  مخصوصاً  بازرگانان  مسلمان  نیز به قراقرم  می  آمدند  و  مغولان را  خریداران بسیار خوب  و دست و دلباز می دیدند.  پیشه  وران ،و  هنر مندان  و ستاره شناسان  و ریاضی دانان  و منجمان  و  کسانیکه با علوم  زمان  آشنایی داشتند  همه با هم  در  این  شهری  که  از چادر  های نمدین  تشکیل میشد  و انگار بر تمام  شهر  های  عالم  آقایی  میکرد  جمع  شدند.

در امپراطوری  عظیم  مغول  نظم و امنیت بر قرار بود  و راههای بزرگ  کاروانرو  که  در سراسر قاره ادامه  داشت  از کاروانها  و  مردمی  که  در رفت  و  آمد بودند  پر  بود. آسیا و  اروپا روابط  و تماسهای نزدیکتری باهم  بر قرار ساختند.

در میان رجال مذهبی  و روحانی  که  در قراقرم  جمع شده بودند  نیز یک  نوع  مسابقه  بوجود  آمده بود .  همه  آنها میخواستند  این فاتحان  جهان را به  مذهب  خود  معتقد سازند زیرا  هر مذهبی  که  می توانست  این  جهانکشایان  نیرو  مند را  مجذوب خود سازد  از همه  نیرو  مند  تر  میشد و  در  دیگران  غلبه   میکرد .  پاپ رم  عده ای را  از رم  اعزام  داشت ، مسیحیان  نسطوری  هم به  آنجا  آمدند ، مسلمانان و بودائیان  نیز   حضور داشتند .[8]

مغولها  برای انتخاب و  قبول یک مذهب  تازه  هیچ  عجله  و شتابی  نداشتند آ نها  اصولاً  خیلی پایبند  مذهب  نبودند . بنظر  میرسید  که  خان   بزرگ  مدتی در  این فکر بود  که  مسیحیت را  بپذیرد  اما نمیتوانست ادعاهای  پاپ را قبول  کند . بالاخره  مغولها  مذاهب  نواحی مختلفی را   که در  آن  جا  ها  مستقر شده بودند  پذیرفتند .  در  چین و  مغولستان  بیشتر ایشان بودایی شدند .  در آسیای مرکزی  مسلمان   گشتند  و شاید  عدۀ  از ایشان  در روسیه  و مجارستان  دین    مسیح را قبول  کردند.

در دوران  منگو قاآن   یک  موج  جدیدی  از حملات  و  هجومهای  مغول  که بی شباهت به قتل عامهای  گذشته  نمیباشد  در   شرق وسط (خراسان -  ایران  و  عراق  عرب   توسط  هلاکوخان براه انداخته شد  که  در بحث  گذشته   مفصلاً گزارش  آن  آمده  است  .

مغولان  که  سلاحهای  آتشی  را  با  کشف باروت  توسط  چینایی  ها  در  جنگ  های  فارس ، خراسان ، آذربایجان  عراق و موصل  و سایر ممالک  از این  سلاح  کار  گرفتند  و برای اولین  مرتبه  این سلاح  توسط  مغولان به  اروپا راه باز  کرد  و رواج یافت .[9]

86-22.کشور  کشایی در عهد  منگوقاآن :

منگو قاآن  در  سال دوم  سلطنت خود  پس  از  مرتب  کردن  امور  اداری و فراغت از جانب اوضاع  داخلی مملکت  خود  در صدد  کشور  کشایی بر آمد و  مصمم شد  که فتح ممالکی را که  هنوز  کشوده  نشده  بود به انجام رساند و بدین  عزم برادر کوچکتر خود  هولاکورا مامور دفع  جلال الدین  منکبرتی سلطان خوارزم  ، اسماعیلیه  و مطیع ساختن  خلیفه بغداد  کرد و قوبیلای برادر میانه  خود را به  تسخیر ممالک  تابعۀ  سلسلۀ سونگ  یعنی  چین  جنوبی فرستاد. [10]  گر  چند  داستان  لشکر  کشی قوبلای خان و سلطنت او   در  این  پژوهش  ارتباطی  ندارد اما از رهگذر  اینکه  یک قسمت  از  تاریخ  این قومی که سراسر آسیا و اروپا را دگر گون  نمود در  تاریکی نماند  در یک  مبحث علحیده  بطور مؤجز  به بحث  می  گیریم .

قابل ذکر میدانیم  که  هلاکو برادر  منگو قاآن  با  خشم  و  کینه  زیادی  بسوی بغداد  حرکت کرد و  در ظرف چهل روز محاصره  بغداد را شکست و  کار  شهر افسانه  های  «هزار  ویک شب»  با تمام ذخایر و  گنجینه  های آن  که در مدت  پنجصد سال  خلافت  عباسی  در  این شهر  جمع شده بود  پایان یافت و  حدود یک  ملیون و پنجصد  هزار  نفر از ساکنین  شهر بغداد  به قتل رسیدند که  خلیفه و  پسران  و  نزدیکانش  نیز  شامل  کشته شدگان  میباشد . این  کشتار  که بیش  از  چند  هفته ادامه  یافت  در طول دها  کیلو  متر  رود   دجله  از  خون  کشتگان سرخ  شده بود ، بر علاوه تمام  گنجینه  های  هنری  ، ادبی  و کتابخانه  ها  ویران و نابود  و حتی شبکه  های  آبیاری  باستانی  آسیای   غربی را که  هزاران سال  پیش بوجود  آمده بود  بوسیله  هلاکو  خراب شد  و از  میان رفت .

شهر  های حلب و ادیسه  نیز  با شهر  های دیگر   به سرنوشت  بغداد  گرفتار  آمدند . یکی  از مؤرخان محاصر آن  عصر میگوید : « دوران قحطی  علم و  تقوی»  بود . یک ستونی  از  عساکر  مغولی  که برای فتح  فلسین اعزام شده بودند  از  نیرو  های سلطان  بایبرز شکست  یافت که  این سلطان به  لقب بندوق دار  معروف بود  چرا که  یک   فرقه  از   عساکر او  به  «بندوق» سلاح  آتشین  مجهز بودند .

با شکست   خلافت  بغداد  در سال 1258م/656 ه. ق. بغداد را به  پایان  آنچه  که امپراطوری  عربی نامیده  میشد رسانید  ولی  یک  تیرۀ دیگری  از اعراب  در سرزمین  های  هسپانیه (اندلس)  هنوز  در حکروایی باقی مانده بودند  که بنام  تمدن  عربی  اندلس  مشهور  است  که  کاخ الحمرا  از  زیبا ترین و با شکوه  ترین  عمارات آن دوره  تا هنوز  محفوظ  مانده  است . این  تمدن  غربی  عربی   تا  دوصد سال بعد   از  سقوط بغداد  ادامه  داشت .

86-23.قوبلای خان و انتقال  کرسی پادشاهی مغول به پیکنگ (خانبالغ)

منگوقاآن  در سال( 1239م/617 ه.ش.) در  گذشت و  پیش  از  مرگ  خود  تبت را فتح  کرد و قوبلای  خان   حکمران   چین    به  مقامی  خانی برگزیده  شد .او  که سالها  در  چین اقامت  داشت   پایتخت  خود را  از قراقرم  به  پکینگ انتقال داد ه و  اسم  شهر را  نیز  تغییر داده  مسما به  خان بالغ  یعنی شهر  خان   مبدل    کرد .  چون قوبلای  خان  از  همه  نواحی  گسترده  امپراطوری  مغول به  چین  توجه  داشت  لذا  این  توجه  موجب شد  که  کمتر  به امپراطوری وسیعش  توجه  داشته باشد  و به  تدریج  حکمرانان بزرگ  مغول  در نواحی  مختلف  مستقل  شدند .گر  چند قوبلای خان  نیز به قشونکشی و تهاجمات  خود  در سراسر  چین ادامه  داد اما از  آنجاییکه فرهنگ  عالی  چینی در او  اثر  گذاشته بود  دیگر   قتل  عام  ها و  میزان  خرابی و بی رحمی  خیلی  کم شده بود .

 قوبلای خان  در  چین  سلسله  پادشاهان بسیار متعصب  چینی را بنام  سلسلۀ «یوان»  تأسیس  کرد .او  نواحی تونگ  کینگ  و انام   و برمه  را هم به امپراطوری خود  ملحق ساخت  حتی  کوشید  که  جاپان  و مالیزی  را هم فتح  کند  اما در  این  منظور شکست یافت ، زیرا مغولها  در  جنگهای دریایی عادت  نداشتند  و آشنا  نبودند  و نیز فن  کشتی سازی را نیز نمیدانستند.

قابل یاد  آوری  است  که  در زمان  منگوقاآن  یک سفارت  جالب  توجه  از جانب  لوئی نهم  پادشاه فرانسه  به  در بار او  آمد . لوئی  پیشنهاد  کرد  که  میان  مغولان و دولت  های  مسیحی  اروپا اتحادی  بر ضد  مسلمانان  بوجود  آید  . بیچاره لوئی در زمان اسارت  در دست  مسلمانان  و در  جریان  جنگ  های صلیبی  مشقت زیاد  کشیده بود  و بخیال خود  می  خواست  آن  وقایع را  جبران  کند  اما مغولها  به  چنین اتحادی علاقه  نداشتند  واصولاً به  هیچ  وجه  در  نظر  نداشتند  که بعنوان  مذهب  بمردم و  کشوری  حمله  کنند.

اصولاً  چرا  می بایست  آنها با شاهزادگان  و پادشاهان  حقیر  اروپا اتحادی بر قرار سازند؟ و  این  اتحاد برای چه و بر ضد  چه  کسی  میشود ؟ مغولان  از قدرت  جنگی   کشور  های اروپا ی  غربی  یا دولت   های  مسلمان  ترسی  نداشتند چنانچه قبلاً  نیز  گفتیم  که  اروپای  غربی روی یک  تصادف   از حمله  مغول  محفوظ  ماند .

ترکان سلجوقی  نیز  با تمام قدرت شان  در برابر مغولان  نا چار به  تسلیم  گشتند  و به  آنها  خراج  می  پرداختند چنانکه بجز  مصر  تمام  مناطق  آسیا  و  شرق را تا اروپای مرکزی  فتح  نمودند و  این  در سراسر تاریخ   بی سابقه  و شاز  میباشد و به  این  ترتیب  مغولان  در زمان  خود شان  اربابان  دنیا  نامیده  میشدند .

قوبلای خان  در سال 1292مسیحی  مرد  و بعد  از و  دیگر خان بزرگی  نبود .  پس  از او امپراطوری مغول  به  پنج  منطقه بزرگ   تقسیم   گشت :

1.امپراطوری  چین  که شامل  مغولستان ،  منچوری  و تبت  که بعداً  تحت سلطنت اولاد  قوبلای خان  و سلسله  «یوان»  قرار  گرفت.

2. در  غرب  نواحی روسیه ، لهستان ، مجارستان  امپراطوری قبیله «طلایی»  بوجود  آمد  که  مغولان را به  این لقب  می نامیدند .

3. در  ایران  و  خراسان و بین النهرین  و قسمتی  از  اسیای  مرکزی  امپراطوری ایلخانیان  تاسیس  گشت  که بوسیله  هلاکو  اداره  می شد .

4.در شمال   تبت ، در  آسیای مرکزی امپراطوری جغتای یا ترکستان بزرگ بود .

5.در فاصله  میان  مغولستان  و امپراطوری قبیله  طلایی  هم امپراطوری مغولان سایبری  به  وجود  آمد .[11]

 

 

+++++++++++++++++++++++++

 

بخش هشتاد و ششم

تهاجم  چنگیز خان بسوی خراسان

II

 

قسمیکه  گفته  آمدیم  چنگیز به  ممالک   شاه  خوارزم  حملات  مرگبار خود را از شرق چین  آغاز و بجانب ممالک  اسلامی : ترکستان ، ماواءالنهر ، طخارستان ،بلخ  و زابل  و کابل ، غورو  غزنین و خراسان ، طبرستان و ولایات  پارس ، دیار بکر  و موصل تا سرحد شام  و اناتولی استیلا  یافت و  سلطان خوارزم را در هم  شکست و خانواده  اش را پاشان  نمود و او را تا سرحدی  تعقیب و وادار به  فرار ساخت  که  عاقبت در  جزیره ابسکون  بمرد و پسرش  سلطان  جلال الدین  منکبرتی   در وجب وجب خاک  خراسان  با قوای چنگیز جنگید  و  غزنه و  بامیان و پروان را از نزدش  ستانید ولی  عاقبت  از اثر بی اتفاقی  شهسواران  خراسانی که در  غزنین  بالای  تقسیم  غنایم  باهم در  آویختند و  میدان  پیروزی را  ترک  گفتند  سلطان  جلال الدین  با  آنهم  تا  سواحل  رودخانه سند  مقاومت  کرد و تا  پا مرگ   کوشید  که شاید  هیچ  پادشاهی به درازی  زمانیکه سلطان  جلال الدین با نیروی دشمن در نبرد بود در  تاریخ  بخون  آغشته  خراسان و فارس  سراغ  نگردد، ولی هرگز    توفیق  این را  نیافت  که  جلو  سیل خروشان سپاه   چنگیز را بگیرد و به  این  ترتیب  با  استفاده  از  نفاق  خوارزمیان چنگیز به  تمام   حدود  ممالک  خوارزمشاه و  خانواده  او  استیلا یافت [1]

 

96-8.انهدام قشون سلطان  علاءالدین  محمد  خوارزمشاه:

در اولین برخوردیکه  سلطان محمد  خوارزمشاه با   قشون  چنگیز داشت قسمیکه  در قبل  نیز  گفته شد  خوارزمشاه  اردوی چهارصد  هزار  نفری آماده  داشت که توسط  این اردوی منظم  تمام قسمت   های خاک  خوارزم  که  شامل   شمال  جیحون  ، سمرقند  ، بخارا ، جرجانیه ، مرو، تخارستان ،  ایالت  های خراسان ،  کوه  های هندوکش ،فارس  تا به سرحدات اناتولی  را با کمال امنیت   توسط  آن  اداره  میکرد .

شکست  سنگین  سپاه   خوارزمشاه  در جنگ اترار  که از اثر به  محاصره  کشیدن  آن  توسط  جوجی  پسر  چنگیز خان  ، باعث قتل عام  سپاه  خوارزم  گردید و  این  پیش  آمد روحیه  جنگاوری خوارزمشاه را  از بین برد  . او  در نتیجه  مرز  های شرقی  کشور  را بدون  محافظ رها  کرد.شکست  حاکم  اترار و  حرکت  های  مغولان برهبری  سرداران  مغولی  بجانب   شهر  های سمر قند  ، جند و خجند و جرجانیه  و مرو  قبلاً به  تفصیل شرح  گردید  و  چیزی که  در  این رویداد  های  غم انگیز  نهایت  مهم  میباشد   تخریب  شهر  های  مهم  قلمرو خوارزم به شمول سمر قند و بخارا، و قتل  عام ساکنین  آن  میباشد .

با فتح  سمر قند دره  حاصل  خیز زر افشان  نیز  در اختیار مهاجمان  مغولی قرار  گرفت .

و بعد  از  آن  نوبت  جیحون و اورگنج رسید  . ترس احمقانه سلطان  خوارزم سبب اجتناب  او  از  درگیری مستقیم با مغولان شد و  تصمیم  مقاومت  در شهر  ها را  گرفت اما این شیوه  کاملاً  غیر عقلانی ونگاه  نظامی اشتباه بود ، زیرا او   قابلیت  دسترسی بر منابع  بشری  مناطق  تحت  سلطه  خود را  به  این  ترتیب  از  دست  داده بود  و  هیچ  شهری نمیتوانست  بطور جدا گانه ، مقابل سپاه   مغول که بر علاوه  نیرو  های  اصلی  مغولی ،با صد  ها  هزار سرباز محلی  اسیردر دست  چنگیز،  نیز در تحت  فرماندهی مغولان، حاضر به  جانفشانی  جبری بودند،  چرا که اگر  این  اسرا  جنگ  نمیکردند  لابد  همه شان  کشته  میشدند .

 این سلطان بزدل  حتی  به  پسرش  جلال  الدین  نیز  این فرصت را نگذاشت  تا  خودش را  با امکاناتی که  شاه  خوارزم  داشت   در برابر سیل تهاجمات  مغول  تقویت  کند .  چون  چنگیز  از  ترس سلطان  خوارزم  واقف  بود دو ستون  از   عساکر خود را مامور بلا وقفه  در تعقیب  سلطان  نمود  که شرح  آن  نیز  گذشت . این  نیرو  ها  خوارزمشاه را در  مسیر  های قوچان اسفراین ، دامغان و ری  تعقیب میکرد . این  مرد زبون،  از قزوین  به دریای خزر  فرار کرد و در همانجا  جان داد .   

پسرش ،سلطان جلال الدین  منکبرتی خواست  تا پیشروی مغولان را کنُد  کند  او  در جرجانیه    پایتخت  خوارزمشاهیان، به  نبرد  با  پسران  چنگیز خان  ،جوجی و جغتای  رفت و در بیرون  از قلعه  شهر  آنها راشکست داد  اما با رسیدن  نیرو  های کمکی بعد شش ماه مقاومت در سال 598هجری/1220مسیحی با رسیدن  نیرو  های  پسر  سوم  چنگیز خان ، اوکتای شهر سقوط  کرد  و مردم  قتل  عام شدند .

 

 

86-9. فتح نیشابور:

چنگیز خان  پس  از فتح  ماوراءالنهر و بلخ و شهر  های خراسان شرقی شهر هایی که  در سر راه او قرار میگرفت  یکی   راپس از  دیگری   منهدم و بسوی  غرب در  حرکت بود . غزنه ، توس ، و قوچان  کنونی را تسخیر و اهالی  آن جا  ها را قتل  عام  نمود .

تولی  پسر  کوچک  چنگیز  خان  در شهر  مرو  حتی به  حیوانات  شهر  نیز رحم  نکرد اما در اولین  حمله به  نیشابور که  آباد  ترین  شهر  جهان  در قرن  سیزدهم بود ، ناموفق ماند  پسر چنگیز با طی یکصد  کیلو  متر  مسافت نا گهان خود را به سبز وار رسانده و  70  هزار سکنه  شهر را قتل  عام  کرد .

او  مجدداً به  نیشابور  با سپاهی  عظیم و ساز  وبرگ  نظامی  سنگین تر  حمله  کرد  و علی رغم  مقاومت  سنگین  مردم نیشابور ، با  استفاده  از 3 هزار سنگرموقت بر روی برجها و 500منجنیق نتوانستند  در برابر مغولان دوام بیاورند ، چرا که  مغولان با  استفاده  از منجنیق  های بزرگ  دیوار  های شهر را در هم  کوبیده و با  پرتاب گلوله  های نفتی  مدافعان را مجبور به  عقب  نشینی  کردند . شهر  پس  از سقوط به فرمان  تولی ، به قتل عام   روبه رو شد  گفته  میشود  مغولان در  هنگام  انهدام  مرو و نیشابور یک و نیم  ملیون   نفررا از دم  تیغ  کشید .

 

86-10.فتح هرات

چنگیز خان  در سال 600هجری/1222مسیحی شهر مهم   خراسان یعنی هرات  را تسخیر و صد  ها هزار نفر از باشندگان  آن  شهر را  کشت.

بعد  از سقوط  شهر  هرات و سایر شهر  های بزرگ  خراسان  و فارس  دگر مانعی  بر سر راه  ارتش  مغول  نبود ، لذا  آنها توانستند  در ظرف  چهار سال  قزوین ، زنجان ، همدان ، تبریز ، ساوه ، قم و کاشان  را در  غرب فارس ، تسخیر نمایند ؛ 

 

 

86-11. فتح  کامل  خراسان:

سلطان  جلال الدین  منکبرتی فرزند  علاءالدین محمد  خوارزمشاه باوجود رشادت  های فراوان  نتوانست  مانع  موفقیت  و  پیشروی چنگیز شود . وی ابتدا در نسا و بعداً در  غزنین در بهار سال 599هجری ش./1221مسیحی سپاه  30  هزار نفری مغول را شکست داد و چنگیز را برای اولین  بار نگران  کرد ولی  متعاقباً  چنیگز خان  در  پائیز همان سال  با سپاه بزرگ بغزنه  حمله  کرد ، اما جلال  الدین  چون  دید قادر بمقابله  با سپاه عظیم  چنگیز خان  نیست  ,واز جانبی  سروران  جنگی  وی  که بالای تقسیمات غناییم   بدست آمده  از اردوی شکست خورده  چنگیز خان  که  تفصل آن  در بخش   گذشته  آمده  است  ، با هم  در  گیر و  میدان  جنگ را رها کردند و جلال  الدین  که ستیغ  قوای جنگی خود را از  دست  داده بود، تا به رود  سند  عقب  نشینی کرد  و قرار  تأئید  تاریخ  نگاران  وی   مجبور شد  خود را  از ارتفاع  ده  متر با  اسپ  خود  به رود  سند اندازد و شنا کنان  از رود سند  گذشت و  خود را به  دربار  دهلی رسانده و در  آنجا پناهنده شد .  چنگیز خان  فکر  میکرد   که دیگر او آن  ارزش  را ندارد  که تا دهلی  تعقیبش  کند. مگر  جلال الدین  خوارزمشاه بعد  از  توقف در  دهلی و تجدید قوا از دهلی  واپس به  خراسان بر  گشت  و  جنگهای  خود را دنبال  کرد و به  ماوراءالنهر گذشت  تا در  آنجا  قوای خود را بضد مغولها  منسجم  نماید  که در زیر به  تفصل می آوریم .   [1]

 

86-12. آخرین  تلاش های جلال الدین منکبرتی برای  رهائی خراسان:

«جلال الدین بعد  از نبردیکه  با مغولان نمود  ،جماعتی  از امرایش (که قبلاً  گفته آمدیم) در نبرد  نخستین  از او اعتراض کرده بودند و این اعتراض  و تفرقه بر سر  تقسیم  غنایم بود . جلال  الدین  نزد  ایشان  کس فرستاد  تا از  ایشان دلجویی  کند ولی  چنگیز  خان در رسید  و سه روز  جنگ   در  پیوست  وبه  هزیمتش  داد .سلطان به  رود سند رسید .  نخست  از همه  زن  وفرزند و  حرمش  را بکشت . سپس به  آب سند زد و به  آن سو رفت .این  واقعه  در سال 618  ه  اتفاق افتاد .

جلال الدین در سال 621 ه  از هند باز  گشت و بر متصرفات برادر خود  غیاث الدین  در  عراق و کرمان  استیلا یافت .سپس  نزد  خلیفه فرستاد  وخواست  نام او را در  خطبه بیاورد . خلیفه بسخن او  گوش  نداد  و آماده  نبرد با او شد .بلاد ری  پس  از  ویرانی  اش  بدست  مغولان  باختری  برخی  از  مردمش باز  گشتند و آنرا بار  دیگر  آبادان ساختند .  چنگیز لشکری  از مغولان به  آنجا فرستاد  تا بار  دیگر  خرابش  کردند . همچنین ساوه و قم  و کاشان را خراب  کردند . سپاه  خوارزمشاه از برابر ایشان از همدان باز  پس  نشست و مغولان  همدان را  نیز  ویران  نمودند و از  پی او برفتند  تا حدود  آذربایجان  بر لشکر جلال  الدین  ضربت  های شگرف  می زدند . جمعی از لشکریان  خود را به  تبریز افگند ند ومغولان  در  پی  ایشان بودند .

ازبک بن  پهلوان صاحب  تبریز با مغولان  از در دوستی در  آمد ، (بعضی از سربازان  جلال الدین  )  را تسلیم  مغولان  کرد و بعضی را خودش بقتل رسانید  وسر هایشان را با اموالی  نزد  مغولان فرستاد . آنان  نیز  از بلاد او  باز  گشتند.

جلال  الدین  در سال 622 به  آذر بایجان راند  وآن سرزمین را  تصرف  کرد .جلال  الدین شنید که  مغولان  ازبلاد  خود، آنسوی  جیحون  به  عراق  می  آیند . جلال الدین  در ماه رمضان سال 625 بدفع  ایشان  لشکر بیاراست  و در جنبش  آمد . در اصفهان  بین دو سپاه  نبرد افتاد . در آنجا برادرش (برادر جلال الدین)  با گروهی  از  لشکر  علیه او  عصیان  کرد . جناح  چپ لشکر مغول شکست  خورد و بگریخت و جلال الدین  از  پی  ایشان  تاخت  آورد. مغولان بر سر راه  او  کمین  گرفته بودند  بناگاه بیرون  جستند  و گرد او را  گرفتند ، جماعت  از یاران (جلال الدین )به شهادت  رسیدند . جلال الدین خود دلیرانه  حمله  آورد  وراهی بکشود و خویشتن  برهانید . لشکریان او بفارس و کرمان  و آذربایجان  گریختند . سپاهی که  از  کاشان  برای راندن  مغولان  می  آمد  دید  که سلطان  جلال الدین به  هزیمت  رفته  است . آن  نیز به  اطراف  پراگنده شدند .سلطان  پس  از  هشت روز به  اصفهان رسید . مغولان  شهر را محاصره  کرده بودند . جلال الدین با لشکری که  همراه  داشت  بر دشمن  زد  و آنان را منهزم  نمود و تا  ری  تعقیب  کرد . حتی  تا خراسان  نیز  از  پی  ایشان برفت .عاقبت به  اذربایجان شد  ودر  آنجا اقامت  گزید .

... زمانیکه  جلال الدین  از هند  آمده بود طایفه ی  از امرای  خراسان  که بر شهر  ها فرمان  می راندند  از  وی  اطاعت  می نمودند .جلال الدین  عراق  و فارس و کرمان و آذربایجان  و اران  را در  تصرف   گرفت و خراسان   محل تاخت و  تاز  مغولان و لشکریان  ایشان بود  طایفۀ  از ایشان  در سال  625به اصفهان رفتند ومیان ایشان  و جلال الدین  نبرد  واقع شد . سپس  جلال الدین  لشکر به  خلاط برد و  آنجا را بگرفت .فرمانروا  خلاط الملک الاشرف ، پسر   الملک  العادل  از شام  بیامد . و علاء الدین  کی قباد   صاحب بلاد روم  آمد  و  او را  در 627 سخت شکست دادند  و همین امر سبب  سست  شدن  پایه  های  دولت او  شد .

علاءالدین  پیشوای اسماعلیه  در قلعۀ الموت ، با جلال  الدین سخت  دشمنی ورزید  زیرا جلال  الدین  در قلمرو  او  دست بکشتار زده بود و باج  و ساو  بر  او  نهاده  بود ،  پس  علاءالدین  نزد  مغولان  کس فرستاده  و  خبر داد  که  این  هزیمت  جلال الدین را سخت  ناتوان کرده و  مغولان را   علیه او  تحریض  کردند .  مغولان  در  623  به  آذر بایجان  لشکر  آوردند .

خبر آمدن  مغولان به   آذربایجان رسید .  جلال الدین  از تبریز به  موقان  رفت  ودر  آنجا اقامت  گزید تا لشکر  های او  از  خراسان  و مازندران برسند ، خود بشکار مشغول شد ، در  این  حال  مغولان برسیدند  و  لشکر گاه او را تار اج  کردند و یارانش را تار و مار  کردند  جلال الدین خود  از  آنجا بساحل رود ارس  گریخت .

چون اوضاع بیارامید  جلال الدین به ازربایجان بر  گشت و زمستان را در موقان سپری  ساخت . بار دیگر اخبار بیم  دهنده  رسید که  مغولان  می  آیند . جلال الدین به  اران رفت و. انجا تحصن  گزید . خبر رسیدن  مغولان بمردم  تبریز رسید  شورش  کردند و همۀ سپاهیان خوارزمی را  که  در تبریز  بودند  کشتند .رئیس  شهر شمس الدین  طغرایی آنان را  از فرمان برداری مغول منع  کرد. این  خبر به سلطان  جلال الدین رسید  وچون  طغرایی  در همان  نزدیکی  در  گذشت  تبریزیان شهر خود را به  مغولان  تسلیم  کردندو مردم  گنجه و سلماس نیز  چنین  کردند .

جلال الدین  لشکر به  گنجه برد  و شهر را  از  مغولان بستد  و شورشگران را بر  جای خود  نشاند . سپس به اخلاط راند  و از ملک  الاشرف  پسر  الملک  العادل  فرمانروای شام  کمک  طلبید . او  وعده  های داد  ولی  در بر آوردن  آنها  تعلل  نمود .چندی بعد ملک  اشرف به  مصر رفت و جلال الدین  از یاری او نا امید شد . از دیگر همسایگان یاری خواست . چون صاحب  حلب ، و آمد و ماردین . جلال الدین  لشکری به بلاد روم فرستاد ... این  عمل او باعث شد که  دیگر ملوک  از او بیمناک شوند  وبه یاری اش بر نخیزند .

جلال الدین  در خلاط  اتابک  خود ، اوترخان  را با چهار  هزارسپاهی  برمقدمه برای  رویارویی با مغول روان داشت  ولی  مغولان  به  ملازکرد واپس رفتند ، یارانش  اشارت  کرد  که به  اصفهان برود ، ولی  صاحب " آمد"   او را  ترغیب کرد  که به  روم  لشکر برد  آنجا را تصرف خواهد  کرد و دست بدست قفچاق خواهد داد . و به یاری  ایشان بر  مغولان   پیروز خواهد شد . و او را وعده  داد که خود به  یاریش   خواهد آمد  و قصدش  آن بود  که  از فرمانروای روم  انتقام بگیرد ؛ زیرا برخی از قلاعش را تصرف  کرده  بود . این دمدمه  در او بگرفت و از اصفهان  منصرف شده  در شهر” آمد”  فرود  آمد . ترکمانان او را خبر دادند  که  آتش   های مغولان را  دیده اند ولی جلال الدین  دروغگویشان  خواند .

در این  حال  از اواسط  شوال  625  مغولان به " آمد"    در  آمدند  و  خیمه او را  در  میان   گرفتند . اتابک او  ترخان  بر دشمن  تاخت و انان را  از  گرد  خیمه  (سلطان) دور  کرد . سلطان زن  وفرزند و سرا پرده  خود را به امیران خود سپرد .اوترخان  پی در  پی  به لشکر  مغول حمله  می  آورد  تا  سلطان  از  چشم  دشمن  نا پدید شد .

اوترخان بعداً به  اصفهان رفت  و بر آن  شهر  مستولی شد و همچنان  اصفهان  در دست او بود تا مغولان  در 639 بر آن   غلبه یافتند.

سلطان  در  خفا  میراند . در بند  ها و  دره  ها  پر  از  مفسدان شده بود .  و  همه به قتل و  غارت   مشغول بودند .اوترخان  اشارت کرد  که باز  گردد.سلطان به قراء میا فارقین باز  گشت و در خرمن  جای آن فرود  آمد و اوترخان از او  جدا شده به  حلب رفت . مغولان  در  آن  خرمن  جای بر او  حمله  کردند  و همه یارانش را  کشتند .او خود  از میانه بگریخت  و به  کوهستان  های  کردان  پناه برد . کردان بر سر راه  ها  کمین  کرده بودند  که  کاروانها را بزنند .او را  گرفتند  ولخت  کردند  و آهنگ قتل او  نمودند.

یکی از  آن  میان  او را بشناخت . بخانه  خود برد  تاوسیله فرارش  را بجای امن فراهم  کند . فرومایه  مردی میخواست  انتقام  خون برادرش را ، که  در  جنگ  خلاط  کشته شده بود ، از خوارزمیان بستاند  به  آن  خانه  در  آمد  و او را بکشت  مردم  آن  خانه  نتوانستند  جانش را برهانند  و آنان را سودی  حاصل   نشد .

مغولان با  استفاده  از  کشته  شدن  سلطان  جلال  الدین  منکبرتی در سواد  آمد و ارزن  و میافاقین   وسایر بلاد  دیگر  پراگنده شدند .  همه  جا را ویران   کردند  کشتار و تاراج  نمودند . و شهر اسعرد را  پس  از  پنج روز  محاصره   تصرف کردند . سپس به  میافارقین  لشکر بردند  مردم  میافارقین  مقاومت  نمودند و مغولان به  نصیبین   لشکر بردند و در آن  نواحی قتل و تاراج  کردند  . آنگاه سجار و  جبال خابور را  مورد  تاخت و تاز  خویش  قرار دادند . سپس بدلیس را به  آتش  کشیدند و باخلاط راندند  و باکری و ارجیش را  قتل و  غارت  کردند . مغولان  همه شهر  های نواحی را  ویران و خالی  از سکنه ساختند و  مغولان  بعد  از  آن  همه قتل و  تباهی و تاراج  و ویرانی و به  آتش کشیدن  شهر  های خراسان   باز  کشت  نمودند و این  مقارن  در گذشت  چنگیز خان و تقسیم بلاد  او بین فرزندانش  بود. [2]  

86-13. فوت  چنگیز خان :

چنگیز در سال 605هجری ش./1227 مسیحی  به سن   هفتاد و دو سالگی  پس از 53  سال فرمانروایی  در  گذشت .اگر مرگ  او نبود  مغولان شرق اروپا را نیز  نابود  میکردند ، با اینهم  در موقع  مرگ  چنگیز خان  امپراطوریش  از  دریای سیاه  در مغرب  تا اوقیانوس  آرام  در  مشرق وسعت داشت  و هنوز هم  در  حال قدرت  و رشد بود . ولی تا  هنوز  پایتخت  وی شهر قراقرم  در مغولستان بود .[3] 

چنگیز خان  که  مرد  بیابانی و صحرا نشین بود  از قدرت سازمانی فوق العادۀ  برخوردار بود و با کمال  خرد  مندی  وزیران شایسته ای  برای کمک  خود  بر میگزید . امپراطوری او  که با سرعت  فراوان بوجود  آمده  پس از  مرگش  درهم  نشکست .

 مؤرخان  ایرانی  و عرب  چنگیز خان را  یک دیو  مهیب  و تازیانۀ  عبرت  خداوند  میدانند  و او را شخص بسیار بی رحم  و خشن و خونخوار  توصیف میکنند .  بدون  تردید  او  مرد بی رحمی بود  اما با بسیاری  از حکمرانان  و زمامداران زمان  خودش  تفاوت زیادی نداشت . پادشاهان  از  تیره افغانان  که  در هند بودند  تقریباً عیناً  مثل او  بودند  منتها با مقیاس  کوچکتر .ونمونۀ  آن را  میتوان  در شهر غزنی  مشاهده  کرد  وقتی در سال 548  هجری ش. /1150مسیحی غوریها شهر  غزنین را  محاصره  و مسخّر  کردند  ، برای انتقام  از یک قتل خانوادگی  تمام شهر  غزنین را  غارت  کردند  و سوزاندند  مدت  هفت روز « غارت و  چپاول  ویرانی و  کشتار و حریق » ادامه  داشت ،  هر مردی که  پیدا میشد فوراً  بقتل  می رسید  و تمام زنان  و کودکان  به  اسارت رفتند  ، تمام  کاخها و  عمارت  ها  و بنا  های  پادشاهان  محمودی (اولاد سلطان  محمود )  که  در جهان  مانند  نداشت  ویران  گشت . آنچه  نقل  کردیم  طرز رفتار  مسلمانان با برادران  مسلمان  خود شان بود    ؛ ، چنآنچه   این قاعده  در زمان  پادشاهی صفویان  با اهالی  تبریز و قتل عام  آنها،  قتل  عام شروانیان و  کشته شدن شروانشاه ،و سایر  بلاد فارس ،  هرات  و  قتل دسته  جمعی  سپاهیان شیبک  خان  اوزبیک   و  کشته شدن  فجیعانه و به  نیزه  کشیدن  کله  و جسد  وی و نوشیدن  شراب در  کاسه  سروی توسط شاه   اسماعیل صفوی    وآنچه  که  در زمان سلطنت  پادشاهان افغان  در هند  صورت  گرفته   است  با آنچه  که  در زمان  چنگیز  در  آسیای  مرکزی  و  خراسان   روی داد  تفاوتی  نیست .(به بخش هشتاد و پنجم ، شاه  اسماعیل صفوی مراجعه شود) . [4]

مع الاسف وقایع  هجوم  مغول بقدری دلخراش  و تکان دهنده  و فوق  العاده   است که اگر تقریر  مؤرخین  معاصر  استیلای  مغول  و  کسانیکه  در  آن  حوادث ناگوار شاهد  عینی بوده اند  نبود  باور کردنش  مشکل مینمود .

رسون  موّرخ  معروف که بزرگترین  و مشهور ترین  تاریخ  مغول را تألیف کرده در این باب  میگوید:

«اگر  اسناد  عموم  ملل  عالم بر بی رحمی  و خونخواری   مغول  متفق الکلمه  نبود  پذیرفتن  مطالبی که  موّرخین  شرقی  در  این  خصوص  نوشته اند  مشکل بود  ولی شهادتی  که  موّرخین   مغرب زمین  از سفاکی  مغول داده  و شرحی که  در  این باب  از  ایشان  نقل  کرده اند  کاملاً  با مسطورات تواریخ شرقی  مطابقت  دارد .» و برای توضیح این  نکته  نوشته  چند  نفر  از فضلائی  را که با مغول  معاصر بودند در زیر می آوریم:

عز الدین ابن  اثیر موّرخ  مشهور  اسلام  که در  استیلای مغول بر ممالک  شرقی اسلام  در موصل و الجزیره  می زیست و  کتاب  مشهور الکامل را  در سال 628 به اتمام رسانده  در پیرامون  واقعه  استیلای مغول چنین  می  نویسد:

«چند سال  از ذکر  این  حادثه  خود داری  میکردم و بمناسبت  عظمت  آن  از نوشتن  آن  کراهیت  داشتم  و با قدم  تردید   پیش  میرفتم ، کیست  که بر او  خبر  مرگ اسلام و مسلمین  آسان  آید  و این  کار  را امری سهل  پندارد . کاش  از  مادر نزاده بودم و  قبل از این  واقعه  مرده و در عدد فراموش شدگان  معدود  شده بودم و...؛ آخر الامر دیدم  که  ننوشتن  این  وقایع  متضمن  نفعی  نیست  ، بنا بر این  میگویم  که  این  عمل مستلزم  ذکر حادثه  ای  عظیم  و مصیبتی بزرگ  است  که  گشت روز گار  مثل  آنرا نیاورده  و آتش  آن  دامن  خلایق را  را عموماً و مسلمین را  خصوصاً  گرفته  است . اگر  کسی بگوید  که از بدو  خلقت  آدم تا کنون  عالم بنظیر چنین   حادثۀ  گرفتار نیامده راه  خلاف  نرفته است ، چه  تاریخ حادثه ای را که شبه  یا نزدیک باین واقعه باشد  بخاطر  ندارد . یکی  از  عظیم  ترین  وقایع  تاریخی  که   ذکر آن  ورد زبانها ست  رفتار بختنصر  است با بنی  اسرائیل و کشتار او  از ایشان  و ویران  کردن بیت المقدس  ولی بیت المقدس  در مقابل شهر  هایی که  این  گروه  ملعون  خراب  کرد ه و هر کدام  آن  چندین برابر  بیت المقدس بوده  چه  عظمی دارد و بنی اسرائیل در جنب  کسانیکه  در این  واقعه بقتل رسیده اند  چه اهمیتی دارند زیرا که عدد  کشتگان یک شهر  تنها بر  بنی  اسرائیل  فزونی داشته.شاید مردم  دیگر مثل  این  حادثه  که تا انقراض  عالم و پایان دنیا نبینند . یاجوج و ماجوج لا اقل بر  اتباع  خود ابقا میکنند  و مخالفین را از  میان بر میدارند  ولی این  جماعت بر  هیچکس رحم  نیاورد ند،زنان ، مردان و کودکان را  کشتند و شکم  های حاملگان را بدریدند و اطفال جنین را  نیز بقتل  آوردند ، انا لله  وانا الیه راجعون    ولاحول  ولا قوة الا بالله  العلی  العظیم ، آتش  این  حادثه  دامن  عالم را  گرفت و ضرر آن  همۀ  خلق را شامل شد و سیر  آن  در بلاد  بی شباهت به ابری  که در دنبال  آن  بادی در وزش  آید  نبود . طایفه ای  از حدود  چین (صحرای گُبی) حرکت  کردند و (خود  چین)، بلاد  ترکستان  مثل کاشغر  وبلاساغون را  گرفتند  واز  آنجا شهر  های ماوراءالنهر  مثل  سمرقند و بخارا را  مالک شدند .گروهی از ایشان بخراسان  آمدند و با تصرف بلاد و  قتل مردم  و  غارت  وویرانی  از سر  آن  گذشتند بعد به ری و همدان و بلاد  جبل رسیدند و تا حد  عراق  تاخته  آهنگ آذربایجان و ارّان  کردند  و در کمتر از یک سال بیشتر مردم  این  نواحی  را  کشتند و جز معدودی که  پای فرار داشتند  کسی از دم  تیغ  ایشان سلامت  نجست و این  از  نوادر وقایعی  است  که  مثل  آن شنیده  نشده . بعد از فراغت  از  کار آذربایجان و ارّان به دربند شروان رفتند  وبلاد  آنرا  گرفتند و جز قلعه ای که  پناگاه امیر آن  حدود بود  محلی سالم  نماند  سپس به شهر  های لان و لگزیستان  شتافتند  ومردم این بلاد  و شهر  های  دیگری که  در  این  نواحی  هست جماعتی را  کشته  آبادیهای ایشان را خراب  و غارت  کردند واز آنجا راه  دشت قفچاق را پیش  گرفتند واکثر سکنه آنرا که ترکمن  اند  بقتل  آوردند  وبقیه  مردم به بیشه  ها و قلل جبال  پناه بردند و مغول بر آن بلاد  دست یافتند .

تمام  این اتفاقات  بسرعتی که برابر با مقدار  عبور میشد انجام  پذیرفت !  گروه  دیگر بغزنه و مضافات  آن و شهر  های مجاور  هند و سیستان  وکرمان توجه  کردند و مثل  گروه اول  بلکه بد تر با مردم  وآبادیها معامله نمودند  و کاری شد ه  که  هیچ  گوشی  مثل آنرا نشنیده  بود.

این قوم بلادی را که  در ظرف یکسال از جهت وسعت  عمارت و زیبایی  وداد  گری و اخلاق مردم بر ممالک  اسکندر تفوّق داشته  بتصرف آورده  و اهالی شهر ها ی هم  که  پای ایشان به  آنجا نرسیده  بود  از ترس  شبها خواب  نداشته  و هر  آن انتظار رسیدن   ایشان را می برده اند .

این طایفه به اذوقه و سیورسات  ومدد  محتاج  نبوده اند  چه اغنام و  گاو و  گوسفند  و حیوانات  خود را با خود  می بردند  واز  گوشت  انها تغذیه  میکردند . مرکوبهای ایشان زمین را  بسم  خود  میکوبیده  و ریشه  نباتات را میخورده و از جو بوئی  نبرده بودند و به این ترتیب وقتی بمنزلی  میرسیدند به  هیچ  چیز احتیاج  نداشتند  اما دیانت ایشان  مبنی بود به  پرستش  آفتاب در موقع  طلوع و حلال شمردن  همه  چیز ، گوشت  جمیع  حیوانات  حتی سگ  و خوک را میخوردند ، نکاح  نیز در   میان  ایشان  معمول  نبود  بلکه  چند  مرد با یک زن  هم بستر میشدند  ووقتی  که فرزندی  از او بوجود  می  آمد پدر او  معلوم  نبود .  » [2]  همچنان ابن  خلدون  بزرگترین  تاریخ  نویس  مسلمان نیز  در کتاب تاریخش که بنام العبر نگاشته شده  است در جلد  چهارم شروح  گسترده  ای در مورد  جنگهاو سلسله قتل و  کشتار  های چنگیز خان ،  پسرانش و نوادگانش دارد که  من  در بخش (86-12) در همین فصل  در قسمت  تلاشهای  سلطان  جلال الدین  منکبرتی از آن  آورده ام.

 

86-14. نتیجه  نبرد  های  چنگیز و پی آمد  های منطقوی  آن:

 تاریخ  جهان  نشان  میدهد  که  همیشه  حملات از غرب بشرق  آسیا بوده است  از  آن  جمله  حملات  اسکندر  مقدونی و  کروش  کبیر و داریوش هخامنشی  را میتوان  به ایالت  طخارستان  و  هند نام برد ، بر علاوه  در   طول تاریخ  جنگهای صلیبی   دولت  های اروپایی بخاطر  تسخیر بیت المقدس  از اروپا  به  آسیا تاخته اند و  هیچ  وقتی کشور های  نظیر چین  ویا صحرا نشینان طمع بغرب  آسیا نداشته اند ؛   اما حملات چنگیز  تا دوصد  سال  آسیای مرکزی و  غرب را تحت  اشغال مغولان  و تیره  های بیابان  گرد  آن قرار داد  و همین  مسأله سبب  عقب ماندگی  آسیای  غربی   ونا امنی  در سراسر سرزمین  های  خراسان گردید بقسمیکه بجز  ترکیه  عثمانی  تمام  کشور  های  مسلمان  در شرق   بشمول خلافت   بغداد که  همه  مهد  تربیت  و  تعالی و شهر نشینی بودند بشمول خان و مان و جان  همه  چیز شان را از دست  دادند که  حتی  میشود  گفت  که  تا به امروز  آن  خرابی  ها  جبیره  نشده  است  و  مخصوصاً  کشاورزی  بحد  آن زمان  نتوانسته  است  بدرجه رشد   برسد.  از رهگذرحیات  سیاسی  و اقتصادی  نیز  کشور  های شرق  در مصیبت  عظیمی سر فرو بردند  که بعد  صد  ها سال  که  میخواستند  آز آن  وضعیت  سر برون  کنند  بفاجعه  الم ناک  دیگری  در  گستره ماجراجوئی  های توسعه  طلبانه  برتانیای  کبیر  گرفتار شدند  که  بیش  از دو صد سال در سرنوشت  کشور  های  آسیای  جنوبی (ایران-افغانستان –عراق)  مصر و سوریه و  کشور  های شرق  دور ،تأثیرگذار بوده و بعضاً به مستعمره  برتانیا  تبدیل  گردیدند    .

 دولت  خوارزمشاهیان  که در سده  های  ششم و  هفتم  هجری با قدرت  گرفتن  تدریجی  تقریباً  قدرت  تمام  خراسان و فارس را دو باره احیا میکرد ند  ناگهان  از بیخ و بن  از بین رفتند و این  خلای قدرت   تا صد  ها سال  این  منطقه را  به  آشوبهای  بزرگ  نظیر  حملات   ترک  های آق قوینلو  (اوزون  حسن ، و اتابکان فارس و ترکمن های شمال) ،  ترکها  و نوادگان  چنگیز خان  از قبیل   تیمورلنگ  و صفویها ، قاجاریها و نادر شاه افشار و گرگین مخصوصاً در  تاریخ   ایران  با جغرافیای  همان  زمان  رویاروی گردانید  که  شمۀ آن که باعث  کندی رشد  تمدنی  این   منطقه   گردیدشرح  شد.   

 

86-15.منکوقاآن در تخت  خانیت مغول:

قبلاً گفته  آمدیم  که  چنگبز خان   پایتخت  خود را در قراقرم  قرار داد و  خانیت  راکه  بلند  ترین رتبه  در نزد  مغولان  است   به  پسر  خود اوگدای (اوکتای) داد که در تاریخ   های  غرب ینام  خان بزرگ یاد شده  است . پس از او  کیوک  پسر اوگدای به  قاآنی رسید ، میان او  و باتو  فرمانروای شمال پسر دوشی  بالا  گرفت . کیوک  که  میخواست او را  از سر راه بردارد  در میان راه  هلاک  شد  مغولانی که با او بودند  تخت فرمانروایی را به  باتو  پیشنهاد  کردند ولی باتو  آن را نپذیرفت  وآنرا به  منگو  پسر  تولی واگذار نمود  و منگو  را برادرانش هلاکو خان  و قوبلای خان  و برکه  برای نشاندن بر تخت  مشایعت  کردند .برکه  منگو قاآن را در سال 650  هجری برتخت  نشاند ، برکه در باز  گشت  از  این سفرش  اسلام را پذیرفت .

منکو قاآن بر تخت  خانیت  جلوس  نمود  وفرزندان  جغتای بن چنگیز را نظر به  وصیت  چنگیز خان  امارت  ماواءالنهر داد. همچنان  منکو قاآن برادر خود  هلاکو رابرای فتح   عراق عجم و قلاع  اسماعیلیه  که  آنها را ملاحده  میگویند و  نیز  استیلای بر  ممالک  خلیفه فرستاد  .

 

86-16هلاکو  پسر تولی   :

منکو قاآن برادر خود  را به  عراق  فرستاد . هلاکو در سال  652ه  رهسپار  عراق  شد  وبسیاری  از قلاع  اسماعیلیه را  بکشود  و سخت  در محاصره  گرفت .

در  این  ایام  برکه  برادر باتو  پسر دوشی خان  در  سرای  فرمان  می راند . میان  برکه و هلاکو  فتنه افتاد  و این فتنه بجنگ انجامید . برکه  همرای بانوقای پسر توتا  پسرزادۀ دوشی خان در ساحل رود  کور دو سپاه با هم  مصاف دادند . آب رود یخبسته بود .فرو  رت  و بیشتر لشکر هلاکو  تباه  گردید .

هلاکو به بلاد اسماعیلیه باز گشت  و آهنگ  قلعۀ الُموُت نمود .فرمانروای قلعه  علاءالدین بود .ابن صلا یا  صاحب اریل ابن العلقمی  با نامه  اش  از  هلاکو  خواست  تا بغداد را  تصرف نماید  و گفته بود  که  این  کاری بس  آسان  است ؛ زیرا ابن العلقمی شیعه بود و اهل محلۀ  کرخ  بود  و اهل سنت با ساکنان  این  محله  دشمنی داشتند  خلیفه و دوات دار  خلیفه  نیز او را یاری  میداد  تا بر ساکنان  محلل کرخ  حمله و  هجوم  کنند . بدین سبب ابن  القمی  خشمگین  شد وابن اصلایا  حکمران اریل را که باو دوستی داشت  وا داشت  که  مغولان را بتصرف بغداد  بر  انگیزد.ابن العلقمی به  این  عنوان  که  با مغولان مصالحه کرده  است  از شمار سپاهیان  می  کاست .

 

86-17هلا کو  در  تسخیر  دارالخلافه  بغداد:

هلاکو  با لشکر تاتار راهی بغداد  شد  تایجو  سردار مغول را  در بلاد روم  نیز فرا خواند .تایجو  نخست  تعلل  میکرد  ولی عاقبت  پذیرفت  وبا لشکری که  در اختیار داشت بحرکت  آمد .

چون  هلاکو با لشکر خود به  بغداد  نزدیک شد ، ایبک دواتدار (دبیر خلیفه) با لشکر  مسلمانان  با او رویا روی شد  و لشکر مغول را در هم شکست .  سپس مغولان باز  گشتند   ولشکر مسلمانان را منهزم  ساختند . در نزدیکی  بغداد  آب دجله  طغیان  کرد    و در یک  شب  جمع  کثیری از انان  بکشت  از جمله   کشته شدگان  ایبک دواتدار بود . امرایی که با ایبک  بودند  اسیر شدند . بقایای  لشکر به  شهر باز  گشتند  و هلاکو  شهر را متدتی در محاصره  گرفت .ابن العلقی  برای خلیفه المعتصم  بالله   و برای خود امان  خواست  به این امید  که  هلاکو  خلیفه را زنده  خواهد  گذاشت . خلیفه با موکب  خویش  که از  اعیان دولت  وی بودند  به  نزد  هلاکو  خان رفت .  این واقعه  در محرم  سال 656 ه  بوده  است .

هلاکو  خلیفه  المستعصم  بالله را   دستگیر  کرد  و در  جوالی   نمود  (و به روایتی  در  فرش نمدی  ای  پیچانید و  او را مالید تا بمیرد.  ) و فرو  کوفت تا بمیرد  و نمی خواست خون  او  برزمین بریزد.

گویند  شمار  کشتگان بغداد  هزار  هزار سیصد هزار تن (1300000) یک  ملیون و سه صد  هزار  نفر بود .

هلاکو بر کاخهای  خلافت و ذخایر آن  که بشمار نمی  گنجید  و در ضبط  نمی  آمد  مستولی  شد  و هر چه  کنُب  علمی  در خزاین  کُتب  بغداد بود  به دجله افگند  و این به پاداش  آن بود که مسلمانان بهنگام فتح  ایران  کتابهای  کتابخانه  مداین را در  آب افگنده بودند .

هلاکو  خان ابن  القمی را بوزارت باقی گذاشت  ولی  چندان قدرت  و نفوذی  نداشت .  مهمترین  مراتب او  نگه داشتن  حساب  خروج و دخول بود  آنهم زیر  نظر شخصی  دیگر  که از او به  هلاکو  نزدیکتر بود . ابن القمی مدتی بدین  منوال ببود . سپس  کارش پریشان شد  و هلاکو  او را بقتل  آورد.[5]

هلاکو  پس  از گشایش بغداد و  قتل   المستعصم بالله  آخرین  خلیفه مسلمین  از تیره  عباسیان  که  دراز ترین  خلافت را در تاریخ  مسلمانان  و  پر شکوه  ترین  آن  را که  رقبه  آن   تقریباً بر تمام بلاد  اسلامی نفوذ  داشت قسمیکه  در بالا  گفته  آمد در   656 ه بقتل رساند و با قتل خلیفه  چراغهای تمدنی و  فرهنگ عالی آن  شهررا  در بهشت خاموش مدفون  گردانید  و سپس به  میا فارقین  حمله برد فرمانروای آنجا ملک  کامل  محمد  بن  غازی  بن ملک عادل شهر محاصره خود را در برابر هجوم  هلاکو  حفظ کرد ولی عاقبت  از راه  جنگ  شدید شهر را تصرف کردند . صاحب موصل بدر الدین لؤلؤ  پسر خود رکن  الدین  اسماعیل را به  نشانه  فرمانبرداری با هدایای قیمتی  نزد  هلاکو فرستاد . هلاکو  او را  پذیرفت  و نزد  خان اعظم  منکو قاآن  به قراقرم فرستاد  . او بخاطر  کسب رضایت  هلاکو  در جنگ  موصل بنفع  مغول شرکت  کرد  وبعد از مدتی  پسرش از نزد  منکو قاآن  نشور عمارت  موصل  واعمال  آنرا بیاورد.همچنان  هلاکو  لشکری  به اریل فرستاد  و آن را بعد  از محاصره شش ماهه مغولان  بگذاشتند و دست  از محاصره  کشیدند .

فرمانروای شام  در  این  وقت ملک  ناصر بن ملک عزیز محمد بن  ملک  ظاهر  غازی بن  صلاح الدین  بود . چون از استیلای مغول  بر بغداد  خبر یافت پس خود را با تحف و هدایا نزد هلاکو فرستاد  و عذر خواست  که  نسبت   بیم  تجاوز فرنگیان  خود شخصاً حضور نیافته  است . هلاکو  هدایا و  عذر او را پذیرفت و  پسرش را به  وعده  های جمیل باز گرداند .

هلاکو به  جزیره و دیار بکر و دیار ربیعه  استیلا یافت تا سواحل فرات  پیش رفت و با شام  هم  مرز  شد  در سال 658 ه از  فرات بگذشت و بیره را  تصرف  کرد .او در  آنجا ملک سعید برادر ملک ناصر ملک  عزیز را  از بند رهانید و بر سر  حکومتش در صبیبه  وبانیاس  فرستاد .

هلاکو  سپس رهسپار حلب شد . مدتی حلب را محاصره داشت .پس  آنرا بتصرف  آورد . در  آنجا  جماعتی از امرای ممالیک  بحری ، ممالیک المالک الصالح ایوب ، را بیافت  که الملک  ناصر در  آنجا حبس  کرده بود . هلاکو  همه  کسانی که در آنجا در بند بودند  از  حبس رها ساخت و آنرا بیکی از امرای قفچاق  سپرد.امیر از مغولان در تسخیر قفچاق گریخته به  حلب  آمده بخدمت الناصر  پیوستند .

هلاکو  انگاه لشکر به  دمشق برد و الملک الناصر که  خبر تصرف  حلب و دیگر بلاد شام را شنیده بود  از  حلب به  مصر رفت .

هلاکو  جهت  تسخیر  مصر با لشکر اندکی کتبوق را به رسولی بمصر فرستاد . رسولان هلاکو  در مجلس سلطان رسم ادب  نگه  نداشتند  وسخنان درشت  گفتند  و از او  خواستند سر بفرمان هلاکو دفرود آورد سلطان مصر رسولان را بکشت و لشکر بجنگ کتبوقا آورد . در نتیجه سپاه  مغول منهزم شد و امیر شان کتبوقا نیز  کشته شد . مغولان برادر الناصر را که  در صبیبه  حاکم  بود  گرفتند  و در اسارت  کشتند  که نام او الملک السعید بود . خبر شکست  کتبوقان به  هلاکو رسید  و او الملک ناصر را  بدین اتهام  که تصرف  مصر را  در  چشم او  آسان  نموده  است  به قتل  آورد .

هلاکو در سال 658 ه  که بلاد شام را فتح  کرده بود  خبر یافت  که خان بزرگ ، منگوقاآن ، در آن هنگام  که به  غزوه  بلاد  ختا  میرفته  است  از جهان رفته  است .

هلاکو  به  طمع  تصرف تخت  خانیت راهی قراقرم شد ولی دید که برادرش قوبلای  پس از زد وخورد  هایی  که با برادر دیگر شان اریغ بوکا  داشته بر سریر خانیت  استقرار یافته  وهلاکو  چون  از خانیت  مایوس شد واپس به  بلاد خود  عودت  نمود .

این  جای  ها  در دست  هلاکو خان بود:

خراسان                                           مرکز           نیشابور

عراق عجم                      "                اصفهان

شهر زورو سجستان ،طبرستان ، همدان و نهاوند و گیلان و بلاد  اسماعیلیه.

عراق  عرب                   مرکز            بغداد

آزربایجان                       "                تبریز           شهر  های مرتبط               (اران ، سلماز ، قفچاق)

خوزستان                                         "                شوشتر                          "                ( اهواز و  غیر آن )

فارس                                             "                شیراز                           "                (کیش، عمان ، گازرون)

دیار بکر                                          "                موصل                          "                (میافارقین ، نصیبین ، سنجار ،  اسعرد و دبیس ، حران  و رها  و جزیره  ابن  عمر )

بلاد روم                                          "                قونیه                             "                (ملطیه ، ، اقصرا، ارزنگیان، سیواس، انطاکیه و علایا.)  [6]

 

 

 

 

 

 

 

++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++

 

 

 

تهاجم  چنگیز خان بسوی خراسان

 

بخش  هشتاد وششم

I

امپراطوری  خوارزم  در مقابل هجوم  مغول  از میان رفت . شهر  عظیم بخارا که پر از کاخهای  عالی  و پر شکوه  بود  و بیش  از یک ملیون  نفر جمعیت  داشت  بخاکستر  مبدل گشت  ، سمر قند و  جرجانیه  مرکز امپراطوری خوارزم  نیز با سایر شهر ها ویران گردید و  از جمعیت  چند  ملیونی در این شهر ها صرف 50000 نفر زنده  ماند .

 حالا دیگر نوبت  بلخ و  هرات  و بسیاری از شهر  های آباد و  پر رونق خراسان  و فارس  است  که یکی پس از دیگری  بدست چنگیز، همه  ویران  میشوند  و ملیونهای دیگر که  در  این   خطۀ آباد  زندگی  مینمودند  نابود  میگردند و تمام هنر  ها وصنایع  ایکه  در  طول  ششصد سال از تمدن  اسلامی  در رونق بود  در مدت  چند سال  از میان میروند و  میتوان  گفت  که با  هجوم  رعد  اسای مغول تمدن در خراسان ، فارس  و آسیای مرکزی قطع  میگردید  و هر جا که  چنگیز  عبور میکرد به بیابان  مبدل  میگشت.

 

86-1. شهر بلخ و  خرابی  های مغول:

یاد داشت  یک  جهان گرد  مسلمان  که  پس  از حمله  مغول از  طریق  ترمذ با عبور از رود خانه  آمو به  بلخ گذشته بود:

ابن  بطوطه  که از نقطه  نظر  خاص تاریخ  مشرق زمین  مخصوصاً  کشور  های اسلامی که در مسیر سیر وسیاحت او  از تنجه تاچین و هند و  غیره واقع شده بود بالاخص به تاریخ خراسان و آشنائی  با اوضاع و احوال  مقارن  مسافرت او  روشن  گردیده است با وجود  توقف  های کوتاه  مدت  وی در  این  مسیر اطلاعاتی که  از  همین  دست باز دید سریع و کوتاه  خود بدست  میدهد  حائز  ارزش  تاریخی  بسیاری است . او  در سفر نامه  اش تا آنجا که  جای پای  مسلمانان رفته خواننده  در  می یابد که تا چه اندازه  آثار  نفوذ  فکر و ادب  خراسانی مخصوصاً مشایخ عرفان  که بر قلوب  مردم  فرمان  میراند ند از مصر تا هندوستان که اکثراً  از خاک  خراسان   وفارسی الاصل بودند که  در پسوند  نام علمای بزرگ  آن  عصر  نسبت  طبری ، اصفهانی ، بلخی ،  سیستانی ، غوری،فاریابی،فراهی، هروی، تبریزی  و امثال آن  شنیده  میشود  از مجد و گستردگی زبان فارسی که  در  این  خطه  پهناور زبان   رسمی  و درباری تلقی میگردد  حکایت  دارد  که  او  در طول  سفر خود به شرح  هر کدام  این  مناطق  پرداخته  و در مورد بلخ     گوید:«رود  خانه   جیحون را گذشته  بسوی بلاد  خراسان  حرکت   کردیم یک روز و  نیم  در بیابان شن زاری  که اثری از  آبادی در  آن  نبود  راه  پیمودیم  تا به شهر بلخ رسیدیم ،بلخ بکلّی ویران شده بود  لیکن  منظره شهر  چنان  مینمود که  گوئی  هنوز آبادان  است  ، چه شهر بسیار  وسیع  و  پر  جمعیت  و بنا  های  آن  مستحکم بود ه و آثار  مساجد  و مدارس  آن  تا کنون  هم بر جای  است .  نقوش  پایه  های عمارات  آمیخته با رنگهای لاجورد  می باشد  و  میگویند  لاجورد  مال  خراسان  است  که از کوهستانهای  بدخشان  بدست  می  آید  و یا قوت بدخشی  هم از همان  جاست  و عوام  انرا بلخش  تلفظ  میکنند .

بلخ را  چنگیز لعین  خراب  کرد  و تقریباً یک  سوم  مسجد  شهر  را به طمع  گنجینه  ای که  گفته  می شود  در زیر یکی  از ستونهای مسجد  نهفته  است  بر انداخت  و این  مسجد  از  بهترین و  وسیع  ترین  مساجد  دنیا بوده  و اگر چه  مسجد رباط الفتح   مغرب  را  از  حیث بزرگی  ستونها   میتوان شبه  آن  دانست  ولی مسجد  بلخ  از همه  جنبه  های دیگر  زیبا تر  است .» [1]  اما باو جودیکه  هفت  صد سال  از   آن باز دیدکه  ابن بطوطه  از بلخ  کرده بود گذشته است ، امروزه  شهر بلخ   شور بختانه  به  یک  دیه  کوچک  مبدل  گردیده  از آن ابنیه و  مسجد  جامع  که  وی  در  سفر نامه  اش  از  آن  ذکر  کرده   است  بجز کوی از خرابی کوچکترین  اثری  دیده  نمیشود او که  از طنجه  تا  سمر قند و بخارا و  از بلخ  تا هندوستان و بعداً تا کناره  های سواحل  دریای آرام در شرق  دور ، از کشور  های جنوب شرقی  آسیا تا  چین و فلیپین  دیدن  کرده بود   صرفاً  در  وسعت  ورفعت  مسجد  تنجه را برابر به  جامع  بلخ  یافته بود ولی با تأسف  دیده  میشود  که  بعضی از  بناهائی که  بعد  از حمله  چنگیز  تا آمدن ابن  بطوطه  به حالت  نیمه   مخروبه  در بلخ ، موجود بوده  و حالا از آن  اثری نیست از قبیل بقایای مسجد  جامع بلخ، این را  ثابت  میسازد  که  سرزمین خراسان بالعموم و  شهر بلخ بالاخص  بعد  از  حمله  چنگیزخان  بازهم  مورد  تهاجمات  ویرانگر قرار گرفته  است که سعی می شود  در  این  پژوهش عاملین  این  ویرانگری شناسانده شود.

ابن بطوطه در مورد  تاریخچۀ بلخ  مخصوصاً مسجد  جامع  آن   چنین   مینگارد:

«یکی  از  تاریخ دانان بمن  گفت  که  مسجد بلخ  را زنی  ساخت  که شوهرش در زمان بنی  عباس  امیر آن  شهر بود  و داود بن  علی  نام  داشت  و تفصیل قضیه  از این قرار بود  که  خلیفه زمان ، سر موضوعی  بر مردم  بلخ  خشم  گرفت  و فرمان داد  تا  آن  مردم را  جریمۀ هنگفت  بکنند . مامور  خلیفه  چون به شهر بلخ رسید  زنان و کودکان بلخ  مجتمع  گشته  پیش زن امیر (بلخ) رفتند  و شکایت  کردند ، آن زن جامۀ  خود را   که  مرصع به  گوهر  های  گرانبها و قیمت  آن  از  جریمه  مقرر بیشتر بود  نزد  مامور  خلیفه  فرستاد  و گفت  این  جامه را  پیش  خلیفه ببر  که  من  آنرا بملاحظه  ضعف  و بی نوائی  مردم  بلخ بجای  ایشان بخشیدم ، چون  خلیفه  از  این داستان  مطلع شد  شرمزده   گشت  و  گفت  چگونه بود  که زنی  از خلیفه  کریمتر باشد  و مثال داد  که  مردم  بلخ را  از  جریمه  معاف دارند و  جامه را بخود  آن زن  بر گردانید  و خراج یکسال را  نیز بمردم  شهر بخشید.

چون  جامه را  پیش  آن زن بردند  سؤال  کرد  که  آیا  چشم  خلیفه  بر این  لباس  افتاده  است ؟  گفتند بلی،  گفت  لباسی که  چشم  نا محرم  بر آن افتاده  در بر نخواهم  کرد ، و بفرمود  تا  آنرا بفروشند  و از قیمت  آن  مسجد  را با زاویه  ورباطی که رو بروی آن  است  بسازند . این  مسجد  را  از سنگهای کدان  که یک  نوع سنگ  نرم  است  ساخته اند  و رباط  مزبور  تا کنون  هم  معمور  است ،  میگویند  بهای جامه  چندان   بود  که  پس  از  این  همه  خرچ  ها به اندازه  ثلث  آن  زیادی  آمد  و آنرا در زیر  یکی  از ستونهای مسجد دفن  کردند  تا اگر بعد  ها  نیاز به  مرمت  مسجد افتاد  از آن  استفاده  کنند ،  و  همین بود  که  چنگیز  را  وا داشت  تا قریب یک  سوم  مسجد  را   ویران  کرد و چون  چیزی  به  دستش  نرسید  از تخریب  باقی  خود داری  نمود.» [2]

86-1. فتح  ، رخش ، نخشب ، ترمذ ، بدخشان و قندوز:

چون سمر قند  کشوده  گشت  چنگیز  پسران خود  جغتای و اوکیای را بخوارزم روان  کرد  وخودش  تا بهار سال  آینده را  در  سمرقند  بگذرانید و   آخیر تابستان را در مرغزار های  نخشب  بآخر رسانید  تا  اسپان  و گله  های چار پایان با  استفاده  از علف فربه و  لشکر  نیز به رفاه برسند با سپری شدن تابستان  بر قصد  ترمذ یا ترمد (ترمز) روان شد .  چنگیز خواست  تا اهالی  ترمذ  قلعه و  حصن  آنجا را بکشایند و خود  بدون  جنگ  تسلیم  گردند  آنها به  مکاوحت  پیش  آمدند و در میان  آتش  جنگ زبانه  کشید اهالی  ترمذ  با  پیکار  استوار  مقاومت  کردند  اما  در مقابل  سیل  خروشانی  از   سپاه  چنگیز خان  مقومت  نیاوردند و در روز یازدهم قلعه  ترمذ قهراً و قسراً بکشودند و از مرد و زن  و طفل وجوان  هر که بود برسم  موعود  مغولان  همه را به صحرا راندند و  مردم را بر شمار  عساکر قسمت  کردند و  هر فرد  از  خیل چنگیز مکلفیت داشت  تا اسرای خود را  بقتل برسانند و تمامت  مردم  کشته شدند و  بر هیچ  کسی  ابقا نکردند . بدین  ترتیب در ترمد  کسی ابقا نشد و  تعمیری در شهر  استوار نماند و همه بخاک یکسان شد . بعد از آن  چنگیز بناحیت  کنکرت  وحدود سمان رفت و زمستان را در  آنجا بآسائید و آن  نواحی را نیز  به  کندن و سوختن و  کشتن  پاک  کرد و تمام   سرزمینهای بدخشان را لشکر ها فرستاد بعضی را به لطف  واکثراً را به  عنف  مستخلص  و مسلّم  کرد   چنانکه  در  آن  نواحی  از مخالفان  اثر ی  باقی نگذاشت  آورده اند  که  زنی  به  تضرع برخاست  که اگر  از ریختن  خون  من در گذرید  مروارید  گرانبهائی  تقدیم   خواهم  کرد  و چون  مغولان دانستند که  آن  مروارید را بلعیده  است  شکمش  را بدریدند  و بعد  حکم شد تا شکم سایر کشتگان را  هم  پاره  کنند  مبادا  چیزی فرو برده باشد .

 

86-2. گذشتن  چنگیز   از جیحون بعزم   تسخیر  سرزمینهای خراسان:

«یمه نوین  و سوده  بهادر ، با شصت  هزار سوار برخراسان بگذشت، و به  طرف  عراق رفت ، آشوب در خراسان افتاد و فتنه  ظاهر  شد  و  هر  کس  از  ملوک  را  بفرمان سلطان  محمد ، بطرفی اتفاق  افتاد  و  حصار  ها عمارت  کردند و شهر  ها  را خندق ساختند و استعداد  جنگ و  محافظت  قلاع  بقدر امکان  مهیا  گردید  که  هر طرفی را به  مَلِکی سپاریده  و نامزد  کرده بود و...امیر سرهنگ سام  و پهلوانان را  به  حصار  ولخ  و تخارستان فرستاد  که طول و  عرض  آن قلعه بقدر  چهار  فرسنگ  است  و حصار بامیان را به امیر  عمر  کرباوردی  حواله فرمود  و ملک  اختیار الدین   محمد  علی خر پوست  را فرمان شد ، تا  از پر شور به  غزنین  آید  و آن بلاد را محافظت  کند ، و ملک  حسام  الدین   حسن  عبدالملک [سر] زراد  که به قلعه و شهر سنگه  غور بود ، و ملک  قطب  الدین  حسن بن  علی بن ابی  علی را فرمان داد  تا قلعه  های  غور [را] معمور گرداند ، و در محافظت  آن بلاد  جد بلیغ  نماید  و ملِک الکتاب  اختیار الملک دولت یا ر طغرائی را به قلعۀ کالیون فرستاد ، ودو  پهلوان بزرگ  خراسان ، که  ایشان را  پران   یوزبک  گفتندی ، در  آن قلعه بودند و ملِک شمس الدین  محمد  جوزجانی  را در شهر  هرات  نصب کرد  و حصار فیوار را به  پهلوان اصیل الدین  نیشاپوری داماد  مبارک  پهلوان  سپرد ، و  قلعۀ نصر کوه طالقان را به  معتمدان ملک  شمس الدین اتسز حسن  حاجب داد،  و حصار رنگ  گرزوان را  بخدم الغ  خان ابی محمد داد  وقلاع  غرجستان  بهعمید ابی  پهلوان شروان و قلاع  غور به  ملوک  غور سپرد ، و شهر فیروز کوه را بملک  مبارزالدین شیرازی داد،و قلعۀ تولک را به امیر  حبشی  نیزه ور ، مفوض  فرمود ، و در  هر قلعه و شهری یکی را  از معارف ملوک   ترک  و  تجیک  نصب کرد .

چون سلطان محمد  خوارزمشاه  ، بطرف مازندران به  هزیمت رفت و  لشکر  های  اسلام ، پریشان شد ، چنگیز خان  از ضبط بلاد سمرقند  فارغ شد ، و سوار در عقب سلطان محمد  روان  کرد ،  لشکر  های دیگر ، باطراف  خراسان نامزد شد  و  ارسلان خان قیالق که  مسلمان بود ، بقدر شش هزار سوار  مسلمانان داشت ، همه عجمی ، باطولان  چربی (حربی)  و لشکر مغول ، بپای  حصار ولخ طخارستان فرستاد  و خود   با لشکر قلب   از سمرقند بپای  قلعۀ ترمذ آمد ، و  جنگ  پیوست ، و بعد از  چند روز  که  مسلمانان ترمد  جنگ بسیار  کردند  و مغول بسیار را بدوزخ  فرستادند ، و مسلمان بسیار شهید شدند  اهل  حصار ترمد را  به سنگ  منجنیق عاجز گدانیدند ، و  آن قلعه را بگرفت ، و جمله را شهید  کرد ، و از  آنجا با لشکر  های مغول ، بطرف خراسان و  غور و  غزنین فرستاد ، و هر لشکر که به  خراسان می فرستاد ند  ممر  ایشان بر نصر کوه  طالقان می بود ، عیاران  از  نصر کوه فرود  می  آمدند ، و بر افواج  حشم  مغول   میزدند ، اسپ و مواشی باز  می ستدند ، و مغولان را بدوزخ  می فرستادند ، چون از  جهاد  طالقان فارغ شد ، بسیار فوج  از  مغول  نامزد  حصارنصر کوه شدند ،  و  حصار را  گرد  پیچ  کردند و جنگ قایم شد ، واقلان  چربی و سعدی چربی  با داماد  چنگیز خان  که فیقونوین نام  آن  ملعون  بود، چهل و  پنج  هزار سوار داشت ، نامزد شدند و بطرف غور  خراسان در تاخت ،  هر  چه  در اطراف شهر  و قصبات  و رساتیق   خراسان و  غور و  گرمسیر ، مواشی بود  جمله بدست  حشم   مغول افتاد  و تا در  غزنین  و بلاد طخارستان  و گرم سیر نهیب شد ، و اغلب  مسلمانان ر ا شهید  کردند ، و بعضی را  اسیر گردانیدند  و در این سال                    618-619    مدت  هشت  ماه  لشکر مغول  اطراف  و نواحی خراسان را می زدند ، ودر این  تاریخ  کاتب  این طبقات ، منهاج سراج  در  حصار تولک  بود  و برادر کاتب نیز در شهر و  حصار فیروز کوه بود .

در این سال  لشکر مغول بپای  حصار آستیه   غور آمدند  و مدت  پانزده روز   جنگهای سخت  کردند ، در  آن قلعه امیر  و مقطع  سپه سالار تاج  الدین  حبشی  عبدالملک  سرزراد  بود ،  ملک بزرگ با استعداد تمام ،فام چون  قضاء آسمانی  در آمده بود ، با ایشان صلح  کرد ، و در میان  ایشان رفت     ، و او را بنزدیک  چنگیز خان بردند ، او را خسرو  غور لقب  کرد ، و اعزاز  نمود ، و باز فرستاد،  تا دیگر  حصار ها بدست  آید ، چون باز آمد  بعد از  آنچه  جلال الدین  منکبرتی  خوارزمشاه را بر لب آب سند بشکست ، تاج  الدین  حبشی (عبدالملک) از کفار روی بتافت و با ایشان  مشغول بقتال شد ، و به ثواب  شهادت رسید ، همدرین سال  لشکر مغول با اقلان  چربی  بدر شهر فیروز کوه  آمدند ، و مدت بیست  ویک روز  جنگهای سخت  کردند ، وبر آن شهر دست  نیافتند  ونا مراد  مراجعت  کردند .

و چون فصل زمستان بود ، برف بر جبال  غور باریدن  گرفت و لشکر  چنگیز  خان  مغول  از خراسان روی به  ماوراءالنهر نهاد  ، و  آن  لشکر  که  در  غور بود بقدر بست  هزار سوار بود  ، [مغول و  مرتد ، و  گذر  ایشان بر پایها  حصار تولک  بود ] در مدت  هشت  ماه  و  چند روز ، بپای قلعه  فوجی از ایشان  بتاختی  و  غازیان  قلعۀ  تولک ، و این داعی  که  منهاج سراج  است ، در  میان  غازیان ،با کفار  جهاد  میکردند .  چنانچه  کفار را امکان  نزدیک  شدن  قلعه و  حصار نبودی ... مدت  هشت روز لشکر  مغول  بپای  حصار می  گذشت ، ثقات  چنین  تقریر کردند ، که  اسیران  مسلمان ، بدست  کفار چندان بودند  که برای خاصه  چنگیز خان  دوازده  هزار دختر بکر ، بر گزیده بود . و با خود  می برد  خلصهم  الله ایدیهم  و امر الله  الکفار بقهره و قدرته  [3]   [1]

 

86-3.ذکر عبور  بر معبر  ترمذ  و کشودن بلخ:

پس از  قتل (عام) و  تخریب  در ترمذ چنگیز در 617  بجانب  بلخ  (قبة  الاسلام  )رفت . در  آبادی  این شهر و فزونی  جمعیت  آن  بهمین اکتفا میشود  که در شهر و قری  دو هزار و دویست  حمام داشته  است  . [4]

بلخ  از  کثرت  غله جات و  حبوبات و  میوجات و از انواع  ارتفاع  از  شهر ها و بقاع دیگر مرتفع  تر  و وسعت و بزرگی  رقبۀ آن از سایر شهر ها بیشتر  و در قرون  پیشین  بلخ در بلاد شرقی بمثابت  مکه بوده  است  و فردوسی  میگوید :

                                   به بلخ  گُزین شد بدان نوبهار                                   که یزدان  پرستان بدان  نوبهار

                                   مرآن  جای را داشتندی  چنان                                  چو مر مکّه را  این زمان تازیان

(و  این  از  آن سبب  است  که رود خانه  خروشان بلخ  همواره در طول ازمنه  ها مورد استفاده   در  کشاورزی و باغداری قرار  گرفته  است و  از همین سبب بلخ  از  ابتدای  شروع تمدن  و شهر  نشینی  از جمله بقاعی بوده  است  که معمار گران را در پای  حصار  های تمدنی خود فرا خاسته  است ، ویلدورانت   مولف کتاب  مشرق زمین  گهواره  تمدن  اذعان  میدارد : زمانیکه کوروش  کبیر  از  طریق دره بلخ  عازم  هندوستان شد  شهر  بلخ  دارای   سکنه و جمعیت انبوه بوده  است.) [2]

چنگیز خان  از  معبر عبور  کرد  و متوجه بلخ شد مقدّمان پیش  آمدند و اظهار  ایلی و  بندگی  کردند  و انواع  ترغو(نوع از  حریر سرخ رنگ) و   پیش  کشیدند ، و بعد  از  آن بعلت آنک (مردم را) شماری می باید  کرد فرمان  شد تا  هر  خلق  که در بلخ بود  تمامت را به  صحرا  آوردند  و شمار  کردند  و بعد  از آن سبب  آنک سلطان  جلال الدین  در نواحی  شور و  آشوبی  می انداخت  و اسپ  در میدان  عناد و لجاج  می انداخت بر  صلح آنها (مردم بلخ) اعتماد  نمی نمود ند خاصه  نواحی  خراسان بلک  چون دریای  فنا ی بلاد  و  عباد در موج بودو طوفان بلا به  آخر نرسیده بود  دفع  آنرا  هیچ  حیلت در امکان  نمی  آمد  و چون اجل پای  گیر شده بود  ایلی و آشتی دستگیر نمیشد  و نه به انتقاد  و اذلال  پشت باز میتوانست نهاد  و عصیان خود زهری بی گمان بود و دردی بی درمان  . بفرمود تا اهالی بلخ  صغیرو  کبیر قلیل و  کثیر  را از مرد و زن بصحرا راندند و بر عادت مالوف قسمت  کردند  تا ایشان را بر شمشیر گذرانیدند و از تر و  خشک  اثر نگذاشتند  از مدتها  وحوش  از لحوم (گوشتها) ایشان  خوش  عیشی میراندند  سباع بی نزاع با ذئاب  در ساختند و نسور بی  نشور  با عقاب همخوان  گشتند .

و  آتش در باغ شهر زدند و هِمّت  مقصور  کردند  تا فصیل و سور و دَور و قصور را خراب  کردند ؛ دردور  دیگر  آن  وقت  که  چنگیز  خان  از  حد  پشاور  مراجعت  کرد و بحدود بلخ رسید جماعتی  از  پراگندگان  که در کنجها و سوراخها  مخفی مانده بودند و بیرون  آمده   تمامت  ایشان را بفرمود تا بکشند  و هر کجا دیواری بر  پای مانده بود بیانداختند و بتازگی آثار عمارت از  آن بقعه دور  کرد .

چون  از کار کشش و (قتل عام ) بلخ  فارغ شد  پس خود تولی را به استخلاص بلاد  خراسان  با لشکر انبوه  نامزد  کرد و بنفس  خود  متوجه  جوزجانان ، انبار و فاریاب و طالقان [3] شد  و قلعۀ  آن حدود را که بنصرت کوه  موسوم بود و با حصانت  تمام  مشحون  بمردانی که  همه  متعهد اکتساب  نام بودند  هر چند رسولان و ایلچیان فرستاد و آن  جماعت  را بایلی خواند  تن در نداد ندو  جز بقتال و نزال  مایل  نشدند  برمدار قلعه  حلقه کشیدند  ومنجنیق بسیار بر  کار  کردند و از حرکت نیاسودند و ارباب  قلعه  نیز از اجتهاد  پهلو بر زمین  نبسودند و از جانبین  مقاتلت  سخت و جراحات بسیار  گشت  مدتی بر این  منوال  مقاومت  نمودند تا چون  تولی  خراسان را مسلّم کرد با لشکر  های بسیار  باز رسید  غلبۀ  لشکر بسیار شد  طالقان را قهراً  وقسراً بکشاد ند و از (انسان)وجانور در او  هیچ  چیز نگذاشتند  و حصار و باره  وسرای  و خانه را خراب  کردند  ناگاه  خبر رسید  که سلطان جلال الدین  استیلای تمام یافته  است  و بر نکجوک  و لشکری که با او بود   مستولی شده به  تعجیل  آهنگ او  کرد و راه بر گرزوان  [4]بود سبب  ممانعت  اهالی (و  استقامت  مردمان گرزیوان که  جانبازانه  پایداری کردند لشکر چنگیز مدت ) یکماه انجا  مقام  کرد  تا آنرا بگرفت  و همان شربت  که امثال آن  چشیده بودند  از قتل و نهیب  و تخریب بناکام  در کام  ایشان (مردم  گرزیوان) ریخت  از  آنجا کوچ  کردند و به بامیان رسیدند . [5]

جامع التواریخ  (تألیف  رشید الدین فضل الله  وزیر  ابن  عماد الدوله  ابوالخیر  که در سنه 704 هجری  به  تحریر در  آمده و توسط ادگار بلوشه  فرانسوی  تصحیح و در 1229  هجری/1911مسیحی در  مطبعه بریل لیدن  هالند به زیور نشر آراسته شده  است درجلد سوم  صفحه114 ) دوام  جنگ  و محاصره  طالقان  توسط  چنگیز را مدت  هفت ماه  ذکر کرده  است  یعنی مدت  هفت ماه  چنگیز در  گرزیوان  و طالقان  زمین  گیر شدند لذا فتح  بامیان را در سال 618 بعید  میداند . [6]

 

86-3. فتح  بامیان :

بعد از  قتل عام و  نهیب و  غارت  مناطق  بلخ ، گرزوان  و طالقان  که شرح  آن  گذشت لشکر مغول متوجه   بامیان  گردیدند.ارباب بامیان از باب مخاصمت و مقاومت  پیش آمدند لذا  هر دو طرف دست  به  سلاح های کشنده  آن زمان  که  عبارت  از منجنیق و  آتش  پرانها و  نیزه و  تیر و شمشیر بود بهمدگر آختند .

چون از شصت قضا که فنای  کلّی آن  قوم را رقم زده بود  تیر  چرخی  که  مهلت  نداد  از شهر بیرون  آمد وبیک  پسر  جغتای  رسید که محبوب ترین احفاد   چنگیز خان بود در  استخلاص  استعجال بیشتر نمودند  ، چون بامیان را بکشاد  چنگیز یاسا داد.»[7] در اثنایی که  چنگیز خان   میخواست   اطراف  خراسان را فتح  نماید « این اوقات  مقارن بود با تسلط  کلی  جلال الدین منکبرتی  بر غزنه و  وقندهار و هرات  وغلبۀ او با سپاهیان  مغول ، به  همین  جهت  چنگیز  تلاش  داشت به  غزنه بخاطر  جلو  گیری  او  می  آمد (و  قسمیکه  در فوق  بنقل از جهان  کشا تذکار رفت  )و  چون در بامیان  مردم  تسلیم  نشدند  بلکه  در ضمن  محاصره  «موتوجن» پسر جغتای  نواده  چنگیر که  در  نزد او  سخت  عزیز بود به اثر اصابت  تیری  بقتل رسید ،  چنگیز  در فتح  بامیان  جّد بخرچ  داد  و پس  از  کشودن  شهر  حکم داد  که  علاوه بر مردم  جانوران شهر را نیز بکشند  و  کسی را  اسیر نگیرند  و بچه  در شکم  مادر نگذارند و دیگر  کسی آنجا سکونت اختیار ننماید،  مغول بامیان را زیر  و رو  کرد ند و آنرا از این  تاریخ ببعد  «ماوبالیغ» یعنی آبادی بد  نامید ند.» [8]

 

86-4سلطان جلال الدین  منکبرتی  پسر سلطان  محمد  خوارزمشاه:

او بزرگترین  پسر سلطان محمد  خوارزمشاه است و به  اثر نفوذ  ترکان  خاتون  در مزاج  محمد و بغض او نسبت به  جلال الدین  ،محمد خوارزمشاه فرزند  کوچکتر خود اوزلاغ شاه  را ولیعهد قرارداد و جلال الدین  و  پسران  دیگر را  از این  حقوق  محروم  کرد .

محمد زمانیکه  در 609  حکومت  غوریان را بر انداخت و فیرور کوه  و  غزنین  و  بامیان و سراسر سیستان  را  مسخّر نمود ، حکومات  خراسان را به  پسرش  جلال الدین  که  مرد  نیرو  مند و آهنین بود  و به  نسبت رشادتش او را در جنگ  ها  باخود  میبرد سپرد.شاه  خوازم  دائماً به رزمندگی و  کومک  پسرش  جلال الدین  محتاج بود که اکثر فتوحات  بوسیله او انجام  میافت  و کر بر ملک را در غزنین قایم  مقام او  گذاشته بود و  حکومت  هرات  توسط امین ملک و  ولایت  پشاور با اختیار الدین محمد  بن  علی  خرپوست یکی از رؤسای  غور اداره  میشد .

امین الملک  که  پسر دائی  جلال الدین  نیز  میشد در موقعیکه  چنگیز خان  در حوالی  هرات  آمدند  برای آنکه با  ایشان رو برو  نشود آن شهر را رها کرده  بسوی سبوستان  از ولایات  سند رفت  و بفتح بلاد  آن  پرداخت  و در ضمن  عملیات  جنگی   ملک  کربر را  از  غزنین  بکمک خود خواست.

در این  حین  ملک  اختیار الدین  حکمران  پشاور  موقع را  مغتنم  شمرده  بسوب  غزنین  حرکت  نموده  شمس الدین  محمد  نسائی  را که  کوتوال  غزنی بود فریفت  و شهر را  گرفت .

 این  خبر به امین الملک  پسردائی  جلال الدین رسید و بطرف  غزنه  حرکت  کرد و با اختیار الدین پیشنهاد  اتحاد بر ضد  مغول نمود ولی اختیار الدین زیر بار نرفت و  گفت ما از مردم  غوریم و شما ترک  و زنگانی کردن  این دو طایفه  با یکدیگر  مشکل  است.

وزیر با صلاح   الدین کوتوال   غدری  در خفا اندیشید و بزمی مهیا گردانید  و ملک  محمد خرپوست   به مهمانی طلب کرد و آن  ملک  غازی را ، صلاح  الدین کوتوال  به زخم  کارد  شهید  کرد و آن لشکر  که  جمع  کرده بود ، جمله متفرق  گشتند   و قلعه شهر را  متصرف شده بعد  از سه روز دیگر امین الملک  رسید  غزنه را به  امین الملک سپاریدند و او بر  غزنه  استیلا یافت .

او قشون  متفرق  مغول را  در حالی منهزم ساخت  که  شخص  چنگیز خان  قسمیکه قبلاً  نیز  گفته  آمد  مصروف   کشودن   طالقان  بود. جلال الدین   قوای متفرق    مغول را که  سه  هزار  نفر بیش  نبودند  منهزم ساخت   و صلاح الدین  کوتوال را در غزنه  گذاشته و شمس الدین  وزیر را در قلعه ای محبوس ساخته بدنیال سپاهیان  مغولی رفت .

در غیاب امین الملک  مردم  غزنه  صلاح الدین را  کشتند و دو برادر که  از ترمذ  آمده بودند بنامهای رضی الملک و عمدة الملک  بر آن شهر  مستولی شدند و رضی الملک به سلطنت  غزنین  منسوب  گردید .

جماعتی از ترکان و ترکمانان  خلج  در  پشاور در تحت قیادت سیف الدین اغراق ملک اجتماع  نمودند  و  چون  رضی الملک  خواست  ایشان را  مغلوب کند  خود شکست یافت و در این اثنا  اعظم الملک  پسر عماد الدین  والی سابق بلخ با حکمران  کابل بغزنه  حمله برده  آن  شهر را  از عمدة  الملک   برادر رضی الملک  گرفتند و در  آنجا مقام  کردند .

سلطان  جلال الدین بعد  از زد و  خورد با مغول  در حدود  نیشاپور در اواخر 617  بطرف  هرات  حرکت  نمود و در بین راه شمس الملک را از حبس  نجات داده بغزنه فرستاد و خود  نیز در اوایل سال 618به  آن  شهر ورود  کرد که با ورود امین  المک  مقارن بود  امین الملک با 30  هزار سپاه  به  استقبال  جلال  الدین  آمد و سیف الدین  اغراق و اعظم  ملک و  مظفر ملک  رئیس افغانان  و سردار ترکان  قرلق  نیز با همین اندازه سپاهی بخدمت جلال الدین  پیوستند و جلال الدین  دختر امین الملک را  بزوجیت  گرفته  مستعد  دست و  پنجه  نرم  کردن با  مغول  گردیدند .[9]

 

86-5. جنگ  پروان و فتح  جلال الدین :

سلطان  جلال الدین  منکبرتی  و ملک  خان  از هرات و  جمعیت  لشکر اسلام  از  قبیل ترکان ، غوریان ، قرلق ، خلج و افغانی که از قبل  تعبیه   و همراهی جلال الدین را میکردند خود شان را برای مصاف با  چنگیز خان اماده  میکردند ( فیقو نوین  را  که داماد  او بود  از  هرات بطرف  غزنین  نامزد  کرد  چون بحدود) به  پروان رسید وآنجا را اردوگاه  خود قرار داد  و چون دانست که  جماعتی از مغول در تخارستان  مشغول   محاصرۀ قلعه والیان  اند بنیاد  قشونش را  در پروان  گذاشته بر سر  چنگیزیان  تاخت و  قریب یکهزار  نفر  از ایشان را  کشته   وبقیه  را  منهزم  کرد ، چنگیزیان  از  جیحون  گذشتند و پل رودخانه  را  خراب نموده   پیش  چنگیز رفتند و  وتفصیل واقعه را باو  گفتند .

جلال الدین به  پروان بر  گشت و  چنگیز برای دفع  او ، قوتوفونویان  را با لشکریانی  که عدد آنرا از 30  هزار  تا 45 هزار  نوشته اند  بطرف  پروان روانه  کرد .

جنگ بین   جلال الدین  و قوتوفو در یک فرسخی  پروان بوقوع  پیوست ، جلال الدین  طرف  راست  قشون  را به امین  ملک و  جناح  چپ را  به  سیف الدین  اغراق سپرد  و خود  در قلب  لشکر  ایستاد  و امر داد  که  لشکریان  از  اسپ  پیاده  شده  مرکوبین خود  را در دست  بگیرند  و  پیاده با  مغول کارزار کنند .

جنگ دو روز طول  کشید ، روز اول   نتیجه  عاید  هیچیک از   طرف  نشد ، روز دوم قوتوقو  حکم داد تا  هر یک  از  مغول تمثالی  از  خود ساخته  بر روی  اسپها  نصب کنند  تا اتباع  جلال الدین به   توهّم  اینکه  بچنگیزیان  مدد رسیده  فرار  اختیار نمایند .  این  تدبیر  نزدیک  بود  مؤثر  واقع  شود  ولی  جلال الدین  مقاومت بخرچ  داد ه سپاهیان  خود را قوت  قلب بخشید   ولشکر فوتوقو را  منهزم  کرد  و به امر او  همراهیانش بر اسپ سوار شده به  تعقیب  مغول  تاختند  و فوتوقو  شکسته  پیش  چنگیز رفت.

بر اثر  این فتح  اهالی  خراسان  شادی و سرور بسیار کردند  و سلطان  جلال الدین  و یاران او  را نیز  از برکت  هزیمت سپاهیان  مغول  انبساط  فوق العاده  دست  داد  تا آنجا که  لشکریان و خدمه او   گوشهای اسرای تاتار را   برای  تشقی خاطر  با میخ  سوراخ  میکردند  وبا  این  عمل   آتش  کینه  و نفرت  خود را  نسبت به  چنگیزیان  اندکی تخفیف  میدادند .

بعد از  انکه  خبر فتح  جلال الدین  به شهر   های  خراسان و جنوب ماواءالنهر رسید  مردم  بسیاری از این بلاد  شورش کردند  و شحنه  های مغول را  بقتل رساندندو یکی از  اؤلین  نتایج  این  پیروزی  آن شد  که  چنگیزیانی که قلعه سلخ  تخارستان را  در محاصره  داشتند  فرار  کرده  گریختند.

بعد از فتح  پروان بین سپاه  جلال الدین    بر سر  تقسیم  غنایم   نزاع بروز کرد  و میانۀ اتباع  خاص  سلطان  و امین  ملک ( خوارزمیان  و لشکر ترک)   و جمعیت سیف الدین اغراق  و اعظم  ملک  و مظفر  ملک (جماعت  خلج و ترکان و غوریان ) اختلاف شد  و  چون دراین  ضمن  بین سیف الدین  و امین الملک  برسر  تصرف یک  اسپ   از اسپان  مغولی  نزاع  در  گرفت  و امین الملک  تازیانۀ بر سیف  الدین زد  و جلال الدین  نیز باز خواستی  نکرد  سیف الدین و اعظم  ملک  و مظفر ملک  راه  پشاور در  پیش  گرفتند و  هر قدر سلطان در دلجوئی ایشان  کوشید  نتیجه ای نداد ، عاقبت  جلال الدین بغزنه بر  گشت و اتباع سیف الدین  و اعظم  ملک   و مظفر ملک  هم در حوالی  پشاور  بجان یکدیگر  افتاده  در مدت دو سه  ماه  هر دسته رئیس  گروه  دیگر را  کشتند   وبقیه را هم بعد  ها  مغول از  میان برداشتند .

و  این برابر به زمانی بود  که  چنگیز خان  از محاصره  طالقان   و نصرت  کوه فراغت یافته  بود و  چون  خبر فتح  در پروان را باو  داده بودند  از راه بامیان  بغزنین  می آمد.[10]    

سلطان  جلال الدین  بعد  از تعبیه  اسباب کار خود با سپاهیانی  که  مخلوطی از اقوام  مختلفه ترک  و افغانی و غوری و خلج  وقرلق بود در ناحیۀ  پروان  با مغولان  بهم رسیدند. [5]

86-6. جنگ جلال الدین  خوارزمشاه (منکبریتی)در هشتم شوال 618:

بعد  از اینکه ارتشیان جلال الدین و شهسوران اردوی ائتلافی او  از  اثر  سوء تدبیر   پاشان و  از هم  گسیخت  خراسان  قویترین  حامی و تکیه گاه  خود را در برابر  حملات  ویرانگر و  کشنده  مغول برای  همیش از دست داد . زمانیکه  جلال الدین  پی برد به  تنهایی قادر نیست در برابر  قوای سیل آسای  چنگیز خان  استادگی و  مقاومت  نماید بر آن شد  تا غزنین را خالی کرده  تصمیم  گرفت  تا  از  رود سند  عبور نموده  در آنطرف در صدد  جمع  آوری سپاهی   وبر گرداندن  فرماندهان  پیشین  سیف الدین اغراق و  سایر  رؤسایی  قشون  که  راه خلاف  پیش  گرفته  بودند بر آید  ولی  چنگیز خان شتاب بخرچ داده  جماعتی را بجلو  او فرستاد  و ایشان  در  گردیز در یک  منزلی  مشرق  غزنین  با جلال الدین مصادف شد ند . جلال الدین  آن طایفه را  مغلوب کرده  و بکنار سند رفت.

چنگیز خان  در هفته دوم  تخلیه غزنین  از جانب  جلال الدین   به  غزنین  ورود  کرد ، ساوربهادرو اوکتای را بغزنین مامور ساخت  تا شهر را خراب  کرد(و  خرابه  های شهر  غلغله ، [6] که  من شخصاً از آن  دیدن  کرده ام از همین  دست  است   و برسم  همیشگی  مغول  مردم را  از شهر بیرون  آورد  و شهید  گردانید  و بعضی را  اسیر  کرد    . چنگیز خان  از کناره  آب سند  در عقب اغراق   مسلمانان  که لشکر  بسیار و مرد بیشمار بود ند بر طرف کیری برفت  و قلاع  کیری و  کوهپایه  ها را بکشاد ، و مسلمانان را شهید  کرد ، و مدت سه  ماه  بولایت  کیری مقام  کرد ، واز آنجا رسولان بخدمت سلطان  (سعید)شمس  الدنیا  والدین  فرستاد  و بر آن عزیمت  میبود  که  لشکر بطرف  هندوستان  آرد  و از راه قراجل و کامرود  به زمین  چین باز رود  او  در  این فکر بود  که برایش  پیغام  آوردند  که خانان  تنکت و طمغاج   عصیان  آوردند ، و  آن مملکت  نزدیک  است  که  از  دست برود ، بضرورت  از  کوهپایه  های کیری  مراجعت  کرد و آن  کوهپایه  ها  همه برف  گرفته بود فرمود : تا برف  میروفتند  و از  پشتۀ بلاد  غزنین  و کابل ،  بطرف  ترکستان و کاشغر باز رفت ،  ولشکر  های اوکتای را  از  کیری  در همان زمستان سخت به  طرف  غور و خراسان فرستاد  ، اوکتای به  موضعی آمد ، میان  غور و  غزنین  که آنرا پل  آهنگران   گویند نزدیک فیروز  کوه   واز آنجا لشکرگاه  کرد ، و سعدی  چربی  و منکده  چربی  و  چندنوئین و دیگران  را با لشکر  گران  نامزد سیستان  کرد  و ابکه  نوئین را  که  منجنیقچی  چنگیز خان  و ده  هزار مغول  منجنیقچی در خیل او بود  نامزد  حصار اشیار غرجستان  کرد و الجی  نوئین را  نامزد  جبال   غور و هرات  کرد  . بهر طرف  غور و سیستان و  خراسان  شحنه  ها  و حشمها  نامزد  کرد ، و تمامی  شحنه  گان و  حشم  چنگیز  که به  اطراف رفته بودند بقتل رسیدند و  خبر  کشته شدن  شحنه  گان به  چنگیز رسید فرمود  که  آن  خلق را تمامی من  کشته بودم  از  کجا زنده شدند؟ و چنان فرمان داد  که سر خلق از تن  جدا  کنند تا  دوباره زنده  نشوند .

او مرتبه  دیگر همه شهر  های  خراسان را  بار دیگر  خراب  کرد  و لشکری که به  در سیستان رفته بودند  سیستان را  بجنگ بگرفتند و  مجبور شد  سپاهیان  مغول در  هر  کوی و  خانه  جنگ باید  کرد  همه به  تیغ  و کارد  کشته شدند  و لشکری که به در  هرات رفت . شهر  هرات را  خواجه فخر الدین  عبدالرحمن  که  مردی بغایت  ثروتمند و  محترم بود  در این  کرت او شهر  هرات  را  چندین روز نگهداشت و  ملک  مبارزالدین  سبزواری   از  حصار فیروز کوه   منهزم بهرات  آمد او را سر لشکر ساختند و  چنین روایت  کردند  که  چون هرات را در این  کرت باز ستاند  ملک  مبارزالدین مرد  پیر و خوب منظر بود  او بر گستوان  گرفته  جهاد  کرد  تا  کشته شد .[11]   

 

86-7.عاقبت  سلطان  محمد  خوارزمشاه :

قسمیکه قبلاً نیز اشاره  کردیم  چنگیز خان  بعد از فتح سمر قند لشکریانش را بچند قسمت  منقسم  کرد  که  هر قسمتی  از  آنها وظیفه داشتند  ولایاتی  از خوارزمشاه  که باقی مانده بود را بکشایند .  چنگیز خان سه  تومان (30000) از  عساکرش را به رهبری جبه ، ویستای و تغاجار  در ربیع الاول 617 و بخاطر تعاقب  خوارمشاه  مامور گردانید ه بود از  جیحون   گذشتند  و به  آنها وظیفه سپرد تا بدون  توقف در تعاقب خوارزمشاه بشتابند  و به  ایشان  دستور داد  که به   هیچوجه توقف ننمایند و تا خوارزمشاه  را نگیرند  از پای ننشینند  و متعرض بلاد  سر راه  نشوند و اگر اتفاقاً طاقت  مقاومت  با او را در  خویش  ندیدند  توقف کرده  مراتب را به اطلاع  چنگیز خان برسانند  و عدۀ از  عساکر خود را  که  تعداد شان چندان زیاد نبود  نامزد و خش و  تالقان  کردند  و چنگیز خان  خود  نیز قسمیکه  گفتیم   تابستان را   در  حوالی نخشب گزرانید تا لشکریان  خود را بحمله   بلخ  مهیا و مستعد سازد.

خوارزمشاه  که  پیوسته  از  مقابل سپاهیان  چنگیزی  میگریخت  در این  تاریخ  در بلخ بود و در این شهر عماد الملک  وزیر  پسرش  رکن  الدین حکمران  عراق  بخدمت او رسید و او را بنا به دعوت و  مصلحت اندیشی  رکن  الدین بعراق خواند  تا در  آن سر زمین برای جلو  گیری  از  پیشرفت بجمع و  تهیه سپاهیان  مشغول شود .

خوارزمشاه  این  پیشنهاد را  پذیرفت و عدۀ قلیلی  از لشکریان  خود را در معبر پنجاب  بین  ترمذ  وبلخ  گذاشت  تا خبر  جلو  آمدن  مغول را باو برسانند  و خود  تصمیم  حرکت  عراق  کرد . او  هنوز از ترمذ نگذشته بود  که  خبر تسخیر و ویرانی بخارا و سمرقند  پی در پی باو رسید  وخوارزمشاه  بیش از  پیش  در فرار عجله بخرچ داد ه خود را به  ولایت طوس  رساند  و در این اثنا 7000  نفر از ترکان  قراختائی و  قشون  علاء الدین  حکمران قندوز به  لشکریان  چنگیز ی پیوسته و بجنگ با خوارزمشاه  حاضر  شدند .

اردوی جبه  هایی که به  تعاقب  خوارزمشاه  مامور بودند  جبه  وسبتای  نظر بدستور  چنگیز بدون  آنکه   هرات را  تصرف کنند  از هرات بجانب  نیشاپور  رهسپار شدند    ولی  لشکر تغاجار  که  از عقب رسیدند  حکم  چنگیز را  هیچ  شمرده  هرات را  در محاصره  گرفتند و در حمله  ایکه بقریه  پوشنگ  انجام دادند  یکی از سرداران  سپاه  تغاجار  کشته شد مغول  آن قریه را زیر و رو  کردند  و تمام  مردم  آنرا  بقتل  آورده  عازم  نیشاپور  گردیدند . خوارزمشاه بمجرد  رسیدن به  نیشاپور  ساعتی  توقف نکرده  راه بسطام  در  پیش  گرفت  و در  آنجا ده صندوق  از نفایس  اشیا  و جواهرات  سلطنتی  را بیکی  از  پیش خدمتان  مخصوص خود داد  تا آنها را به قلعه اردمن بفرستد و در آنجا آنها را محفوظ  نگهدارد  ولی این  نفایس گرانبها  کمی بعد  از ختم  کار  خوارزمشاه  بدست  مغول افتاد و ایشان  آنرا  پیش  چنگیز خان فرستادند . سلطان  محمد  خوارزمشاه  از بسطام به ری  آمد و  از  آنجا به قلعه قّر زین  رفت و در  این  نقطه  پسرش رکن الدین  با قشونی مرکب  از 30  هزار  سپاهی منتظر رسیدن او بود .

در این  محل خوارزمشاه بخوبی  میتوانست  با این  عده  سپاهی و مدد  پسر  خویش  و امرای دیگر لشکریان  معدود و کوفتۀ پسران  چنگیز سبتای و  جبه را از  پای در  آورد  و سرو  صورتی  بکار  خود دهد  ولی افسوس که  ترس  از مغول عنان  پایداری را بکلّی   از  کف  او  بدر  برد ه بود و بی  تدبیری او نیز تا  این  حد بروزگار سیاهش   کشانده بود  نگذاشت که  از  چنین فرصت  خوبی  استفاده  کند  ولا اقل  از عهده  شکست  مغول بر نمی  آید  بقدر  وسیع  از  پیشرفت  سریع  ایشان  جلو  گیری نماید .

خوارزمشاه از این  محل  زنان  حرم  خود را با پسرش  غیاث الدین  به قلعه  ارون  از قلاع  داخلی جبال البرز  فرستاد  که  در بحث قبلی  در موضع  ترکان  خاتون  سرنوشت   این  خانواده  شاهی را که به  چه  حالت  از بین رفتند و  پاشیده شدند را بیان  داشتیم .گرچند اتابکان فارس و لرستان  خواستند با  فراهم  آوری یکصد هزار سپاهی  شاه  خوارزم را در  مقابل  پیشروی  سپاه  چنگیز   تقویه  نماید  اما  از بد  حادثه  شاه  خوازم  حال و هوای  مقاومت و دفاع  را نداشت و اعتماد بنفس خود را بکلی  از  دست  داده بود  که  در نتیجه  این باعث  پیشرفت بلا وقفه سپاهیان  چنگیز  در سرزمینهای  خراسان ، بدخشان ، تخارستان  ، بلخ و  حدود فارس  گردید .[12]

عطا ملک  جوینی که خود تاریخ  مفصّل تری  از یلغار چنگیز خان دارد  در مورد  اینکه  چنگیز  خبرشد  که سلطان محمد شاه خوارزم  از  ترمذ از طریق  جیحون بخراسان  گذشته  است  و لشکریان  و اعیان و  وجوه  حشم را در قلاع  و بقاع پراگنده  کرده  است  وبا او  زیادت  مردی نمانده  و او  خایف و  متوّضع  ضمیر از  آب گذشت چنگیز خان  گفت  پیش  از انک  جمعیتی گرد آید  و از اطراف  اشراف بدو  پیوندند و مدد او دهند  کار او باید ساخت  و از همین سبب بود  که  از سروران سپاه  خود یمه و سپتای را  گزین  کرده  تا بعقب اوبروند  که 30  هزار مرد  جنگی  برمعبر پنجاب بگذشتند  و مانند  سیل که  از کوه  عزم  وادی کندبر پی او  پویان و  پرسان به بلخ رسیدند و از آنجا به زاوه رسیدند و از آنجا براندند و توقف نکردند  اما اهالی زاوه  از رفتن  مغول فحشها دادند و خوشی  ها کردند  آنها باز پس  گشتند و در ظرف سه شبانه روز  آن قلاع را شگافتند و مردم  آنرا یکسره بقتل آوردند و چون فرصت  جمع اموال نداشتند  همه را بسوختند  و بشکستند از رفتار  آنها با مردم زاوه  زلزله  در تمام  خراسان افتاد و مردم  هراسان و ترسناک به ولوله افتادند . سبتای به  نیشاپور رسید و به نزدیک  مجیر الملک  کافی رخی و  فرید الدین  و ضیاء الملک زوزنی  که وزیر و صدر خراسان بود ند فرستاد و  ایشان را  به اتباع فرمان  چنگیز خان و  متابعت فرا خواند  و التماس  علوفه و نزل کرد   وآنچه را که  آنها میخواستند  توسط  سه  کس فرستادند  با نزول و  پیش کش . یمه  ایشان را  نصیحتها  گفت  تا  از مخالفت  و مکاشفت اجتناب نمایند  و بهر  وقت  که  مغولی یا رسولی برسد  استقبال نمایند  و بر حصانت  سور و  کثرت  جمهور اعتماد نکنند  تا خان و مان   محصون بماند و بخط  ایوغوری    از برلیغ  چنگیز خان  دیوادی بدادند  و در  آن  خط  چنان  تذکر رفته بود  که :«امیران و بزرگتران  و رعیّت بسیار چنین دانندکه همه روی زمین  از  آفتاب بر آمد ن  تا  فرو شدن  بتو دادم (به  چنگیزخان) هر  کس  که  ایل  می شود  بر خود و زنان  و فرزندان  و اهل رحمت  کرده باشد  و هر  کس  که ایل  نشود با زنان و فرزندان  و خویشان هلاک  شود بر این  جملت  مکتوبات بنوشتند  و اهالی شهر را به  موالید   مستظهر کرد و روان شد،  یمه  از  نیشاپور  بر راه  جوین روان شد و سبتای  از را  جام به طوس  رسید  و هر کجا موافقت پیش  می آمد ابقا میکردو  هر  کس سر کشی مینمود  مستاصل  می  گردانید  قرای شرقی طوس ونوقان و آن ربع   ایل  شدند و  خلاص یافتند  و از انجا به شهر رسولی بفرستادند  که  جوابی  نشنیدند  در شهر و دهها  که  در  جوار آن بود قتل به افراط  کردند  و چون به  رابکان یا  برادکان رسید  مناظر زیبا و  خرمی  منطقه سبتای را خوش  آمد  و آن  جماعت را  آسیبی نرسانید و شحنۀ آنجا بگذاشت  و  چون  از آنجا به  خبوشان رسید سبب عدم التفات  کشش بسیار  کردند  و از  آنجا به  اسفراین  آمد و در اسفراین  وادکان  نیز قتل کردند  و یمه  از راه  جوین سوی مازندران  عنان برتافت و سبتای از راه قومس بشتافت ، یمه در مازندران  خلق بسیار بکشت  وقلاعی را که حرم سلطان در آنجا بودند لشکر بمحاصره  آن  بنشاند  تا بگرفتند و سبتای به دامغان رسید ند و در آنجا نیز معدودی  کشته شد و از  آنجا به سمنان رسیدند و در سمنان مردم بسیار بکشتند و  همچنین  چون به ری رسیدند  و از  آنجا چون بدانستند  سلطان  بجانب همدان رفته  است  یمه بعقب سلطان به  تعجیل برفت و سبتای بجانب قزوین و  آن  حدود و چون یمه به  همدان رسید  علاء الدوله  همدان  ایل شد و خدمتها  از مرکوب و ملبوس و نزول از ماکول و ذبایح و مشروب بسیار فرستاد  و شحنۀ بستد   چون سلطان  منهزم شد  باز  گشت و به  همدان  آمد و  خبر شد  که  در سجاس  جمعی انبوه  از لشکر سلطانی جمع شده  اند در مقدم  ایشان بکتگین  سلاحدار و کوچ  بغا  متوجه  ایشان شد و  ایشان را  نیست  کرد و  بلاد و  نواحی  عراق را بیشتر کشش و غارت  کرد و  از  آنجا به  اردبیل رفتند  و به  محاصره  مستخلص کرد و قتل و نهب  چون فصل زمستان بود بموغان رفتند و زمستان  آنجا بودند . سال بعد از  آنجا برفتند و  تبریز ،  مراغه و نخجوان را  گرفتند  و از  آنجا به اران  آمدند و بیلقان  را بگرفتند و به راه شروان روان شدند و در دشت قبچاق با  لشکر توشی   متصل شدند  و از  آنجا  بخدمت  چنگیز  خان رفتند . و از  تقریر  این  حکایت   غلبه و  قهر  چنگیز خان  معلوم  میشود  و محق و  مقرر گردد که  از لشکر فوجی بیاید  و  این  بر چندین  مَلِک و مُلک سلاطین فرو افگند  و در  چهار  جهت  دشمنان  و مخالفان

را چنان بر  چیند  که  هیچ  آفریده را  مجال ممانعت  یا مقاومت  نباشد  که این  جز ، انتهای دولتی  و ابتدای دولتی  نتواند بود .[13]      

 

86-7. در تعقیب  سلطان  محمد  خوارزمشاه :

سلطان  محمد  از  خراسان بگذاشت و یمه و سبتای  دو تن  از شهسواران  چنگیز با لشکر مجهز در عقب او  بتعجیل  میرفتند . آنها بهر کجا  که  میرسیدند  با خود  قتل و  غارت و  نهیب و  تخریب شهر ها را همراه  داشتند   و کسانیکه  در مقابل شان  دست  بمقاومت  میزد  همه   مردم  و  مواشی و آبادیهایی آنها را نیست  و نابود  میکرد ند.

چنگیز خان  که سخت  متوجه   سلطان  خوارزم بود   یکی از  پسرانش را که الغ  نوین نام داشت  که  در  ویرانگری و قتل   و  کشتار   نظیرش  سراغ  نمیشد و  جوره  نداشت ، مامور  گردانید  و از  جمله  سپاهیان    از  هر ده نفر یک  نفراز زبده ترین   را با و  با ساز و برگ  جنگ  تجهیز و  معّین کرد       . او  از راه  مرو جق وبغ  وبخشور رفت  که  خراسان را  چهار شهر (عمده) بود بلخ ، مرو ، هرات و نیشابور . بلخ را  چنگیز خان بدست  خود در دو  کرت  نیست  کرد که  هر کدام  آن   علحیده ذکر میگردد  و  واقعه ای  که در  هر شهر صورت بسته  است  خواهد آمد. باقی  نواحی  خراسان  از راست و چپ  شرق و  غرب  لشکر بفرستاد ه و تمام  آن را به  عنف   کشود ، چون ابی ورد ، نسا  و بازر و طوس ، جاجر و  جوین ، بیهق و خواف ، سنجان ، سرخس ، زورابد و از جانب  هرات  تا حدود  سجستان  رسیدند و بستند و  کشتند و سوختند و غارت  کردند و  بهر کجا که عمارت رفیع  میدیدند خراب  کردند  و اکثر  مردمان   کشته شدند  عزیزان  خوار  گردیدند و در همه  جا  سپاه  چنگیزی به ضبط احوال و اموال   مشغول بودند . تولی  پسر دیگر  چنگیز در ظرف دو ماه شهر ها را با چندین  رباع  که  هر قصبۀ از ان شهری  است و از تموج  خلایق هر یک  از  آن بحری  همه را  مسلم  کرد و اطراف و اکناف را  چون  کف دستی گردانید  و گردن  کشان سرفراز را  در دست  حوادث پامال گردانید  و چون  هرات را  نیز مانند  دیگر شهر  ها  بستد و  تخریب  کرد  متوجه  پدر شد  که  در محاصره طالقان  سخت  در تنگنا مانده  بود  که بمدد او  آنجا را گشاده  گردانید . و بار دیگر  خجند و  جند و  نواحی خوارزم را  در مدت دو ماه  مسلّم  کرد . حوادث و اتفاقات  خونینی که  در این  صفحۀ  از ربع  مسکون  توسط  چنگیز و احفاد او  بر مردم   وشهر ها  مستولی شد  در هیچ  یک  از قرون   و اعصار  نظیر ان  دیده  نشده و  در تاریخها  مستور نگردیده  است .[14]