محمد الله وطندوست

 

شاهان و شهزاده گان دانشمند و هنر پرور تیموری

امیر تیمور کورگان که به امیر تیمور صاحبقران نیز شهرت دارد، بیشترین قسمت عمر خود را در فتوحات و لشکر کشی ها سپری کرد و با بر چیدن بساط ملوک الطوایفی امپراطوری بزرگی را پی ریزی کرد که از شرق تا غرب قلمروش اگر طفل ده ساله یی با کیسه پر از زر سفر می کرد کسی را یارای نظر بد به آن طفل و کیسه زر میسر نبود. امیر تیمور کورگان با وجود مصروفیت در لشکر کشی و فتوحات از علم و دانش بی بهره نبود و علما، دانشمندان و هنرمندان را مورد حمایت قرار می داد. او بزرگترین عالم دین زمان خود بود و قرآن کریم را از حفظ می دانست و به قولی از آیت آخر تا آیت اول نیز می توانست قرائت کند.
امیر تیمور در طرحابنیه، باغ ها، مساجد، مدارس و شهر ها خود صاحب نظر بود و اکثر عمارات و باغ های سمرقند را شخصا طراحی نموده است. این شهر در زمان تیمور به بوستان بزرگی همانند بود که توجه هر تازه وارد را بخود جلب می کرد. امیر تیمور هنرمندان و صنعت گران را مورد حمایت جدی قرار می داد و در هر شهر و منطقه اهل علم و هنر و صنعت را از سایرین تفکیک می کرد و به سمرقند گسیل می داشت. در سمرقند برای آنان زمینه معیشت میسر می شد و با آسوده گی به خلاقیت می پرداختند.
مرور مختصری به زنده گی امیر تیمور کورگانی نشان دهنده آنست که این شاه برخلاف یاوه گویی های بدخواهانش به سازنده گی و هنر اهمیت فوق العاده قایل بوده و خود از علم و هنر بهره کافی داشت. اینکه مخالفین صرف جنبه های منفی حیات او را برجسته می سازند، یا از درک شرایط آن زمان عاجز اند و یا تعصب و عناد کور باعث می شود تا دانش و هنرپروری وی را نادیده گیرند و از خلاقیت و سازنده گی امیر تیمور انکار نمایند. غافل از اینکه واقعیت های تاریخی و کاروایی های شخصیت های تاریخی بدون درک شرایط زمان و مکان و نتایج حاصله از آن نامفهوم و بی معنی است.
چون در این یادداشت معرفی خلاقیت، دانش و هنر تیموریان مورد نظر است، بحث در باره چگونگی شخصیت امیر تیمور و اولاده وی در اینجا مورد بحث نبوده، ایجاب مطالعات عمیق و همه جانبه را می نماید تا غبار عناد و خصومت و تعصب از چهره شخص امیر تیمور و شاهان بعدی تیموری زد و ده شود و چهره واقعی آنان که یقینا همچون همه انسانها دارای جنبه های مثبت و منفی اند، برملا و روشن گردد.
هر محقق مکلف است برای معرفی چهره های تاریخی عینک تعصب و بدبینی را کنار بگذارد و از لغرش به خوش بینی افراطی نیز بپرهیزد تا بتواند از مجموع مواخذ و اسناد بهره گیری نماید و چهره مورد نظر تاریخی را بصورت واقعی و عینی معرفی بدارد.
از زمره فرزندان امیر تیمور، شاهرخ میرزا که از سال ۱۳۴۷ تا ۱۴۰۵ در هرات بیشتر از چهل سال حکمروایی داشت، در رشد و شگوفایی هنر نقش برجسته یی ایفا نموده است. اکثر مدارس، مساجد و کتابخانه های دوره تیموری در زمان شاهرخ اعمار گردیده است. گوهرشاد بیگم خانم شاهرخ که زنی عالم و فاضل بود، در رشد و شگوفایی هنر و صنعت در کنار شوهرش قرار داشت و مدارس و مساجدی را اعمار نموده است که تا امروز بنام او یاد می شود. مسجد گوهرشادبیگم در مشهد و مدرسه گوهرشاد بیگم در هرات در کنار ده ها ابنیه دیگر از افتخارات این زن دانشمند و هنر پرور محسوب می گردد. هنر در زمان شاهرخ میرزا به شگوفایی آغاز نمود و در زمان سلطان حسین میرزا بایقرا به اوج خود رسید. شعرا،علما،نویسنده گان، مورخین، موسیقی دانان، خطاطان و نقاشان از ممالک مفتوحه تیموری به در بار شاهرخ رو می آوردند و در پایتخت شاهرخ میرزا،شهر هرات به خلاقیت می پرداختند. شاهرخ میرزا نیز همچون پدرش امیر تیمور کورگان خود شخصا به طرح عمارات،ابینه و باغ ها می پرداخت و از اعمار بناها شخصا وارسی می کرد.
الغ بیک که نام اصلیش محمد ترخای است، یکی از دانشمندان و عالمان بزرگ زمان خود بود. او شعر می سرود و شعر شعرا را نقد می کرد و از حافظه و ذهن عالی برخوردار بود. گویند او هنگام شکار انواع پرنده گان را تشخیص و یادداشت می کرد که کتاب قطوری را تشکیل داده بود، زمانی این کتاب مفقود و مسولین مشوش شدند وقتیکه خبر مفقودی کتاب را به الغ بیک رسانیدند آنان را اطمینان داد که نام و نوع پرنده گان را از حفظ می داند و در اندک مدت نام همه پرنده گان را در کتابی ترتیب کرد. زمانی نگذشت که کتاب اصلی پیدا شد. وقتیکه تالیف الغ بیک را با کتاب اصلی مقایسه کردند معلوم شد که بجز سه،چهار اختلاف هیچگونه تفاوتی با کتاب اصلی ندارد.
الغ بیک میرزا با وجودیکه در سمرقند حکمروایی داشت اما در رشد و شگوفایی هنر دوره تیموریان هرات نیز نقش اساسی داشت. دانشمندان بزرگی در دربار الغ بیک در سمرقند تربیت یافته بعدا در هرات به خلاقیت خود ادامه داده اند.
میرزا الغ بیک خود ریاضی دان بزرگی بود که بکمک عده یی از ریاضی دانان ومبحمان آن دوره زیچ جدیدی را پی ریزی کرد که به زیچ الغ بیگی شهرت دارد. باید گفت که زیچ عبارت از جدولیست که احوال و حرکات ستارگان را مشخص می سازد و مبنع تقویم ها محسوب می گردد. زیچ الغ بیگی که بعد از زیچ ایلخانی ترتیب گردیده، تا امروز نیز اهمیت و دقت خود را حفظ نموده و از مهمترین زیچ ها محسوب می گردد.

یکی از شهزاده گان هنرمند و هنر پرور تیموریان بایسنقر میرزا فرزند شاهرخ است. وی از خوشنویسان برجسته و طراز اول زمان خود بود که کیتبه مسجد گوهرشاد بیگم در مشهد را او نوشته است. او موسیقی را خوب می دانست و به تشویق هنرمندان و دانشمندان می پرداخت. در کتابخانه بایسنقر میرزا هنرمندان برجسته بر خلاقیت می پرداختند. او یکی از درخشان ترین چهره های هنری دوره تیموریان محسوب می گردد.
ابراهیم میرزا فرزند شاهرخ و ابو سعید میرزا بن محمد بن میرانشاه نیز از شاهزاده گان هنر دوست و هنر پرور تیموری اند که هرکدام در شگوفایی هنر، دانش و فرهنگ نقش مهمی داشته اند. ابراهیم میرزا خوشنویس برجسته یی بود که کیتبه های شهر شیراز از او تا امروز باقیست و ابوسعید میرزا پیرو صوفی گری و اهل عرفان به مشایخ صوفیه علاقمندی خاصی داشت. او نیز اهل هنر و دانش را مورد تشویق و ترغیب قرار می داد و از مساعدت و کمک به آنان دریغ نمی ورزید.
شخصیت دیگری که در ایجاد رنسانس هرات نقش برجسته یی را ایفا نموده و هنر و دانش را در دوره تیموریان به اوج شگوفایی و بالنده گی رسانیده است، سلطان حسین میرزا بایقرا پسر منصور بن بایقرا بن عمر شیخ حامی جدی علم و ادب و هنر بود. در زمان او هرات رونق بسیار یافت. مورخان و نویسنده گان سلطان حسین میرزا بایقرا را به عنوان مردی ادیب و شاعر و حامی دانشمندان و هنرمندان می شناسند. او خود شعر می گفت، رساله معما در شعر و مناظره گل و مل وی مشهور است. از سلطان حسین دیوان شعری نیز موجود است.
بدون ذکر نام افتخار آفرین وزیر دانشمند و مدبر سلطان حسین میرزا بایقرا ، امیر علیشیر نوایی موسس ادب ترکی چغتایی و شاعر ذواللسانین که به ترکی و فارسی دیوان شعر دارد و آثار فراوانی از خود بجا گذاشته است. دوره مشعشع تیموریان هرات را نمی توان تصور کرد. امیر علیشیر نوایی همه عمر پر بار خود را به ترغیب و تشویق شعرا، علما، هنرمندان و صنعت گران پرداخت و عمر گرانمایه خود را به خلق آثار ناب ادبی و علمی وقف نمود. مدارس، مساجد،خانقاه ها و کاروانسرای های زیادی اعمار نمود و دانشمندان،هنرمندان و صنعت گران زیادی را تربیت نمود. او که خود یکی از ستاره گان درخشان آسمان ادبیات کشور ما محسوب می گردد در زمره ستاره گان ادبیات شرق همچون مولانا جلال الدین محمد بلخی، فردوسی حافظ شیرازی، سعدی،خیام،عطار نیشاپوری و دیگران هشتمین ستاره ادبیات شرق شناخته شده. چهره علمی و فرهنگی وی روز تا روز درخشش بیشتر می یابد و هموطنانش بر دانش و فرهیخته گی وی افتخار می کنند.
بصورت خلاصه می توان متذکر شد که تیموریان بصورت عموم و تیموریان هرات بصورت مشخص در عرصه علم، هنر، ادب و صنعت افتخاراتی آفریده اند که مایه مباهات همه فرزندان این سرزمین است. علرغم غبار بی لطفی و کم لطفی حاکمان متعصب که قصدا به چهره این علم برداران علم و دانش و هنر پاشیده شده است. چهره های تابناک شاهان و شهزاده گان عالم، دانشمند و هنرور تیموری از زیر این غبار ها چهره افروزی می کند و توجه جهانیان به دستاوردهای سترگ فرهنگی آنان جلب می گردد.
تصادفی نیست که هرات در دوره تیموریان از برکت شاهان عالم،دانشمند و هنرمند تیموری بمرکز علم، دانش و هنر تبدیل شده ، فرهنگ درخشانی را به جهان معرفی داشته است. شخصیت های بزرگ علمی و فرهنگی تیموری در عرصه های ادب ،تاریخ، موسیقی، خطاطی، نقاشی، نگارگری و بنایی همچون نگین های درخشانی اند که در تاریخ پر افتخار ما می درخشند و برای نسل های امروز و فردای ما می توانند مبنع الهام و شرمشق باشند

 

 

بالا
 
بازگشت