دو دهـه نشـرات غـیرسـیاسـی در افغانسـتان
صبورالله سـیاه سـنگ
پیشـینه
دو دهه 60 و 70 خورشـیدی یا دهه هـای 80 و 90 میلادی، به ویژه نیمـه دوم را میتوان درخشـانترین دوره فـرهنگ نوشـتاری (چـه سـیاسـی و چـه غیرسـیاسـی) در افغانسـتان نامید.
گـرچـه ظاهـراً ضد و نقیض مینماید، ولی آنچـه فـرهنگ نوشـتار را ستمگرانه آسیب رساند، راه اندازی انجمـنهـا و کانونهـای ادبی/ فـرهنگی مـانند انجمـن دوسـتداران مولانا، حلقه دوسـتداران و مـریدان بیدل، انجمـن حکیم سـنایی غزنوی، انجمـن علیشـیر نوایی، بیناد امـام غزالی، کانون جامی، انجمـن خوشحالخان ختک، و .... بود.
کانونهـای پیشگفته یک خوبی بزرگ و دو خرابی کوچک داشـتند: برازندگی هـمچو نهادها، اهـداف و مـرام فـرهنگی و پرداختن پیگیرانه به پژوهشهـا – ولو نه چندان اکادمیک و کارشناسانه – در پیرامون شخصیتهـا و روندهـای فـرهنگی بود. البته، زیانبار بودن شـان در دو گستره بسـیار زود چـهـره نشـان داد:
یک) این کانونهـا تهـداب نژادگـرایی، گروهبازیهـای جغرافیایی، سمتی، و زبانی گردیدند. چـهـره هـای تاریخی در نقش نمـاد قوم و ملیت خاص به مقام "قهـرمـانی" بالا برده شـدند. تنهـا همزادگاهان هـمـان شخصیت "بزرگ" گـرد هـم می آمدند و آگاهـانه یا ناآگاهـانه به خشم و کین تباری و زبانی دامـن میزدند.
دو) فراوانی نشسـتهـا در بزمهای هنری، برنامـه هـای سـالگـره، بزرگداشـت، گـرامیداشـت، نکوداشت عرس و ... فـرهنگ گفتار (سخنان شفاهـی) را جانشـین فـرهنگ نوشـتاری ساخت.
گام نخست: مقاله هـا و بیانیه هـا خوانده میشـدند، بدون آنکه در پایان به گونه رسـاله یا سـند چاپ شـوند. به اینگونه، آنهـا در نقش خاطره هـای کم دوام پس از یکی دو هفته آرام آرام به فـراموشـی سپرده میشـدند.
گام دوم: مقاله هـا و بیانیه هـا در کسـتهـای شنیداری ریکارد میشدند. این شـیوه فـرهنگ نوشـتار را آسـیب زیادتر رسـاند. زیرا با ریکارد برنامـه هـا، نیازمندی به چاپ و نگهـداری آنهـا آشکارا از میان میرفت. از آنجایی که کیفیت و دوام کسـتهـا زیاد خوب نبودند، این یادگارهـا نیز پس از یکی دو سـال از رونق می افتادند و گم و دور میشـدند.
گام سوم: فلمبرداری برنامه ها/ سخنرانیهـا، همانا "کوبیدن آخرین میخ به تابوت" فـرهنگ نوشـتار بود.
افزون بر تکه هـای بالا، نگاهـی به نشرات غیرسـیاسـی در افغانسـتان و برونمـرزهـا تا جایی که دسـترس هسـتند، نشـان میدهـد که گـراف پیدایی و شگوفایی آنهـا سـیر پایین رونده داشـته اسـت.
دو سـال آغازین پس از رویداد هفت ثور سـیزده پنجاه و هفت [اپریل 1978] تا جنوری 1980 را میتوان اوج بحرانهـا و درگیریهای سـیاسـی خواند. در این روزگار بیشترین رسـانه هـای چاپی، شنیداری و دیداری از شاخه تا ریشه سـیاسـی یا سـیاسـت زده بودند. نشریه هـا یکسره با عکس بزرگ و نقل قولهـا، سخنرانیها و "ارشـادات" رهبر فرمانروا آغاز مییافت.
برخلاف گمان مردم، نیمـه بیشـتر این کار بر بنیاد اجبار و دسـتور از بالا نبود. بسـیاری از رسـانه هـا برای نگهداری جان خود و کارمـندان خود از روی دوراندیشـی و به اصطلاح برای "حفظ مـاتقدم" چنان میکـردند و به اینگونه در سنگ سـاختن این "خواست ناخواسته" نقش کوشا و پویا میگرفتند.
در میانه دهه 1980 از زیاده نمایی و تزاحم عکس، تصویر، خطابه و بیانیه هـای رهبران در نشریه هـای غیرسـیاسـی آهسته آهسته کاسـته شـد و نشرات غیرسـیاسـی نخسـتین گامـهـای اختصاصی شـدن یا به سوی اختصاص رفتن را به آزمون گرفتند.
هـدف از نشرات "غیرسـیاسـی" در یادداشـت کنونی، رسـانه هـای ادبی، فـرهنگی یا گسـتره هـای ویژه ارزشـی اند. از میان چند شناسه دیگـر کارکـردهـای غیرسـیاسـی میتوان به این سـه نمونه اشـاره کـرد:
[] به خط سـیاسـی، پالیسـی و مـرام ایدیولوژیک دسـتگاه فرمانروا وابسـتگی نداشـتن
[] فـرمـانبردار پالیسـی و امـر و نهـی حکومت و اپوزیسـیون سـیاسـی نبودن
[] با وجهه روشن آزادگی یا بیطرفی پدیدار شدن
بخش نخسـت: دهه هشـتاد میلادی
نشرات چاپی غیرسـیاسـی را میتوان به پنج شـیوه دسـته بندی کـرد:
1) جایگاه جغرافیایی
[] درونمـرزی: پایتخت و شهـرهـای بزرگ
[] برونمـرزی: باز هـم دو دسـته میشـوند:
- هـمسـایگان: ایران، پاکسـتان، تاجکسـتان
- دوردسـتها: هند، اسـترالیا، اروپا، امـریکا و کانادا
2) باور/ نگـرشـی
[] نشرات غیرسـیاسـی مذهبی و بیشـتر اسلامی
[] نشرات سـیکولر، فـراباوری با پردازهـای دانشی و اکادیمیک
3) ارزش پردازی
- وجهه و وزنه و سـنگینی نوشته ها
- تازگی، برازندگی و بهره مندی از مایه های آگاهی
4) کارشناسـی
رویکـرد به گـرایش ویژه شـدن یا سوی ویژه شـدن رفتن: ادبی، فـرهنگی، اجتمـاعی، تاریخی، آفـرینشـی، ترجمـه، کتابشناسـی، قضا، سـنا، زراعت، حقوق، ورزش، هنر، باسـتانشـاسـی، جامعه شناسـی و ....
5) دسـته بندی نشرات سیاسی در پوشش غیرسـیاسـی از سوی دسـتگاههـا و سـازمـانهـای سـیاسـی: این بخش عمـر بسـیار کوتاه داشـت.
رسانه ها
1) پژوهشگـران شـمـار نشریه هـای غیرسـیاسـی راجسـتر شـده افغانسـتان در دهه 80 را اندکی بالاتر از 90 میدانند. از این میان کمابیش 70 نشریه تنهـا در کابل و ده نشریه دیگر همه جا نشر و پخش میشـدند.
انبوهی از این نشریه هـا از گذشـته هـا، مثلاً دوران سلطنت محمد ظاهـر و جمـهوریت محمد داوود می آمدند، و پس از درنگ یکی دوسـاله بار دیگـر دنباله یافتند.
برجسـته ترین نمونه ها: آریانا، پوهنتون، کابل، تعاون (نشریه اتحادیه هـای صنفی)، اردو، کابل، مجله کابل، باسـتانشناسـی، خراسـان، تحقیقات کوشـانی، انیس اطفال، زیری، ژوندون، آواز، صحت، روغتیا، کـرهنه، نای، سره میاشـت، سـنا، سلام، شـوخک، لمـر، هـرات باسـتان، کتاب، سواد، بخوان و بدان، قلم، سباوون، هنر، فـرهنگ خلق، نوای صبح و ...
باید گفت بیشـتر از پنج نشریه به نام "آریانا" در کابل و بلخ چاپ میشـد.
2) در سـازمـانهـای چپ و راسـت سـیاسـی، کمیته فـرهنگی سـازمـان آزادیبخش مـردم افغانسـتان (سـامـا) به گـردانندگی سـید محمد انیس آزاد کلکانی نخسـتین بار طرح نشرات غیرسـیاسـی را به میان آورد. این پیشنهـاد در آغاز با روی خوش نشان ندادن رهبری سـامـا و برچسپ "بیهوده هـدر دادن امکانات" رویارو شـد.
انیس آزاد میگفت: "رویدسـت گـرفتن نشرات غیرسـیاسـی برای بلند بردن روحیه و پرسـتیژ درونی سـازمـان خیلی سودمـند خواهـد بود. با این کار نشـان خواهـیم داد که سـامـا در جریان مبارزه سـیاسـی، توان نشر و پخش دستاوردهای هنری، ادبی، تاریخی، ترجمـه و ذوقیات را نیز دارد.
نامبرده در تابستان 1980 اجازه کار یافت و به اینگونه سلسله "انتشارات آییژ" پا گـرفت. انتشارات آییژ که توانسـته بود اندکی پیش از یک سـال چند کتاب تاریخ و نقد شعر و داسـتان را فـراهـم آورد، با زندانی و دار زده شـدن انیس در 1981 پایان یافت.
هفت سـال پس از کشته شدن انیس، انتشارات آییژ از سوی شـاخه برونمـرزی سـامـا در هندوسـتان به هـمـان نام و هـمـان آرمان (نشرات غیرسـیاسـی) رویدسـت گـرفته شـد، ولی به زودی سوی سـیاسـی شـدن رفت.
3) در این دهه، کدام نشریه آبرومند و ارزشمند غیرسـیاسـی از ایران، پاکسـتان و تاجکسـتان و کشـورهـای دوردسـت دیده نشد.
بخش دوم: دهه 1990
در این دهه افزون بر سـی نشریه پیشگفته که روزتاروز رخشنده به کار میپرداختند، نشرات زیرین نیز یا به آنهـا افزوده شـدند یا جاگزین چند نشریه گذشـته گـردیدند:
1) فغانسـتان
روشنک، کمکیانو انیس، بهـار، پرسـتو، شـمشـاد، ژوندون (با چـهـره تازه تر)، جوانان امـروز (در شـمـاره هـای اخیر با برآمد غیرسـیاسـی)، فـرهنگ (که جانشـین سـه نشریه اختصاصی باسـتانشناسـی، هنر و فـرهنگ شـده بود)، مـاهنامـه سباوون با آویزه هـای ویژه سـینمـا و ویژه موسـیقی (البته سباوون با هـمین آویزه ویژه که مطالب آن کاملاً آمـاده بود، پیش از رفتن به چاپخانه پایان یافت.)
هـمچنان در این دهه مجله هـای خانگی که همانند "وبلاگهـا"ی ذوقی و غیرسـیاسـی امـروزی بودند، به میان آمدند. برخی از این مجله هـا از سوی رسـانه هـای بزرگ دیگـر به اصطلاح به رسمیت شناخته شـده بودند.
2) ایران
خط سوم، در دری، میهن، فـرهنگ، امین، تجوید، ادب، و چندین نمونه دیگر
3) پاکسـتان
سپیده، افـرند، سحر، مـرجان، تعاون، گـربت، روزنه، کتیبه، رنگین کمـان، گلسـتان (با آنکه میگفتند این نشریه نخسـتین تلاشهـا در راه پخش آیین عیسویت بود، از نبشته هایش چنین برنمی آمد.)
4) تاجکسـتان
پیوند، صبح امید
5) هندوسـتان
میزان، انتشـارات آییژ
6) اروپا
نوبهـار، آسمـایی، راه، فـردا، روشنی، آریانای برونمـرزی، فصلنامـه معلومـاتی قطره، رنگین، آزادی، البدر (گـرچـه مشـتقی از از نشریه "شهـادت" حزب اسلامی گلبدین حکمتیار بود، ولی بیشـتر رنگ و رخ و برامد غیرسـیاسـی داشـت.)
7) کانادا
واژه، زرنگار، افغانسـتان تایمز، مـردمـنامـه باختر، افغان رسـاله (با محتوای کمتر سـیاسـی و بیشـتر غیرسـیاسـی)
8) امـریکا
نقد و آرمـان، لمـر، کاروان، امید (با محتوای کمتر سـیاسـی و بیشـتر غیرسـیاسـی)
9) آسـترالیا
گلبرگ
چند دسـتگاه و نشریه غیرسـیاسـی دیگـر
1) Society for Preservation of Afghanistan's Cultural Heritage - SPACH (انجمـن حفظ میراثهـای فـرهنگی افغانسـتان) به ابتکار خانم نانسـی دوپری انتشـاراتی به نام SPACH راه اندازی کـرده اسـت. این انجمـن با نگارش، برگردان، چاپ و پخش رسـاله ها به ویژه در باسـتانشناسـی، تاریخی و فـرهنگی خدمت بزرگی به افغانسـتان میکند. فصلنامـه کتیبه، کتابهـایی در مورد مـنار چکـری، آی خانم، آرامگاه حضرت علی، موزیم کابل، بخش کمی از کارهـای هـمین انجمـن اسـت.
2) سـازمـان ملل دو نشریه داشـت: پیغام (از سوی برنامـه هـای انکشـافی ملل متحد) و معارف (از سوی کمشنری عالی ملل متحد در امور مـهـاجرین)
3) دسـتگاه بی بی سـی نیز سلسله نشرات غیرسـیاسـی مـنظمی داشـت و بیشـتر به کودکان و ادبیات کودک میپرداخت.
4) سفارت امـریکا در پاکسـتان نشریه ذوقی به نام "خوش آمدید" که بعدهـا "پیام" نامیده شـد، چاپ میکـرد. محتوای این نشریه در کنار معلومـات عمومی در باره امـریکا، آموزش زبان انگلیسـی بود.
5) برخی سـازمـانهـای غیردولتی نیز انتشـارات غیرسـیاسـی داشـتند، مثلاً Save the Children (US) (سـازمـان حمـایت از کودکان - بخش ایالات متحده امـریکا) دو نشریه فارسـی و پشـتو داشـت به نام "برکت"
6) انگلسـتان دو نشریه غیرسـیاسـی به زبان انگلیسـی در مورد افغانسـتان تهـیه میکـرد:
Afghanistan Reflections (بازتابهـای افغانسـتان) و Afghanistan Culture(فـرهنگ افغانسـتان)
7) سویدن نیز سالهاست ماهنامه علمی، تاریخی و غیرسـیاسـی (به زبان سویدی) برای افغانسـتان دارد به نام
Afghanistan Nytt
آویزه هـا
چرا سـازمـانهـای جهـادی و راسـتگـرا چـه پیش از پیروری در برونمـرزهـا و چـه پس از آن در داخل افغانسـتان نشریه غیرسـیاسـی نداشـتند؟
1) هـمـه سـازمـانهـا، احزاب، تنظیمـهـا و دسـته بندیهـای راسـتگـرا و جهـادی بیشـترین فشـار و وزنه را بر نشرات سـیاسـی متمـرکز سـاخته بودند. آنهـا در هـمـه مسـایل ذوقی، تفننی و حتا نصاب تعلیمی و درسـی مکاتب نیز لبه تیز محتوا و پیام را متوجه مخالفین سـیاسـی خویش میسـاختند.
2) رسـیدن مجاهـدین به کابل و به دسـت گرفتن قدرت سـیاسـی در نخسـتین هفته با سوزاندن دو چاپخانه بزرگ و مـرکزی در پایتخت آغاز شـد. این رویداد از نگاه تکنیکی زمینه چاپ و پخش هـر گونه نشریه را در هـمـان آغاز پیروزی آز آنهـا گـرفت.
بسـیاری از انتشـارات آن روزگار که مطلقاً سـیاسـی بودند از پاکسـتان و ایران به کشـور سرازیر میشـد.
3) نخسـتین کوشش در دوران طالبان برای راه اندازی نشریه هـای غیرسـیاسـی، زنده سازی مجله دومـاهه علمی و فـرهنگی به نام "فـرهنگ" بود. تلاش دیگـر آنان که مـایه هـای گـرایش غیرسـیاسـی سـاختن را نمایش میداد، گاهنامـه "صراط المسـتقیم" در آخرین سـالهـای فـرمـانروایی طالبان بود. ""صراط المسـتقیم" تنها در یک شماره به چاپ رسید.
4) جا دارد رسـانه هـای غیرسـیاسـی دهه دوهزار (تا 2010) در کنار سایتها و وبلاگهـا جداگانه بررسـی شـوند.
[][]
ریجاینا/ کانادا
24 می 2009
بالا
بازگشت