محمد الله وطندوست
مورخین عصر تیموری
یکی از رشته های علوم اجتماعی که در دوره
تیموریان انکشاف قابل ملاحظه نموده، مورد توجه شاهان، شهزاده
گان و درباریان قرار گرفته بود همانا واقعه نگاری و
تاریخ نویسی بود. شاهان و شهزاده گان تیموری بمنظور ثبت فتوحات خویش مورخین را
به خدمت گماشته بودند و از آنان می خواستند حکایات
شاهان گذشته را توضیح و وقایع دربارشان را ثبت و قید
نمایند.
معلومات ما از وضع اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی این
دوره از یمن همت و برکت مورخانیست که همه وقایع را با جزئیات توضیح نموده اند.
با وجودیکه این مورخین به دربار میزیستند و با
شاهان و شهزاده گان در سفر و حضر
همراه بودند، حوادث واقعیت هارا استادانه تشریح نموده اند، حالات مردم، روابط
درباریان، وضع ذراعت و حاصلات را نیز از نظر دور نداشته اند.
طوریکه تذکر رفت شاهان و شهزاده گان تیموری بر
علاوه علاقمندی به ثبت فتوحات شان، از تاریخ نگاران می خواستند آنان را از
وقایع شاهان گذشته نیز آگاه نموده
تجارب لشکر کشی ها و رمز موفقیت ها و علل شکست آنان را نیز توضیح کنند.
امیر تیمور کورگان که خود در تاریخ مطالعه داشت،
مولانا عبید داستان سرا و تاریخ
خوان مشهور راهمیشه درملا زمت خود نگه می داشت. او داستان های تاریخی و واقعات
گذشته را با دقت مورد توجه قرار می داد و با مولانا عبید به بحث
می پرداخت.
عبید الله بن لطف الله ملقب به حافظ ابرو، مورخ
نامدار و مشهوری بود که در دربار
امیر تیمور و بعدا در دربار بایسنقر میرزا می زیست. حافظ ابرو شطرنج باز ماهری
بود که با امیر تیمور شطرنج بازی می کرد و همبازی مورد
تائید او بود. مجمع التواریخ السطانیه که مختصرا مجمع التواریخ نامیده می شود
از تالیفات حافظ ابرو است. جلد چهارم این اثر به زبده
التواریخ بایسنقری شهرت دارد که بیشتر دوره بعد از تیمور را توضیح نموده
است. حافظ ابرو در جغرافیا نیز کتابی نوشته که شهر های خراسان
را با دقت کامل توضیح کرده است. برای شناخت خراسان دوره
تیموری ها و چگونگی شهر ها کتاب با اهمیتی است که
مورخان و جغرافیا نویسان بعدی موردتوجه قرار داده اند.
مورخ مشهور دیگر دوره تیموریان محمد بن خاوند شاه
بن محمود معروف به میر خواند است. روضته الصفا،فی سیرت الانبیا و الملوک
والخلفا که مختصرا روضته الصفا
نامیده می شود از تالیفات میر خواند مورخ است. طوریکه
از نام کتاب هویدا ست این کتاب ازهبوط آدم تا دوره تیموریان رامفصلا توضیح
نموده است. جلد هفتم این اثر بنام مطلع السعدین توسط خواند
میرنواده دختری میر خواند نوشته شده است.
غیاث الدین بن همام الدین محمد الحسین
مشهور به خواند میر بر علاوه مطلع السعدین تالیف مهم دیگری نیز
در تاریخ دارد که بنام حبیب السیر فی اخبار افرادبشر یا
بصورت مختصر به حبیب السیر شهرت دارد. در این کتاب نیز خواند میر وقایع شاهان
تیموری را مفصلا تشریح نموده است.
ظفر نامه مولانا نظام الدین شامی و ظفر نامه یزدی
نوشته شرف الدین علی یزدی نیز در
باره فتوحت امیر تیمور و فرزندان وی نوشته شده اند.
سعد الدین کاشغری و تاج الدین سلمانی نیز مورخان
دربار تیموریان اند.
منتخب التواریخ نوشته معین الدین نطنزی، مطلع
السعدین و مجمع البحرین نوشته کمال الدین عبدالرزاق سمرقندی و مجمل فصحی تالیف
فصیح الدین احمد بن جلال الدین محمد
معروف به فصیح خوافی کتب معتبر تاریخی اند که در این دوره تالیف
گردیده است
سفر نامه هاتفی یا تاریخ تیمور هاتفی تالیف
عبدالله هاتفی در نظم درآورده شده است. محمد قاسم گنابادی متخلص به قاسمی نیز
حوادث زنده گی شاهرخ میرزا را به شعر توصیف کرده است.
طوریکه تذکر رفت مورخین یاد شده همه با دربار
تیمور و یا اولاده تیمور رابطه نزدیک داشته طبعا در تالیفات این مورخین نظر
و تمایل شاهان تیموری دخیل اند. اما علی الرغم این واقعیت،
مورخین دوره تیموریان کوشیده اند وقایع این دوره تا حد ممکن بصورت عینی توضیح و
تشریح نمایند و بعضا نکات ضعیف شاهان و شهزاده گان و درباریان را نیز بر ملا
نمایند.
اما مورخ دیگری که بعد از فتح شام به دربار امیر
تیمور پیوست و مکلف به ثبت وقایع حیات تیمور گردید، احمد بن محمد بن عبدالله
معروف به عربشاه است. این مورخ چون به جبر به دربار تیمور کشانیده شده بود در
مورد تیمور نظر مساعدی نداشت و در کتاب عجایب المقدور فی اخبار تیمور که به
عربی نوشته شده از مذمت و بدگویی تیمور ابا نورزیده است. اما با وجود بد بینی
مفرط در برابر امیر تیمور نتوانسته است شخصیت خارق العاده تیمور را نادیده
گیرد. او ضمن توضیح حوادث دوره تیمور ناگزیر شده است به صفات عالیه علم دوستی و
هنر پروری تیمور نیز اعتراف نماید.
معلوم است که مورخین و وقایع نگاران دیگری نیز در
دربار تیمور و اولاده وی به ثبت و ضبط وقایع مصروف بودند اما مورخینی که در این
یادداشت نام برده شد از زمره مورخان نام دار دوره تیموریان بوده نوشته های شان
از اهمیت مهمی برخوردار اند.
امیر تیمور و اولاده او برای اداره بهتر امور،
توسعه قلمرو و حکمروایی بهتر به واقعات تاریخی و تاریخ امپراطوران و جهانکشایان
توجه جدی مبذول می داشتند و آرزومند بودند تا فتوحات، کشور کشایی ها و کارروایی
های شان به نسل های بعدی به یادگار گذاشته شود. بدین ملحوظ تاریخ نویسی و تاریخ
نگاری نیز در پهلوی علوم هنر توجه دانشمندان را به خود جلب نموده بود و مورخین
نیز همچو شعرا، موسیقیدانان، موسیقی نوازان، خطاطان و نگارگران در کمال رفاه و
آسایش و فارغ از دغدغه روزگار و رها از تشویش معیشت به تالیف و تصنیف تاریخ می
پرداختند که امروز ما با استفاده از تالیفات آنان وضع اجتماعی،اقتصادی.سیاسی و
فرهنگی دوره تیموری و شیوه حکومتداری آنان را به روشنی در می یابیم و می بینیم
که در دوره زایش مجدد علم و هنر و یا دوره رنسانس شرق تمدن عظیم و قابل افتخاری
به همت مردمان آزاده ما پیریزی شده که نام خراسان
مخصوصا هرات پایتخت خراسان را به اقصی نقاط جهان مشهور
گردانیده است.
با استفاده از کتب تاریخی این دوره زنده گی طبقات
مختلف مردم، وضع بازار و بازاریان، شیوه تولید، زنده گی کشاورزان و دهقانان،
چگونگی شهر ها و قصبات را بوضوح می توان دریافت.
لازم است کتب تاریخی و ادبی این دوره و آثار با
ارزش هنری و بقایای ابنیه و عمارات که متاسفانه بنابر بی مبالاتی ها مخصوصا در
شهر هرات رو به انهدام است با دلسوزی حفاظت گردد و به نسل های بعدی سپرده شود.
بایست در نظر داشت که میراث سترک فرهنگی و تاریخی این دوره میراث مشترک و با
ارزش حوزه تمدنی ما و همه بشریت است که حفاظت آن مسولیت تاریخی ما را تشکیل می
دهد
بالا
بازگشت