عبدالحکیم شرعی جوزجانی 

نویسنده: دوکتور علوم، پروفیسور

عبدالحکیم شرعی جوزجانی 

 

        

 بنای اساسی انستیتوت شرقشناسی در "خیابان امیر تیمور" 

 

      انستیتوت دولتی شرقشناسی تاشکند -

یگانه کانون علمی خاورشناسی و افغانستان شناسی در آسیای مرکزی

 

 

   ــ ش. جوزجانی: محترم پروفیسور عبد رحیم منا نوف، رئیس انستیتوت دولتی شرقشناسی تاشکند!

   انستیتوت خاورشناسی تاشکند که یکی از مهمترین نهادهای عالی تعلیمی اوزبیکستان میباشد، در جملۀ سایر کشورهای شرقی در معرفی تاریخ و فرهنگ افغانستان نیز کارهای ارزنده و فراموش ناشدنی انجام داده است. از شما که سالیان دراز در مقامات رهبری این مؤسسۀ علمی کار کرده و از چند سال بدینسو به صفت دوکتور فیلالوژی و پروفیسور، ریاست آن را به دوش دارید، خواهشمندم تا لطفا برای خوانندگان ما پیرامون تاریخچۀ انستیتوت معلومات ارائه بفرمائید.

   ــ عبد رحیم منانوف:

   نخست باید گفت که تاریخ شرقشناسی و مراکز علمی درکشور ما سوابق دیرین و طولانی دارد. اما شرقشناسی به معنای معاصر آن از سال 1918 با تأسیس "انستیتوت شرقشناسی ترکستان" در شهر تاشکند، آغاز شد. انستیتوت مذکور در آسیای میانه به مثابۀ نخستین ویگانه مرکز عالی تعلیمی،  علاوه برمملکت ما، برای کشورهای همسایه ــ قزاقستان، تاجکستان، ترکمنستان و قیرغیزستان نیز تربیۀ کدرهای متخصص جوان با ملکات عالی را در ساحات مختلف شرقشناسی بر عهده داشت.

   درین مرکز علمی، دانشهایی چون تاریخ، اتنوگرافی، جغرافیا، کشور شناسی ترکستان و کشورهای خارجی همسایۀ آن، تاریخ اسلام، حقوق و قانون اسلامی، زبان و ادبیات کشورهای شرقی تدریس میشد. در همان سال نخست برای صنف اول، 234 دانش آموز پذیرفته شده بود. در انستیتوت از السنۀ شرقی تدریس عربی، فارسی، چینایی، پشتو، اردو، ترکی و از زبانهای منطقه زبان های اوزبیک، قیرغیز، تاجیک، ترکمن، تاتار و از السنۀ اروپایی تدریس زبانهای انگلیسی، فرانسوی، آلمانی به راه انداخته شد. از صنف سوم، تحصیل در چهار رشتۀ تخصصی یعنی زبانهای ترکی، عربشناسی، فیلالوژی ایران و اسلام شناسی ادامه می یافت. همزمان با آن برای مکتب های محلی آموزگاران زبان مادری و تاریخ نیز تربیه میشد.

   بر طبق آمار رسمی در سالهای تعلیمی 1922 ــ 1923 در انستیتوت شرقشناسی ترکستان 210 نفر دانشجوی تحصیل کرده اند. از آن جمله فقط %16 از مردمان محل بوده است.

   در انستیتوت 5 پروفیسور، 21 آموزگار، چند نفر دوکتور و پره تیسین، امور تعلیم وتربیه را به پیش می بردند.

   در سال 1922 کتابخانۀ انستیتوت مالک 5300 جلد کتاب و بیش از 200  نسخۀ کتب خطی بود.

   انستیتوت شرقشناسی ترکستان بعدا در سال 1924 به صفت یک فاکولتۀ جداگانه به اونیویرستی دولتی آسیای میانه الحاق  گردید. اما فعالیت آن چندان دوام نکرد، درسال 1930 به فاکولتۀ پداگوژی مبدل ساخته شد و درسال 1931 کاملا به فعالیت آن خاتمه داده شد.

   ــ جوزجانی: تعجب آور است. انستیتوتی با این همه عرض وطول که مورد نیاز شدید کشور های ترکستان قرار داشت، چرا با این سرنوشت دچار گردید؟

   ــ ع. منانوف: البته بسته شدن این دانش سرای بزرگ روبه انکشاف که مورد نیاز مبرم اوزبیکستان و کشورهای همجوار قرار داشت، ضربه ای شدید  بر رشد دانش  و فرهنگ در کشورما وارد آورد. علت اصلی آنرا دقیقا نمیدانم. اما فکر میکنم عوامل ذیل درین تصمیم دخیل بوده است:

 ــ دولت توتالیتر نمی خواست کدرهای ملی باتخصص عالی در رشته هایی که با تاریخ و فرهنگ ملی خلق ما ارتباط داشت و سطح آگاهی ملی را بلند میبرد درخود جمهوری تربیه شود. لذا آن را چون رشته های مهم دیگر در انحصار مسکو قرارداد.

 ــ آن وقت مصادف به سالهای پیگرد و تعقیب ستالینی بود و درنتیجۀ آن صدها تن از شخصیتهای ملی و وطنپرست زندانی و تبعید شدند ودهها تن از برجسته ترین عالمان و شاعران و مبارزان راه عدالت، بدون هیچگونه جرمی فقط به دلیل داشتن درک عالی سیاسی و خودآگاهی ملی، به دست دژخیمان رژیم به قتل رسیدند و هزاران هموطن برای حفظ جان خود به کشورهای خارجی مهاجرت کردند.

 ــ برای رژیم شوروی تدریس تاریخ اسلام و کشورهای به پا خاستۀ اسلامی و قوانین شریعت و تاریخ ترکستان که آنرا عمدا به 5 جمهوری متحده تجزیه کرده بود، قابل تحمل نبود.

   ــ جوزجانی: تأسیس مجدد آن از کدام سال و به چه شکل آغاز شد؟

   ــ ع. منانوف: سر از سال 1944 در آستانۀ ختم جنگ جهانی دوم، در جنب اونیورستی دولتی آسیای میانه (فعلا اونیور ستی ملی اوزبیکستان) فاکولتۀ شرقشناسی به ریاست دانشمند مؤرخ و شرقشناس عبد رحمان همرایف مجددا تأسیس گردید وبرطبق پروگرام، تدریس تاریخ و اقتصاد، زبان و ادبیات کشورهای شرق میانه، آغاز یافت.

به سال 1947 در جنب فاکولته، اسپیرانتوره تشکیل شد. یک تعداد زیاد متخصصان جوان که از فاکولته فارغ می شدند، اسپیرانتوره را در شهرهای مرکزی چون مسکو و لیننگراد به پایان رسانده، با اخذ درجۀ علمی کاندید علوم برگشتند. آنها به جای دانشمندان شرقشناس روس که به کشور خود برگشته بودند، در رشته های مختلف شرقشناسی به درس دادن آغاز کردند.

   طی سالهای 1944- 1947 در فاکولته کافدره های زیر موجود بود:

   کافدرۀ فیلالوژی ایران (ازسال 1955 فیلالوژی ایران و افغانستان) ،

   کافدرۀ فیلالوژی هند شمالی (بعدا فیلالوژی هند و زبانهای کنونی آسیای جنوبی)،

   کافدرای فیلالوژی ترکستان شرقی،

   کافدرای تاریخ کشورهای شرق نزدیک ومیانه.

  درسال 1949 نخستین دورۀ دانشجویان فاکولته که تعداد شان 41 نفر بود، سند فراغت به دست آورده به کار آغاز کردند. اکنون اکثریت آنان به صفت شخصیت های شناخته شده در ردیف دانشمندان برجستۀ کشور قرار دارند.

   فاکولتۀ مذ کور روز تا روز در جهت توسعه و انکشاف پیش میرفت. به همین اساس علاوه بر تدریس زبانهای عربی، فارسی، پشتو، هندی، اردو، چینی، اویغوری و ترکی، به آموزش زبانهای انگلیسی، روسی و اوزبیکی نیز اهمیت زیاد داده میشد. به منظور ارتقای سطح دانش محصلان در زمینۀ ادبیات کلاسیک و معاصر خلقهای شرق، درسال 1965 کافدرۀ ویژۀ ادبیات کشورهای شرقی تأسیس شد. چندی بعد با تشکیل کافدرۀ زبانهای اروپای غربی، به تدریس السنۀ اروپایی اهتمام به خرج داده شد. درین میان به غرض تقویۀ آموزش السنۀ شرقی و تقویۀ استعداد نطق و گویش دانشجویان، از کشورهای افغانستان، ایران، هندوستان و کشورهای عربی به استخدام آموزگاران ورزیده اقدام شد. آنها در ظرف 1 – 2 سال ضمن تدریس زبان، دربلند بردن سویۀ نطق و گفتار عملی محصلان کمکهای مؤثر به عمل آوردند. این شیوه به دانشجویان امکان داد تا زبان مورد نظر خودرا هم از جهت نظری و هم از جهت عملی پخته و مکمل فراگیرند. همچنان یک عده از استادان و محصلان   فاکولته به  کشورهای خارجی رفته، با تحصیل در انستیتوتها  و اونیورستی ها، از لحاظ عملی و نظری سویۀ خودرا ارتقا داده به وطن برگشتند.

   ــ جوزجانی: محترم منانوف! از معلومات مفصلی که در زمینه دادید بسیار تشکر. لطفا بگوئید، فاکولتۀ شرقشناسی چه وقت از اونیورستی ملی اوزبیکستان جداشد و به انستیتوت شرقشناسی ارتقا یافت؟

   ــ ع. منانوف: اگر بگویم که ارتقای فاکولته به انستیتوت مستقل دولتی شرقشناسی، یکی از دست آوردهای استقلال اوزبیکستان است، مبالغه نکرده ام. در 15 جون 1991 بر اساس فرمان شماره 186که از جانب پریزیدنت و رئیس شورای وزیران اوزبیکستان اسلام کریموف به امضا رسیده بود، فاکولتۀ شرق که تا آن وقت درترکیب اونیویرستی دولتی تاشکند فعالیت میکرد، به سطح انستیتوت دولتی شرقشناسی ارتقا داده شد. این موفقیت در ساحۀ شرقشناسی کشور ما، حادثۀ بزرگی به حساب میرود.

   با درنظرداشت نیازمندیهای کنونی مملکت ما، دایرۀ رشته های مختلف اختصاصی ساحۀ شرقشناسی توسعه داده شد. در زمانی که انستیتوت به صفت فاکولته فعالیت میکرد، تنها در رشته های فیلالوژی، تاریخ و اقتصاد متخصص تربیه میکرد، اما اکنون درین نهاد آموزشی در بیش از11 بخش آموزشی چون فلسفه، دین شناسی، سیاست، مناسبات بین المللی، مناسبات اقتصادی بین المللی، اقتصاد کشورهای خارجی و کشور شناسی، متخصصانی که هم زبانهای شرقی وهم زبانهای غربی را مکمل میدانند، به ثمر رسانده میشوند.

   اگر در فاکولتۀ سابق تعداد کافدره ها به 7 میرسید، امروز 29 کافدره در انستیتوت شرقشناسی مصروف فعالیت اند.

   آثار ادبی و فرهنگی که درطی قرنها توسط اسلاف ما آفریده شده، در تکامل معنوی خلق اوزبیک، درک و فهم خودآگاهی ملی و شکل گیری مفکورۀ استقلال ملی، نقش سازنده و مؤثری داشته است. به خاطر شناختن این آثارگرانبها، تعمیق و توسعۀ تحقیقاتی که درین ساحه به پیش برده شده و به مقصد تربیۀ متخصصان با صلاحیت درین عرصه، برای نخستین بار در مملکت ما رشتۀ آموزش " فیلالوژی کلاسیک شرق" ونیز تخصص ماستری در" فیلالوژی کلاسیک" ایجادشد ودرین ساحه دانشجویان به انستیتوت پذیرفته شدند و بر بنیاد آن کافدرای فیلالوژی کلاسیک تشکیل گردید..

   همچنان در انستیتوت ما به منظور آموزش همه جانبۀ روابط سیاسی، فرهنگی و اقتصادی کشورهای شرقی، در ساحات سیاست جهانی، اقتصاد و مملکت شناسی کشورها، تاریخ کشورهای آسیای مرکزی، چین شناسی و کوریا شناسی کافدره ها افتتاح شد.

   علاوه بر اینها درجنب انستیتوت ما دو لیسۀ اکادمیک "یونس آباد" و "آلمه زار" که با وسایل تعلیمی مودرن و برنامه های آموزشی پیشرفته مجهز میباشد و به تدریس زبانهای خارجی در سطح عالی اختصاص دارد،  برای تأمین نیازمندی های روز افزون جمهوری ما کدرهای زبانشناس و ترجمان تربیه میکند و از همکاری یونسکو برخوردار میباشد.

   ــ جوزجانی: البته همان طوری که شما فرمودید، تآسیس این انستیتوت محصول استقلال اوزبیکستان است. طبعا در شرایط رژیم توتالیتر تآسیس اینگونه مرکز آموزشی بزرگ با این همه رشته های تخصصی وسیع وحیاتی فقط به حیث یک آرمان باقی میماند. لطفا بگوئید انستیتوت دولتی شرقشناسی تاشکند، درخود مملکت و در کشورهای خارجی به خصوص کشورهای همسایه از چه موقعیتی برخورداراست؟

   ــ ع. منانوف: انستیتوت دولتی شرقشناسی تاشکند، به صفت یگانه کانون علمی خاور شناسی در آسیای مرکزی حیثیت مرکز بزرگ تحصیل و آموزش را درین منطقه پیدا کرده و از اعتبار و اهمیت خاصی برخورداراست.

   فعالیت انستیتوت با رشد و انکشاف دانش شرق شناسی در اوزبیکستان رابطۀ تنگاتنگ دارد. چون که در دور اخیر انستیتوت برای کشور در ساحات شرق شناسی بیش از 500 نامزد علوم، بیش از 80 تن دوکتور علوم تقدیم داشته است. از دانشمندان ما 8 نفر به صفت اکادمیسین (اعضای اصلی اکادمی علوم اوزبیکستان) انتخاب گردیده اند. همچنان از دانشمندان ما 14 نفر با نشان  دانشمند خدمت نشان دادۀ اوزبیکستان، 12 نفر برنده جوائز دولتی بیرونی و حمزه، 7 نفر برنده جوائز بین المللی احمد یسوی، محمود کاشغری، فردوسی، جواهر لال نهرو میباشند و نیز با جائزۀ افتخار آمیز امام البخاری سزاوار شده اند.

   علاوه بران یک عدۀ آنان با عنوانهای افتخاری در ساحۀ تعلیم وتربیه و امور فرهنگی نایل آمده اند. هر سال به مناسبت برگزاری جشن استقلال اوزبیکستان عده ای از دانشمندان خاورشناس انستیتوت با نشانهای عالی جمهوریت تقدیر میشوند.

   اگر 13 سال وقفۀ عمدی درحیات انستیتوت را استثنا کنیم، این مؤسسۀ بزرگ علمی و آموزشی بیش از 81 سال تاریخ پر افتخاری را طی کرده و از نشیب وفراز آزمونها موفقانه گذشته است. کدرهای متخصص و کار آزموده ای که این کانون دانش و فرهنگ به جامعه تقدیم داشته، در تأمین نیازمندیهای جمهوری مستقل جوان اوزبیکستان نقش مؤثر و فعالی ایفا می نمایند.

   ــجوزجانی: لطفا در رابطه به روابط ومناسبات انستیتوت با مؤسسات علمی کشورهای خارجی معلومات بدهید!

   ــ ع. منانوف:  انستیتوت با مؤسسات علمی و فرهنگی عدۀ زیادی ازکشورهای خارجی روابط کلتوری و همکاری علمی و نیز مبادلۀ تجارب دارد. از آن جمله میتوان از کشورهای چین، جاپان، کوریا، روسیه، هندوستان، پاکستان، مالیزی، برخی کشورهای عربی و انگلستان نام برد. با اونیورستی کمبریج این کشور همکاری دائمی داریم.

   همچنان بامؤسسات علمی و آموزشی داخلی همکاری همه جانبه وجود دارد، مخصوصا با انستیتوت شرقشناسی اکادمی علوم اوزبیکستان بنام ابوریحان بیرونی که یک مرکز علمی سابقه دار پژوهشی مهم در کشور ومنطقه میباشد و کتابخانۀ نسخ خطی آن که از غنیترین کتابخانه های جهان به شمار میرود، روابط وسیع و دائمی داریم.

     

  ــ جوزجانی: محترم منانوف. از جوابهای دلچسپی که به سوالات من دادید، صمیمانه تشکر میکنم. در خاتمه لطفا در زمینۀ کارهایی که در ساحۀ افغانستان شناسی صورت گرفته وافغانستان شناسان مشهوری که درین کانون علمی به کمال رسیده اند، کمی روشنی بیندازید.

   ــ ع. منانوف:  درساحۀ آموزش و معرفی تاریخ، زبان و ادبیات، اقتصاد وجریانهای اجتماعی و سیاسی کشور شما، دانشمندان افغانستان شناس اوزبیک سهم قابل ملاحظه ای دارند.

   در سالهای 1950 تا 2011 دانشمندان افغانستان شناس ما که تعداد شان به بیش از 25 نفر اعم از پروفیسور، دوکتورعلوم و نامزد علوم میرسد، بیش از 500 اثر علمی تآلیف ونشر کرده اند. قسمت اعظم این پژوهشهای علمی که عبارت از مونوگرافها، رسالا ت و مقالات علمی میباشد، در رابطه به تاریخ، جغرافیا، اقوام، زبانها و لهجه ها و فولکلور مردم افغانستان نوشته شده و نیز تحلیل و بررسی مسائل مهم سیاسی و اجتماعی و مناسبات افغانستان با کشورهای خارجی و همسایه را دربر میگیرد. این اثرها به زبانهای اوزبیکی یا روسی و انگلیسی نشر شده اند.

        از افغانستان شناسان مشهور اوزبیکستان میتوان از این ذوات نام برد:

     -  دوکتور علوم فیلالوژی مرحوم عبد حفیظ غنی یف مؤلف بیش از 49 اثر،

     -  دوکتور علوم فیلالوژی عارف عثمانوف، مؤلف بیش از 16 اثر،

     - دوکتور علوم فیلالوژی رحمان انعام خواجه یف، مؤلف بیش از 65 اثرکه از آن جمله است    "مقالات اجتماعی سراج الاخبار و جنبش روشنفکری در افغانستان"، "عبدالهادی داوی منادی آزادی و معرفت"، "سید جمال الدین افغانی و جنبش بیداری ملی در افغانستان"،

     - نامزد علوم فیلالوژی علیموا خالده، مؤلف بیش از 22 اثر ازجمله "مراحل تشکل زبانهای فارسی، دری و تاجیکی: وجوه اشتراک و تفاوت آنها،

     - دوکتور علوم، پروفیسور احمد جان قرانبیکوف، مؤلف 7 رسالۀ علمی، 11 کتاب درسی و 66 مقالۀ پژوهشی علمی،

     - دوکتور رشته تاریخ پروفیسورنشانوف مامورجان، مؤلف بیش از 11 اثر،

     - دوکتور رشته تاریخ رشیدوف تورغونویچ، مؤلف بیش از 13 اثر،

     - دوکتور رشته تاریخ  آچیلدی یف یعقوبویچ، مؤلف بیش از 11 1ثر،

     - همچنان دوکتوران علوم در تاریخ  بابا خواجه یف مرات عبد صمدویچ و ابایوا تامارا ونامزدان دوکتوری علوم شا اسلام اکملوف و صدرالدینوف زیام الدین درجملۀ کتب و رسالاتی که تالیف کرده اند، اثرهای ارزشمندی در موضوعات تاریخ افغانستان، به خصوص تاریخ بدخشان و پامیر و نورستان نوشته اند.                        

    

بنای دوم انستیتوت شرقشناسی در جادۀ "آی بیک"

 

 

---

بالا
 
بازگشت