ســید مقصـود برهان
امیرعلی شیر نوایی
بتاریخ 14 فبروری سالجاری بنیاد دوستداران فرهنگ افغانهای شهر تورنتو، ضمن محفل شانداری از پنجصدو هفتادو دومین سالروز تولد امیر علی شیر نوایی شاعر شناخته شده و ابر مرد مدبر سرزمین آریانا- افغان، تجلیل بعمل آورد. در محفل بر علاوه از تعداد کثیری فرهنگیان افغان، دوستان وعلاقمندان ایرانی نیز اشترا ک نموده، و جمعی از فرهنگیان افغان وایرانی مقالات واشعار شانرا بزبان های دری-فارسی، پشتو وازبکی دیکلمه وبخوانش گرفتند. در پایان این محفل با شکوه یکی از فرهنگیان ایرانی ضمن تقدیر از فرهنگ همزیستی برادرانه اقوام مختلف افغان، یاد آوری نموده گفت:
" آنچه درین محفل برای من تازه و قویاً قابل تحسین میباشد، اینستکه شما افغانها مقالات و اشعار تانرا بزبان های محلی خودتان ارائه، به متانت گوش داده و مهمترازهمه که آنرا درک کرده و احترام میگذارئید. که بیانگر رشد فرهنگی مردم وسر زمین شماست. "
محفل با اجرای کنسرت شکوه به هنر مندی جمیل گلستانی و اجرای ترانه های دل انگیز به پایان رسید.
متن سخنرانی سید مقصود برهان مسؤل بنیاد فرهنگ، درمفل ارج گذاری از امیر علی شیر نوایی.
فرزندهرات معمار مزار
امروز زاد روز شخصیتی را به گرامیداشت می نشینیم که پنجصدو هفتاد دو سال قبل از امروز درشهرفرهنگ پرور هرات پا بعرصه وجود گذاشت. تقدیرش بدان رفته بود که دوست دوران تحصیلی اش در هرات بر اریکه سلطنت تکیه زند و او را از سمر قند به هرات فرا بخواند . چون شاه میدانست که او با رهتوشه علمی وفرهنگی مجهز میآید او را به عالیترین مقام دولتی آنوقت که وزارت بود توظیف کرد .این شخصیت گرامی جز امیر علی شیر نوایی کس دیگری نبود. سلطان حسین بایقرا شاه فرهنگ دوست خراسان دیروز وافغانستان امروز در سال 862 هجری قمری منصب امارت دیوان عالی را به وی تفویض کرد. او لباس زرین را به تن ، جبهه طلا دوزی شده وکلاه مخصوص نوروزی را به سر نهاد. چنانچه مولانا برهان الدین عطا الله رازی در باره مقام متذکره به او چنین سروده است
میر فلک جناب علیشیر کـــز شــــــرف عاجز بود از درک کــــمالات او خـــــرد
دیوان نشست آخر شعبان به داد وعدل از لطف شاه غازی والحق چنین ســـزد
چون مهرزد به دولت سلطان روزگــار تاریخ شد همین که (علیشیر مــهر زد)
علیشیر نوایی سی سال تحت سایه شاه با فضل و با دانش در خدمت میهن، مردم و فرهنگ کشو ر خود بود گرچه او بنام وزیر معروف است؛ بهتر آنست تا سلطانش بخوانیم و بنامیم چه او در اقلیم ادب در دو عرصه سلطنت داشت یکی عرصه ادبیات دری ودیگری عرصه ادبیات ترکی.
همانطوریکه میرزا اسد الله غالب را شاعر دوزبانه یا ذوالسانین یاد میکنند و پدر شعر زبان اردو میخوانند، نوایی هم علاوه از زبان دری مؤجد، مبتکر و موسس زبان کلاسیک ترکیست. اگر نوایی را همپایه وهم سنگ« دانته» شاعر بزرگ ایتالوی و ابوالقاسم فردوسی شاعر زبان دری بنامیم، حرف بجا ومناسبی گفته ایم، چه همانطوریکه دانته با نوشتن« کمیدی الهی» در احیا زبان ایتالوی نقش بزرگی را ایفا کرد، فردوسی هم با نوشتن شهنامه پرچمدار وحامی زبان دری شد. همچنان نوایی زبان ترکی -چغتایی وازبکی را به پایه اکمال رسانیده. وبا ایجاد آثار متعدد خود توانست ادبیات کلاسیک زبان ترکی را به سطح ادبیات جهانی ارتقا دهد.
مؤسس شاهان کابلی در هند، اعلیحضرت ظهیرالدین محمد بابر، شاه کابلستان که بعداً امپراتور هندوستان شد در مورد نوایی چین ابراز نظر میکند:- علیشیر شخصیت بینظیری است که کسی بهتر از او در زبان ترکی شعر نگفته است.
دوکتور ذبیح الله صفا استاد شعر وادب معاصر ایران و مؤلف « تاریخ ادبیات ایران» در مورد امیر علی شیر نوایی که درشعر دری فانی تخلص میکرد اینطور نظر دارد:- نوایی بزرگترین کسی است که شعر ترکی را به حد اعلای کمال رسانید و توانست به همه انواع شعر فارسی مثل مثنوی، قصیده، غزل وغیره شعر ترکی بسراید.
امیر علی شیر نوایی در دیوان اشعار دری خود بنام که بنام دیوان فانی شهرت دارد به تعدا د شش هزار بیت منجمله یازده قصیده را از خود بیادگار گذاشته است. مولانا جامی مشوق، مرشد و دوست علیشیر بود و او را اغلب به شعر ملمع (بدو زبان) تشویق میکرد. مانند:
ای لبت پر خنده وچشم سیاهت مست خواب ایککی زلفینگ اره سیده ای یوزینگ دور آفتاب
نوایی به زادگاه اش، هرات بیش از حد علاقمند بود چنانچه جاده های شهر هرات را شاهراه رسیدن به فردوس میگفت:
شهراه سوی جنت فردوس که جویــند فانی به یقین دان که خیابان هرات است
شاهراهی اگرت جانب فردوس بجویـــی فانی به یقین دان که خیابان هرات است
علیشیر نوایی د رمورد اشعار دری وترکی قطعه ای دارد بدین شرح:
معنی شرین و رنگیم به ترکی بیحد است فارسی هم لعل و در های ثمین گر بنگری
گوییا در راست بازار سخن بگشـــاده ام یکطرف دوکان قنادی و یکسو زرگـــــــری
به این مفهوم میرزا اسد الله غالب هم شعری دارد که تذکرش خالی از دلچسپی نیست
گرچه هندی در عذوبت شـــــــکر اــست طرز گفــــتار دری شـــــــــــــرین تــر است
حکیم شاه محمد قزوینی مترجم کتاب مجالس الانفاس تألیف امیر علی شیر نوایی که بیست ویک سال بعد از وی به ترجمه این اثر دست زده است در شرح حال امیر چنین نوشته است:
او کمال قدرت برشعر فارسی و ترکی داشته، ولیکن خاطر عاطرش به ترکی گفتن بیشتر مایل افتاده و خمسه ترکی او بیشتر مهشور است که قریب سی هزار بیت میباشد وکسی شعر ترکی را بهتر از وی نه سروده وگوهر نظم بهتر نه سفته.
دوکتور رکن الدین همایون فرخ محقق ایرانی که دیوان امیر علی شیر نوایی« فانی» را با مقدمه بینشورانه در سال 1375 شمسی به طبع رسانیده میگوید:-
فانی با وجود مشغولیتهایی که در دیوان و دربار داشت طی سی سال توفیق یافت که بیش از شصت هزار شعر بسراید و 30 جلد آثار منثور و منظوم تالیف وتصنیف کند. شاید سی سال نزد این بزرگان زبان ، عدد خاصی باشد چه فردوسی بزرگ هم گفته بود:
بسی رنج بــــــــــــــــــــردم در ین سال سی عجــــــــــــم زنده کردم بدین پارســــــــــی
محقق مذکور نوایی را مبتکر سبک خاصی در شعر دری میداند که شاعران دربار شاهان کابلی هند از آن پیروی و اقتضا کرده اند که بعداً در ادبیات دری بنام سبک هندی معروف شد. وموصوف چند بیت فانی را طور نمونه ارائه میدارد:
از خیال آن میان فکر محالی داشتــــــم بود اگر چه بس محال اما خیالی داشتم
ویا:
شب غم اختر اشکم نیآمد د رحساب ارچند که شب تا روز اختر میشمارد چشم بیمارم
چون از شاعران سبک هندی و یا بهتر بگویم از شاعران دوران شاهان کابلی درهند حرف بمیان آمد بیاد شباهت قسماً تفاوتی بین فانی وغالب وجود دارد. همانطوریکه نوایی ادعا میکند که سرودن شعر بزبان دری برایم خوشاینداست، اما در ترکی راحت تر خود را میآبم ؛ اما غالب میگوید: گرچه به اردو شعر میسرایم ، ولی به زبان دری خود را راحت تر احساس میکنم.
به همه حال، امیرعلی شیر نوایی واقعاً یکی از فرزندان ممتاز وصدیق سرزمین افغانستان بود، چه وی با استفاده از امکانات مادی وصلاحیت دولتی در راه عمران و آبادانی میهن اش استفاده اعظمی کرد. چنانچه از دارایی وثروت شخصی خویش بیش از 370 بنا را بخاطر خدمت به مردم به پایه اکمال، و مورد استفاده عام قرار گرفت. مانند مدرسه،مسجد، خانقاه، کتابخانه، جاده،کانال،کاریز، چشمه،پل ،حوض، شفاخانه و غیره ساختمان آبده های بزرگ چون آرامگاه حضرت علی بن ابوطالب (رض) خلیفه چهار اسلام در شهر مزار شریف، مسجد جامع مصلای هرات، بنای عظیم مدرسه گوهر شاد بیگم که در زمان خود حیثیت یک پوهنتون را داشته استادان و دانشوران بزرگ داخلی وخارجی در آنجا تدریس میکردند. هکذا باز سازی مسجد جامع هرات زیر نظارت ورهنمایی وی انجام شده است.
همچنان قابل یاد آوریست که نوایی آرامگاه حضرت علی کرم الله وجهه را به دستور سلطان حسین بایقرا در قریه خواجه خیران بلخ که اکنون شهر بزرگی بنام مزار شریف در آن متجلی است، با همکاری وحضور فعال شیر نوایی اعمار شد.از امیر علی شیر نوایی آثار متعددی بزبان های دری وترکی باقیمانده که مهمترین آن خمسه نوایی بزبان ترکی میباشد ک شاهکاریست بینظر.
نوایی در اشعار خود همه ازعشق و محبت، راستی و درستکاری،دوستی، صفا وصمیمیت، برابری،عدالت و انصاف،غرور ومتانت، تسیلم ناپذیری در برابر ظلم، بیداد و ستمگری حرف میزند. واین اعمال پسندیده را ستایش میکند. جهالت، ریاکاری، مردم فریبی، اهانت و تحقیر زیردستان ومستمندان را مذمت ونکوهش کرده و از روی فریبکاران وریاکاران نقاب برمیدارد.
امیر دولتشاه بن علاالدوله بخشی شاه سمرقندی مؤلف تذکرۀ الشعرا، قصیده ملمع در زبان ترکی و دری در مدح نوایی دارد. پس از ارزیابی های مفصل فضایل و خصائل کم نظیر امیر، خمسه او را چنین ارزیابی میکند:
آنچه تا امروز از آن طبع لطیف صادرشده در ترکی جواب خمسه نظامی است؛الحق داد معانی در آن داستان داده است.
بقول دوکتور فرخ اثر معنوی امیر علی شیر نوایی در ترکی تا آن اندازه است که پس از او شعرای ترک نه تنها سبک و روش او را تقلید کرده اند، بلکه تخلص او را نیز به تخلص خود افزوده اند مانند: خیالی نوایی، حسینی نوایی، حالی نوایی، شکری نوایی.
یکی از صوفیان بزرگ هند بنام شاه جهانگیر هاشمی 34 سال بعد از وفات نوایی دراثر خود بنام «مظهرالاسرار» که بجواب «مخزن الاسرار نظامی» نگاشته، از سلطان حسین میرزا وعلیشیر نوایی به احترام نام برده و ضمن ستایش از نظام مملکتداری شان در باره نوایی میگوید:
داشت امیری به هزاران کمـــال نادر وممتاز و عدیم المـــــــثال
شیردل و صاحب شمشیر بـــود نام خوشش میر علی شــیر بود
در فن ترکی به صریــر قلـــــم گفت صلا بر عرب وبر عـــــــجم
باالعجب این است که آن نامدار با همگــــی مشغــــله روزگــــار
داد به دیوان غزل انتـــــــظام کرد یکی خمسه ترکـــــی تمــام
گفت به ترکی سخنان بــــزرگ از دم خضرو نفـــــــس پیر ترک
بود شب و روز به صد عز وجا همنفس خسر وعالی پـــــــــــــناه
امیر کبیر نظام الدین علیشیر نوایی فرزند غیاث الدین کیچکینه بهادر میباشد. او در ماه رمضان سال844 هجری قمری مطابق 9 فبروری 1441 میلادی در شهر باستانی هرات زاده شدو پس از 62 سال زندگی پربار وافتخار آمیز که همه یا در خدمت مردم و آبادانی میهن ویا در شگوفایی فرهنگ گذشت؛ بروز دوازدهم ماخ جمادی الاخر سال 906 هـ.ق مطابق سوم جنوری 1501 میلادی در شهر هرات پدرود حیات گفته ودر منطقه مصلای شهر مذکور بخاک سپرده شد. نوایی نه تنها موسس مکتب نوینی د رشعر ترکی بود بلکه شخصیت سیاسی با کیاست، دولتمدار بادرایت، مورخ بی تعصب، ادیب مبتکر، زبانشناس محقق، موسیقدان ماهر، نقاش چیره دست، مصور موشکاف، شاعر بی بدیل، نکته پرداز در انواع شعر اعم از دری وترکی وبلاخره مشوق دانش وفرهگ بحساب میرود. او بود که در نیمه قرن 15 رنانس شرق را رهبری و به موفقیت به پیش برد.
خمسه نوایی مشتمل برین پنج دفتر میباشد
حیرت الابرار، شرین وفرهاد، لیلی ومجنون، سعبه سیار و سد اسکندری
نوایی در اشعار خود نظامی گنجوی ، امیر خسرو شاعر معاصرخود عبدالرحمن جامی را که یکجا با وی به سرودن خمسه پرداخت ستایش میکندوضمن اعتراف به مهارت واستادی مسلم شان در ین فن آنانرا ارج میگذارد.
ما هم مقام معنوی امیر علی شیر نوایی را با شکوه وبا عظمت دانسته، روانش را شاد و خاطرش را گرامی میداریم.
رویکرد ها:-
1- خمسه نوایی ، نوشته شرعی جوزجانی – سایت آریایی
2- وضعیت ادبی- هنری هرات در دوره تمیوریان، نوشته محمدالله وطندوست - سایت آریایی
3- یاد داشت های شخصی بنده.
ویرایش از: نجیب داوری
بالا
بازگشت