ابوالقـــــاســـم فــردوســـی

ســید مقصـود برهان

 

نقش شاهنامه

در حراست زبان دری

 

(قسمت چهارم)

 

 در وصف ابوالقاسم فردوسی ، شهنشاه غزنه و شهنامه 

 

بکن ای توسن فکرم تـــــــــو جــــــــولان      

                              سخنهــا گو تو از آن شـــــاه شــــــــاهان

بیــــــا تــا باز بـــر غزنـــــین آئیـــــــــــم              

                              بــه بارگــــاه شهنــــشاه  ســــــر بسائیــم

نه بهــــر آنـــکه سلطـــــان جهــــان است         

                              نه اینــــکه تاج الماسش اعیـــــان اســـت

زبــــــــــهر آنـکه او فــــرهنـــــــــگ دارد         

                              سـه چهار صــــد شاعــــرو اورنـگ دارد

بــه دربــــارش ببیـن تــــو شاعــــــران را     

                              ســـــــلاطــین ســــــــــخن دانشــوران را

بک ســـــو فرخــــــی سیســـتانی اســـــت     

                              به گوشه مجـــــد مجـــــــدود سنایی است

به بالاتـــر نــــــــــــگر تـــو عنصــری را          

                             جلو تــــــــر بین جنـــــــــاب انـــــوری را

نشستـــــه صــــدر مجلس فضـــــل بیحق         

                              نویسد قصــــــــــه سلطــــــــان سلاجــــق

به یـــکسو شعر خواند ســـعد مســــعود         

                             قصــــــــیده می ســـــراید بهر محمـــــــود

نشسته گوشـــــــــــــه ای خاقــــــانی ما           

                              کــــــــــــند سره سخــــــن با قا آنــــــی ما

شهنشـــــاه بار داد ریحــــــــــــــان بیرون           

                              کـــــــه از بشنـــــــــود درس فلاطــــــون

یکــــــی آمـــــــــد ز در جـملـــــــــه بپاشد        

                             شـــهنشاه بهــــر تعظیمش ز جــا شـــــــــد

نمیدانـــــــــم که این عالیجناب کــــــــیست     

                             بــــــــدو دارد حرمــت بی حساب کیــــست

یکی گفتــــــــــا خداوند زمانـــــه اســــــت         

                             ورا ملک ســــــخن تا بیـــکرانه اســــــــت            

همه پیرو جوان بر پــــــــــای خاستـــــند       

                             برای حرمـــــت اش از جــــای خاستنــــــد

یکی گفتا شهنــــــــــشاه سخــن اوســــــت       

                             به هــــر محفــــــل میر انجمن اوســــــــــت

بلــــی شاهــــــــــــی که او شهـــــــنامه دارد               

                             از ایـــن شهــــــــکار خود هنــــگامــه دارد

بــــــود شهــــــــــکار او شهنــــــــــامه او          

                             دمـــــــــی  بشــــــنو زمـــن غمنــــــــامه او

شهنشاه  بـار دادی شـــــــــــــــاعران را      

                              ســـــــــلاطیـــن سخــــن بینـــــــشوران را

که میخــــواهــــم شهنــــــامه نویســـــیـــد            

                              نویســـید پاک وهـــم سچـــــــــه نویســــیـد

سخن گویــید زمــــــــــــردی ورشـــادت      

                              ســراســـر قصـــــه گوییـــد از شهــــامــت

به الفــــــــــاظ دری داســـــــــتان نویسید     

                              بجــــــــز درس دلیــــری را نــــــگـــویــیـد

زبان پارسی خوب است وشــــــــــریـــن  

                             اگــــــــــر ترکیـــــــــب شود با لفظ رنگیــن

چه کس مائل به این کار اســت بگوییـــد    

                             چه کس حاضر به شهکار اسـت بگوییــــــد

نگفت یک کس لبیک حرف سلطــــــان  

                             تو گفتــــــــــی جمله اند پنبـه به گوشــــــان

همه ساکت همه خامـــــــــوش بــــودند  

                             تو گـــــــویی جملگی مــــــدهـوش بودنـــــد

دوباره کــرد پرسش شــــــــاه شـــاهان        

                             ز جمــــــــع شاعـران و نـکتـــــه سنـــــجان

نشد یکـــتن که گوید حاضـــــــــــــرم من     

                              به انجــــــــــام چنین کـــار مایـــــلـم مـــــن

دوچشم هر کـــــــــــدام سوی زمیــن بود 

                              به انجـــــــــام چنین کار لایقیــــــن بــــــود

ازین خاموشــــــــــی ها سلطان بر آشفت    

                              در آنــــدم قاسم فردوسی چنیــــن گفـــــــت

کنــــم طاعـــــــــت امر شــــــــــاه شاهان     

                             نــویســــــــم شاهنـــــــامه بهـــــر سلـــطان

به نظـــــم آرم داستـــــانها ســـــراســـــــر  

                             به میــــــــل شــــــاه مـــــا باشد بــــرابــــر

یقیــــــن دارم پـــــس از رنــــج فــــراوان  

                            بیــــابــم صـــــله ها از شـــــاه شـــــاهـــــان

بشـــــد خـــــرسند شاه از طــــاعــــــــــت او    

                            ز فــــرمـــــانبــــــر داری واز غـــــــیرت او

نمـــــودی کســــب استــــیذان ســـــلطان   

                            مقیــــــم گــــردد در تــــوس خــــراســــــــان

بــه امر شــــــــــاه شهنـــــامه نوشتـــــی  

                             نوشتـــــــــی وه چه خوشنــــامه نوشتـــــــی

نوشتـــــی قصه رســـــــتم وســــــهراب  

                             نوشتـــــــی هـــــم ز روداب وز مهــــــــراب

نوشــــــــت افســـــانه افراسیـــــابـــش      

                             دوصــــــد یل بوســــــــه زد انــدر رکــــابش

نوشتــــــــی رزم رستم عزم سهــــراب 

                             به الفــــــــاظ شـــــریــــن چــــون در نایـــاب

زمــــــــردی هـــــــای افراسیاب گفتـــــی        

                             ز کـــــــابــــل قصـــــه مهــــــــراب گفتــــــی

نشست ســـــی سال اندر بیشه تــــــــوس 

                             نرفتی هیـــــچ جا  جـــــــز شهر فــــــردوس

ســـــه دهــــــه رنج بد فرجـــام بــــــردی     

                             هــــــــــزاران زحمـــــت و آلام بــــــــــــردی

زبــــــان پــــــارسی را ســـــــــروری داد  

                             بـــــــــــــدنیــــــــــا تحـــــفــــــــه در دری داد

سرانجــــام آمــــدی درخــــــدمت شــــــاه    

                             نمــــودی شاهنـــــامه را بر شــــــاه اهــــــــدأ

به بـــــــــی میــــــلی شــــاه گشت  مقابل     

                             که چــــنین کـــاری به او زهــــــر مقـــاتــــل

برنجـــــیدی از ایــــــــن رفـــــــتارسلطان      

                             نوشـــت هجـــــوی درشتی بـــهر ســــــلطان

امـــــــیر فرمود فردوســــــی بیــــــابنــــد    

                             نگــــــــــهداری کنندش سـخـــت دربنــــــــــد

ولــــی فردوسی در کنــــــجی نهان شــــد     

                             ز بیــــــراهه ســــوی فردوس روان شــــــــد

پس از چنـــــدی که دانست شاه محمـــود

                             عجب کـــــــــاری نمـــوده سخت بیســــــــود

بفــــــرمود تا دوصــــــــــــــد اشتر ببندند      

                               هــــــــــزاران تحفـــــه قیمتــــدار آرنــــــــد

دوصـــــــــــد خادم همـــه زر پوش گشتند   

                               همـــــــــــگی جانب فــــــــــردوس رفتـــند

ولی این صـــــــــــــــــله شاه آمد آنوقـــت     

                                کــــــه فردوسی همـــی ازین جهان رفــت

زیک در صلـــــــــــــه سلطان رسیـــــدی  

                                ز دیگـــــر در جنـــــــازه را کشیــــــــــدی

به لطف حـــــق فردوس قریــــــــــن بـاد     

                               روان او به فردوس بریــــــــــــــــــــن بــاد

                   بماناد شاهنـــــــــــامه تا قیامــــــــــــــت         

                   حکـــــــــایتگر ز مــــــردی وشهامــــت

 

 

تورنتو- کانادا

ششم قوس 1391 هجری خورشیدی

 

 

 ++++++++++++++++++++++++++++++++++++

 

(بخش سوم)

پژوهشگران وبینشوران نام فردوسی را به چندین نحو نگاشته اند، مانند: حسن بن منصور، حسن بن علی، حسن بن منصور بن فرخ وابوالقاسم فردوسی. بیگمان فردوسی مانند همه دانشوران ودانشمندان عصرخود باید نام تازی هم میداشت، زیرا در آنزمان تنها نام  پارسی داشتن ناروا و ناشایسته بود  درغیر آن عدم داشتن نام تازی برای فردوسی  وخانواده اش به قیمت گزاف تمام میشد. اینکه بعضاً او را حسن بن منصور مینامیدند، ناشی از گرایش خانواده او به منصور بن حلاج بود. نام پدر فردوسی، علی بود. عده یی فردوسی را حسن بن منصور ابوالقاسم پورعلی فردوسی نامیده اند.

فردوسی در سال 319 خورشیدی برابر به سال 941 ترسایی دردهکده «باژ» شهرک توس خراسان زاده شد. پیشه وسرگرمی فردوسی آموزش و پژوهش بود.

فردوسی سرانجام بعد از آنکه درفش پیروزی فرهنگ آریایی را در خراسان زمین در سال 397 خورشیدی بر افراشت چشمان خود را  در توس خراسان بست. دیگر نه بیتی سرود و نه از پیروزی ملی سخن گفت و نه ازشکست پهلوانی حکایت کرد. آنچه را درزنده گی آموخته بود با جبین گشاده به دیگران باز گو کرد و تاریخ کهن آریا تباران را ا زمعدومیت نجات بخشید، که فهم آن دیده ژرف نگر و خرد عالی بکار دارد.  جسد فردوسی را ملا های کور خرد نگذاشتند  تا در قبرستان مسلمانان دفن گردد، سر انجام اورا در باغ شخصی اش  بخاک سپرده سپردند.

فردوسی بعد از آنکه به نوشتن شهنامه شروع کرد، نزد دوستش ابومنصور بن  محمد که موقف خوب دولتی داشت میرود تا مبادا مثل دقیقی بلخی بدست بنده یی به خاک وخون افتد. و راز نوشتن شهنامه را با او در میان میگذارد. ابو منصور  به او نوید میدهد ومیگوید که او را بی نیاز میسازد. از آنجایی که ابو منصور پهلوان تبار،عیار با پیمان وزنهار دار بود وبه کس تن درنمیداد، در برابر بیگانگان کرنش نمیکرد اما دست تاراجگران  این  پهلوان تبار را چنان سر به نیست کرد که زنده و مرده اش گم شد. این حادثه درروح و روان فردوسی سخت تاثیر ناگوار بجا گذاشت و بازهم موضوع را به دو دوست دیگرش در میان میگذارد که یکی علی دیلمی ودیگری هم حسین قتیب است.

ما هر قدر در کتب وآثاریکه د رمورد شهنامه نگاشته شده و از فردوسی حرفهایی دارد پژوهش ودقت کنیم و آنها را مورد بررسی قرار دهیم بدون استثنأ صحبت های ضد ونقیضی را در مورد سطان غزنه بر میخوریم .یکی از شهنشاه غزنه به نیکویی یاد کرده و یکی هم اصلاٌ منکر آنست که فردوسی با سلطان غزنه دید وبازدیدی داشته باشد. چه رسد به اینکه شنهامه را به دستورسلطان نگاشته، و یا حد اقل سلطان محمود در حفظ و حراست شهنامه کاری را انجام داده باشد. معلوم نیست که چرا عده ای از نویسندگان متعصب آگاهانه به اصطلاح آفتاب را با دو انگشت پنهان میکنند، آیا این آغا ها از این امر بیخبر هستند  که صرفنظر از فردوسی چهار صد شاعر دیگر در دربار غزنه درحمایت سلطان شعر میسرودند  واز صله های دریا دلانه  محمود وپسرش مسعودبرخوردار بودند.  آیا ملک الشعرای دربار، عنصری بلخی آلات خوانش از طلا نبود؟ اینها چرا اقرار نمیدارند که کمترین صله یی که سلطان محمود یا سلطان مسعود به یک شاعر میبخشید از سی هزار درهم طلا کمتر نبود. اینها باید بدانند، در آنزمان که دشمنان زبان دری و معاندین ضد پارسی و تازی پرستان کور خرد که درپی اضمحلال فرهنگ آریایی- خراسانی بودند، چه کسی شهنامه فردوسی این وثیقه مسلم فرهنگ آریایی را غیر از سلطان غزنه میتوانست از دستبرد جباران زمان نجات بخشد.  آیا در آنزمان سلطان محمود نبودکه همزمان با گسترش دین مقدس اسلام زبان دری و فرهنگ آریایی را از سرحدات خراسان و آریانای کبیر به اقصی نقاط جهان چون سنکیانگ و ایغور ترکستان شرقی یعنی کاشغر، آلماتی ، آستانه و ارومچی،  جنوب وشرق آسیا چون لاهور وکراچی ،پنجاب، گجرات، حیدرآباد، دهلی، لکنهو، آگره، امرتسر، بنارس، داکه ، بنگال، کشمیر،  چیتاگان، سیلت، کلکته، بمبئی، ناراین گنج، کولنه،  باریشل، وغیره اشاعه وتوسعه داد.  با درنظر داشت تمام توضیحاتی که در بالا ارائه شد، اگر یک نگاه واقعبینانه به شهنامه فردوسی وسلطان غزنه بیآندازیم. به این نتیجه میرسیم که ابوالقاسم فردوسی، سلطان محمود غزنوی شاه کبیر خراسان- ایران را نهایت دوست داشته و او را قلباً احترام میکرد. همزمان با این فردوسی روان شناس با درایتی بود و توانست که خود وکتاب ارزشمندش را از گزند جباران و چپاولگران در امان نگهدارد. اگر او شاه کبیر آریایی را دقیقاً نمی شناخت، به او هرگز اعتماد نمیکرد، کتابی که حاصل رنجهای فراوان ومحصول زنده گی پر بارش بود به نزد او نمی آورد. او میدانست که شهنشاه غزنه شاهیست با فرهنگ، خدا شناس و وطندوست که به زبان وداشته های سر زمین اش افتخار میکند. روی این برداشت بود که فردوسی در شهنامه پر هنگامه اش شهنشاه خراسان را چنین خطاب میکند.

چو آن چهره خسروی دیــدمــــــی                    از آن نامـــــــــداران  بپــرسیـــدمی

که این چرخ ماهســت یا تاج گـــاه                    ستاره ســت و پیش اندرش یا سپاه

یک گفت  این شاه روم است وهند                    ز قـنوج تا پیش دریـای سنــــــــــــد

به ایران وتوران ورأ بنـده انـــــــد                    به رای و به فرمـان  او زنـــده انــد

جهاندار محمـود شـــــاه بـــــزرگ                     به آبشخور آرد همی میش وگـــرگ

زکشمیــــــر تا  پیـش دریای چـین                     برو شهر یاران  کنند آفــــــــــــرین

چوکودک لب از شیرمادر بشســت                    ز گهواره  محمود گویـــد نخســـــت

نپیچد کسی ســــر زفرمـــــان اوی                    نیارد گذشتــــن ز پیمــــــــــــان اوی

به بزم اندرون  آسمان سخـاسـت                     به رزم اندرون تیز چنگ اژدهاسـت

به تن ژنده پیل و به جان جبرئـیل                    به کف ابر بهمن  به دل رود نــــیـل

 

به تاسی از این همه خدمات  وصداقت که محمود در زمینه فرهنگ آریایی یا خراسانی نجام داد و در عمران غزنین توجه داشت، غزنین را در زمانش عروس البلاد گفته بودند. وامروز نیز دینا متوجه عظمت این شهر تاریخی وفرهنگی شده واز طرف یونسکو منحیث پایتخت تمدن اسلامی در سال 2013 اعلام گردیده است.

شهنامه فرودسی حافظ وحامی هزاران واژه ناب زبان دریست که ما در اینجا بعنوان یادهانی فقط از چند واژه از آنها را نام میبریم.

1- ارز به مفهوم ارزش ومرز بمعنی سرحد

چوبی ارز را نام دادیــــم وارز                کنارنگی و پیل ومردان مـــرز

2- افراختن به مفهوم بلند کردن

چنان دید در خواب کز کوه هند               درفشی برافراختندی بلـــــــــند

3- افراز بمعنی بلندی

نگه کرد سمیرغ ز افراز کــــــوه                 بدانست چون دید شـــام وگروه

4- انباز به مفهوم  جوره وشریک

چو انباز او گشت با او بــــــراز                 نبود آن شب تیره تا دیر بـــــاز

5- اندر   بیش از حد پیش رفتن

که این کار از اندازه اندر گذشـت                 ز روم وزهند و سواران دشــــــت

6- اهریمن- شیطان  وکنش - کردار

خجسته پی نام و او زردهشــت                  که اهریمن بد کنش را بکشت

7- اوژن  بمنعی ژیان

چو سهراب شیــر اوژن را بدیــد                بخندید و لب را بدندان گزید

8- ایوان یعنی برنده 

بر آنم که او چون با یوان شــــود                ز ایوان روانش به کیوان شود

9- آبگیر-  مخزن آب

بر آمد چنان خسته از آبگیـــــــر                  سراسر تنش پر ز پیکان  تیر

10- باره – دیوار قلعه

که این باره با خاک پســت آورم                  ترا ای ستمگر بدست آورم

11- باژ – خراج،جزیه-باج

همی باژخواهد ز هر مهـــتری                    زهر نامداری ز هر کشوری

12- برز- بلندی

چو خورشید برزد سر از برزکوه                  میان ها ببستند  توران  گروه

13- رشک – پزشک

چو چیره شود بردل مرد رشک                یکی دردمندی بود بی پزشک

14- بدره-  شاره  تحفه سوغات

15- شاره – دستار پرنیانی

زمن بــــــــــدره وهــــــدیه زابلی              بیابیـــــــد و هم شاره کابـــــلی

16- سوگ- غم وغصه

به پرده درون رفت با سوگ و  درد                دلش پر زدرد ورخــش پر زگرد

17-سمر- مشهور-  افسانه

چرا نامدم با  تو انــــــــــــدر سفر                 که گشتـــــی بگردان گیتی سمر

18- کوپه – گهواره کودک

به  کوپه به آغوش بر دارمــــــــت                 به نزدیک فرخنده زال آرمـــــــت

19- کنارنگ – والی ،حاکم

کنارنگ مرو اســـــت ماهوی نیز             سوران وپیلان  وهرگــــــونه چیز

20- کشن –کلان

زایوان گشتا سب تا پیــــش کاخ                درخــــــــتی کشد بیخ وبسیار شاخ

21- گسارنده – ساقی

گسارنده باده لــــــــــــعل رنگ              بکف ساغرو  چهره لعل رنـــــــگ

گسارنده آورد جام بلـــــــــــور               نهادش ابر دســـــــــت بهرام گور

22- گنداوران- حکما، دانشمدان، فضلا

چو شد روز شد شاه وگنداوران             نهادنـــــــد سر سوی مازندران

23- گرد- پهلوان

سوران سر افراز و گرد تمام                  فراز آمدی تا به نزدیـــک سام

24- یمین- یسار- سمت راست وچپ

شهان در رکابش فزون از هزار               چه اندر یمین و چه اندر یســــار

25- یازیدن- دست درازی کردن

توکاری که داری نبردی بســــر               چرا دست یازدی به کار دگـــــر

26  هنگ- هنرو دانش

ازین مهر آن دخت با فروهنگ              نماند هیچ بر روی سهراب رنگ

27- فرهنگ – ثقافت

مر آن شاه رانـــــام کو رنگ بود             کزو تیغ فرهــــــنگ با رنگ بود

 

در پایان بروح  و روان حسن بن منصور ابوالقاسم پور علی فردوسی و سلطان غزنه  یا شهنشاه بزرگ خراسان،ایران وهند درود وتحیات میفرستیم وخدمات عظیم وشایسته شانرا در زمینه شگوفایی وعظمت بخشیدن زبان دری وفرهنگ آریایی میستایم . تا چرخ در گردش است وماه ومهر در آسمان؛  فردوسی چون ستاره ای در آسمان فرهنگ بشر خواهد درخشید . و شاهنشاه غزنه- محمود کبیر  منحیث حامی فرهنگ با شکوه آریایی مورد احترام قرار خواهد داشت.

در نگارش این متن از کتب ومنابع زیر سود برده شده است.

1- فردوسی کیست- نگارش رضا فرزانه دهکردی

2 – دیباچه شهنامه – ویرایش و گذارش امید عطایی فری

3- اوستا در شهنامه – نوشته محمود خلیقی

4- واژه های از شهنامه فردوسی بکار رفته در کتاب افغانستان درشهنامه اثر علامه احمدعلی کهزاد، ویرایش از داکتر فریار کهزاد، برگرفته از سایت وزین آریایی

5- محمود غزنوی نوشته محترم میرزایی – سایت آریایی

6- یاد داشت های شخصی بنده

 

ویرایش از: نجیــب داوری

 

++++++++++++++++++++++++++++++++++

 

(قسمت دوم)

آنهائیکه به فرهنگ و ادب آریایی ارج میگذارند، با گذشت هردهه وهر سده به خدمات ارزشمند فردوسی بیشتر پی برده و به پاس خدمات والای  وی نسبت به فرهنگ وادب زبان دری به روانش درود وتحیات میفرستند. فردوسی خود میدانست که با گذشت قرنها آفریده های او برای نسل های آینده زنده خواهد ماند. و درود های بیشتری را برایش نثار خواهند کرد.

بناهای آباد گـــــــــــــردد خـــــراب                 زتوفـــــــــــــان واز گردش آفتاب

پی افگـــــــــندم از نظم کاخ بلـــــند                که ازباد وباران نیاید گـــــــــزند

بسی رنج بردم درین ســــال ســـی                 عجم زنـــــده کردم بدین پارسی

نمیرم از این پس که من زنـــده ام                 که تخم سخن را پراگنــــــــده ام

هرآنکس که دارد هٌش و راه دین                پس از مرگ گوید بمن آفـــــرین

طوریکه قبلاً اشاره شد، سلطان غزنه به ابوالقاسم فردوسی اکیداً امر کرد، تا شهنامه را طوری بنویسد  که در آن الفاظ عربی ذ کر نشود وهمه لغات و اصطلاحات رایج زبان دری در آن ذکر گردد. عده ای هم بدین باور اند که که شهنامه را قبلاً کسانی دیگری هم نگاشته بودند- اما ناتمام، بعضی ها به نظم، و عده ای  هم به نثر؛ از جمله دقیقی بلخی طی هزار بیت قسمتی از شهنامه را نوشت، اما توسط غلامش که در غیاب خود را فروخته بود از عقب خنجر زده شد. اینکه در عقب این خنجر زدن چه دستهایی کا رمیکرد، معما بود. عده یی از صاحب نظران به این عقیده هستند که دشمنان زبان دری و پارسی ستیزان زمان د رعقب این ماجرا  بودند . چنانچه زمانیکه فردوسی به نوشتن شهنامه شروع کرد؛  باری گفته بود که شاید نتواند، و ازهر کسی می هراسید. زیرا او درک کرده بودکه دشمنان فرهنگ آریایی، رودکی را کور و تعداد زیادی از اشعارش را از میان بردند. دقیقی را کشتند و بسیاری از بزرگان و نخبگانی که مشوق، حامی و راهگشایان زبان و ادب دری بودند سربه نیست شدند. وقتیکه سلطان غزنه امر نگاشتن شهنامه را به فردوسی صادر کرد، به وی گفت: میتوانی هزار بیت دقیقی را هم در شهنامه بگنجانی، اما شهنامه را باید درشصت هزار بیت بنویسی؛ که فردوسی چنان کرد و شهنامه را در شصت هزار بیت تنظیم کرد و بزرگترین حماسه جهان آفریده شد.

شهنامه با دیباچه یی آغاز میگردد مطالب این دیباچه پس از چند بیت که به نام خداوند جهان وخرد آغاز گردیده است عبارت میباشد از: گفتار اندر ستایش خرد، گفتار اندر وصف آفرینش عالم، گفتار اندر آفرینش مردم، گفتار اندر آفرینش آفتاب وماه، گفتار اندر ستایش پیغمبر، گفتار اندر فراهم آوردن شهنامه، گفتار اندر داستان ابومنصور دقیقی، گفتار  اندر داستان دوست مهربان، گفتار اندر ستایش امیرک منصور و سرانجام گفتار اندر ستایش سلان محمود.

فردوسی بی هیچ گزافه ای شاهکار خود را کاخ بلند وبی گزند فرهنگ آریایی دانسته- بزرگان، بینشوران و سخنوران نیز او را بزرگترین ادب شناس و سخن سرای خراسان و جهان میدانند. بعداز فردوسی نیز نظم خراسان زمین در قالب های گوناگون ( مثنوی، غزل، قصیده، رباعی، دوبیتی، مستزاد...) با شور وشعف سردوه شده  است  وبرهان قاطع در زمینه شهنامه اینطور مینویسد:

شهنامه به زبانی سروده شده که زیبا ترین و شیوا ترین زبان جهان است. زبانی که آنرا منسوب به "دره کوه" نیز گویند. همچو کبک دری و این به اعتبار خوشخوانی هم میتوان بوده باشد، زیرا بهترین لغات پارسی زبان دری است.

به همین استناد ناصر خسرو بلخی میگوید:

من آنم که درپای خــوکان نریــــــــزم              مر این قیــــــمتی در لفــــــــظ دری را

و حافظ شیرازی در این زمینه چنین نظر داده است:

 

ز شعر دلکش حافظ کسی بود آگـــاه                که لطف طبع و سخن گفتن دری داند

یا:

چوعندلیب فصاحت فروشد ای حافظ              توقدر او به سخن گفــــــتن دری بشکن

گفتیم که ابوالقاسم فردوسی شهنامه را با ستایش از خرد آغاز کرده و اندرین باب حرفهای دلپذیری دارد، که قابل یاد آوری میباشد. باید تذکر داد که ابیات ذیل پس از دقت و ویرایش توسط دانشمندان ادب زبان دری تثبیت گردیده است.

بنام خداوند جان وخــــــــــــــرد                  کزو برتر اندیشه بر نگذرد ( در بعضی نسخه ها کزان یا کزین)

خداوند نام وخداونــــــــــــد رأی                  خداوند روزی ده و رهنمای   ( در بعضی نسخه ها جای عوض رأی)

خداوند کیهان وگردان سپـهــــر                  فروزنده ماه و ناهید ومهر  ( کیوان بجای کیهان آمده )

زنام و نشان و گمان برتر است                  نگارنده بر شده  پیکر است  ( در نسخه های دیگر عوض پیکر گوهر )

به بیننده گان آفریننـــــــــــده را                  نبینی، مرنجان دو بیننده را

نه اندیشه یابد بدو نیــــــــز راه                  که او برتر از نام و از جایگاه ( در بعضی نسخ ، نیابد بدو نیز اندیشه راه)

سخن هرچه از گوهرش بگذرد                  مر او را به یک جو نسنجد خرد(نسخه های دیگر نیابد بدو راه جان وخرد)

خرد گرسخن بر گزیند همـــــی                  همورا ستاید که بیند همی ( نسخه های دیگر همان را گزیند که بیند همی)

توانا بود هر که دانـــــــــــا بود                  زدانش دل پیر بر نا بود

در ایامی که فردوسی بدور از دربار غزنه مشغول آفرینش شاهکار خویش بود؛ دشمنان و سعایت پیشه گان حرفهایی در مذمت فردوسی به شاه گفته و ذهنیت سلطان غزنه را در برابر فردوسی تغیر داده بودند. روی همین اصل زمانیکه  فردوسی شهنامه را به حضور شاه تقدیم کرد؛ با روش نا مساعد سلطان مواجه شد، زیرا سلطان به شهنامه اعتنا نکرد.و بر خلاف تعهد قبلی که باید شصت هزار درهم طلابعنوان انعام به فردوسی بدهد،  در عوض شصت هزار سکه نقره  به وی فرستاد.

فردوسی از این عمل سلطان رنجید، پول ها را گرفته، بحمام رفت. بیست هزار سکه به کارکنان حمام، بیست هزار هم به فقاعی(1) فروش و بیست هزار دیگر هم به آورنده پول بخشید.  مخبران از این عمل فردوسی به  سلطان خبر بردند و سلطان امر دستگیری ویرا صادر کرد. فردوسی که میدانست از حرکت وی سلطان به خشم خواهد آمد از غزنی فرار و راه بیراهه را در پیش گرفته وراهی توس شد. اما گماشتگان و مامورین سلطان که غرض دستگیری وی به توس رفته بودند، موصوف را نیافته ودست خالی برگشتند. فردوسی از این حرکت سلطان آزرده، و شاه را در یکصد بیت هجو کرد.

وقتی فردوسی مطمئن شد که ماموران محمود از توس برگشته اند، راهی خانه شده، نسخه دیگری از شهنامه را گرفته  راهی طبرستان شد. زیرا در آنجا سپهبد شهریار بن شروین حکومت میکرد . فردوسی جریان را به او بازگوو طالب کمک شد. اما شهریار به فردوسی گفت:

سلطان محمود پادشاه بزرگی است، و من زیر فرمان او، او سلطان من است. بگذار اوصاف خوب سلطان در شهنامه  بماند و اشعاری را که در هجو او سرودی از بین ببر، من این اشعار را به مبلغی از تو خواهم خرید. شهریار ملبغ یکصد هزار درهم به فردوسی داد، یعنی در برابر حذف هر بیت هجو، یکهزار درهم.  شهریار اضافه کرد:

 من سلطان غزنه را خوب میشناسم، ومیدانم که روزگاری از کرده خود به ارتباط شهنامه پشیمان؛ تو را راضی وخوش خواهد ساخت.

سپهید شهریار راست گفته بود. میگویند وقتی سلطان محمود در یک سفر از هندوستان بر میگشت، برایش اطلاع رسید که یکی از یاغیان، شهری را تصاحب نموده است. او قبل از آنکه به آن شهر حمله کند، نماینده ای بدانجا فرستاد و پیغام داد  که من فردا به محل خواهم رسید؛ قبل از رسیدن من دروازه های شهر را باز، از قلعه خارج، به پیشواز من آمده و هدایایی بیآور...

وقتی نماینده شاه به دروازه شهر رسید،  به یاغیان اخطار تسلیمی ویا خرابی شهر را داد ، ولی از یاغیان جوابی نیآمد. بار دوم  به یاغیان اخطار داده شد، .ولی باز هم یاغیان آنرا کم شنیدند. بار سوم نماینده شاه، بیت های از شهنامه   فردوسی را روی کاغذی نوشته و با تیر به درون شهر فرستاد. که یکی از ابیات شعر مذکور چنین است.

اگر جز بکام من آید جــــــــــــــــــواب           من و گرز ومیدان وافراســـــــــــــیاب

درست هنگامیکه سلطان به محل رسید، یاغیان تسلیمی شانرا به  سلطان اعلان داشتند. بعد از آنکه سلطان ازچگونگی موضوع آگاه شد؛ به خدمتگاران حاضر دستور داد که بمجرد رسیدن به غزنه، مجموعه اشعار سروده شده ابوالقاسم فرودسی زیر نام شهنامه را حضور وی حاضر نمایند. بعد از ورود سلطان به غزنه، وقتی سلطان اشعار شهنامه را سر تا پا مطالعه نمود به کنه اشعار فردوسی آگاه ودانست که کتاب مذکور پر است از تعریف مردانگی، دلیری، سلحشوری وغیرتمندی آریا زاده گان و دستود داد تا  دوصد اشتر را با تکه های زرین و رنگین آراسته شصت هزار درهم طلا همراه کلیه وسایل و اثاثیه در همراهی   یکصد غلام زرین کمر به توس عنوانی فردوسی فرستاده شود.

زمانیکه کاروان هدایای شاه از دروازه شرقی شهر توس به شهر وارد شد؛ جنازه فردوسی را ازدرب غربی شهر به طرف قبرستان میبردند. و- صله شاه را به دختر فردوسی که  یگانه وارث وی بود پیشکش نمودند. دختر فردوسی از گرفتن صله شاه أبا ورزیده و وگفت: نوشدارو پس از مرگ به سهراب رسید. فرستاده شاه که شخص خیر خواهی بود به دختر فردوسی یاد آوری نموده گفت: اگر هدایای شاه را واپس کنی، شاه عصبانی شده وبه تو ضرری متصور خواهد شد، بهتر است که آنرا مصرف همان جویباری کنی که  به حفرش اقدام کرده ای ، و با استفاده از این صله آنرا به پایه اکمال برسانی. دختر فردوسی بعد از شنیدن حرفهای فرستاده شاه، هدایا را پذیرفت.

وقتیکه شاه اطلاع یافت که فردوسی قبل از رسیدن صله به حق پیوسته است، سخت غمگین شد و اینکه دختر فردوسی کار نیکویی چون حفر کانالی را آغاز نموده است، خوشحال شده و مقدار پول دیگری هم عنوانی دختر فردوسی به توس فرستاد.

با آنکه عده ای روی حسادت های خاص خودشان، شاهنشاه غزنه رابه خوبی یاد نمی کنند. اما کم بها دادن به شخصیت سلطان محمود را ما جفا میگویم.   زیرا فقط  همینکه شهنامه بدون گزند حفظ واصالت آن تاکنون ثابت و دست نخورده باقی ماند. خدمت بزرگی است به تمام  دری زبانان  وپارسی  گویان سرزمین های افغانستان ، ایران و تاجیکستان کنونی.

ویرایش از: نجیب داوری

1 - فقاعی نوشابه ایست که از جوش دادن دانه های انگور بدست میآید.

 

 

+++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++

 

به سلسله  ارج گذاری از مقام شامخ و والای پیشگامان فرهنگ و ادب زبان دری،که توسط بیناد دوستداران  فرهنگ افغانهای شهر تورنتو در شهر مذکور راه اندازی و طور مستمر پی گیری میگردد؛ اخیراً از یکهزار ویکصدومین سالگرد تولد شاعر روان وخرد علامه ابو القاسم فردوسی تجلیل و از زحمات مشقت بار وی در امر تدوین وتألیف شاهنامه قدر دانی  بعمل آمد.

در آغاز سید مقصود برهان مسؤل بنیاد دوستداران فرهنگ، هدف بر گزاری محفل را بیان ومقاله تحلیلی اش را تحت عنوان((نقش شاهنامه در حراست زبان دری))  به خوانش گرفت. موصوف از شهنامه منحیث اولین قیام فرهنگی آریا زادگان در مقابل تسلط فرهنگی اعراب یادآوری نموده وعلاوه نمودند که به برکت شاهنامه هویت فرهنگی عجم  مسجل و درایت یما زادگان و جمشید زادگان تثبیت گردید. بعداً بخشی از تاریخ فرهنگی افغانستان که توسط  برهان بنظم آورده شده است؛  تحت عنوان « ابوالقاسم فردوسی ، شهنشاه غزنه و شهنامه » اختصاص داده شده است به خوانش گرفته شد. بدنبال آن تعداد دیگری از فرهنگیان  حاضر محفل از جمله محترمه کریمه کرامت و دوکتور فیض الله ایماق در مورد زنده گی فردوسی، محترم حفیظ انصاری در مورد تاریخچه شهنامه و محترم عبدالقیوم پروانی فقیــــر داستان سودابه و زال را به خوانش گرفتند. ناصر مسعود پارچه شعر استاد خلیلی را که برتربت فردوسی نگاشته بود، محترمه انابت ایماق ومحترمه پروین قاریزاده نمونه های شعر فردوسی و محترم فیض نړیوال پارچه شعر پشتو را در وصف فردوسی دیکلمه نمودند. سپس محترم کامـــران موحدی دانشمند ایرانی که مطالعات عمیق در زمینه شهنامه دارند بصورت مفصل از داستانهای شهنامه و شیوه پرداخت شنهامه یاد آوری نموده، ضرورت نوشتن شهنامه را در آن شرایط برجسته ساخت. در پایان محفل مسؤول بنیاد دو جلد کتاب نوشته دوکتور اجرالدین حشمت که درمورد تاریخچه مشروطیت در افغانستان برشته تحریر درآمده است به محترم کامران موحدی اهدا نمودند.

نقش شاهنامه در حراست زبان دری

تتبع ونگارش: سید مقصود برهان

(قسمت اول)

گرچه  محفل امروزی را بمناسبت هزارویکصدومین سال تولد شاعر بزرگ ابوالقاسم فرودسی، مؤلف شاهنامه اختصاص داده ایم و آنرا تجلیل وبزرگداشت میداریم- این دَین و فرضی است  به گردن ما- که باید آنرا انجام دهیم . زیرا فردوسی زحماتی را که در زنده نگهداشتن، شگوفا ساختن و سچه کردن یا بعباره دیگر در انکشاف و تطهیر زبان دری انجام داده؛  کاریست بس بزرگ که نباید زحمات وی به فراموشی سپرده شود. بخصوص دری گویان و پارسی زبانان باید هر زمانی  او را به یاد وبود بنشینندو زحمات او را ارج بگذارند.

اگر به تذکره ها نظر اندازی شود تولد اور ا در دهه سوم قرن چهارم 328 یا 329 و وفات او را در 411 یا 416 قرن پنجم تذکر داده اند و مدفنش را  توس گفته اند که بدین اساس هزارو یکصدومین سال تولد وی طور تخمین قرین به حقیقت مینماید و به همین اساس سال گذشته در کشور ایران هزار ویکصدومین سال تولد وی جشن گرفتند. اما اگر زندگی او را همزمان با سلطان غزنه در نظر بگریم و حوادثی را که بر فردوسی در آنجا بوقوع پیوست قرین به حقیقت بدانیم  وتألیف شهنامه را به اثر هدایت سلطان محمود قبول کنیم و در پایان فرستادن صله پر زرق و برقی را توسط شهنشاه به توس و بیرون کردن جنازه فردوسی را از درب دیگر شهر واقیعت داشته باشد و کم مهری سلطان را در زمینه اهدای شهنامه و سرودن هجونامه و یکصد بیتی را بپذیریم که همه زنجیر وار بهم پیوند دارند با در نظر داشت  32 سال حکمروایی محمود که اعلان پادشاهی اش د ر سال 998 میلادی در نیشاپور  و فاتش در 1039 مسیحی واقع شده است. بناً واضح میگردد که فردوسی شاعر دربار غزنه بود .

بناً بدون هرگونه شک و تردید ابوالقاسم فردوسی یکی از شاعران دربار سلطان محمود غزنوی بود. موصوف بنابه هدایت صریح ومستقیم شاهنشاه غزنه به نوشتن شهنامه دست یازیده و در مدت سی سال شاهنامه را به پایان رسانید.

به هر صورت ما به مسایل جزئی وفرعی یا تعبیراتی که اکنون صورت میگیرد کاری نداریم و باید بدین بیندیشم که فردوسی از داستانهای قهرمانان خود که همه در منطقه آریانا، خراسان دیروزی و افغانستان امروزی زندگی میکردند، چه چیز های را برای ما تفهیم می نماید، دیده ژرف بکار است، اما  آنچه ما از آن استنباط میکنیم، اینست که فردوسی به خرد اهمیت خاصی قایل بوده و خرد را در زندگی مردم جوهر  اصلی میداند و بدان ارج زیادی میگذارد. چنانچه شهنامهِ خود را با ستایش خرد آغاز میدارد.

بــــــــــنام خداوند جـــــان وخرد                      کزآن برتر اندیشه بر نــگذرد

صرف نظر از اینکه فردوسی چه وقت زاده شده و چه وقت فوت کرد، اما این نکته مهم است که فردوسی بزرگ سی سال رنج وزحمت فراوان متقبل شد تا گنج معــــنوی شهنامه را بدست آرد چنانچه خود گوید.

بسی رنج بردم در ین سال سی                        عجم زنده کردم بدین پارسی

باآنکه اسلام دین برادری  وبرابری است و اسلام عزیز میفرماید که: تمام مردم از هر نژاد و ملیتی که باشند برابر اند ، سیاهِ حبشی وسیدِ قریشی نزد پروردگار توانا یکسان است، هیچ کس نمیتواند بر نژاد،خانواده و ثروت خود بر دیگران فخر فروشد. کسی نزد خداوند بهتر و عزیز است که ایمانش محکمتر، و دساتیر دینی را بهتر بکار بندد... اِن اکرمکم عندالله اتقکم... بدین اساس قابل یاد آوریست که اولین مؤذن اسلام بلال حبشی و هکذا سلمان فارسی از بهترین یاران پیغمبر بودند.

اما عساکر اعراب که همه از عوام الناس بودند حین فتوحات فکر میکردند که خداوند ملت عرب را برگزیده است  تا به تمام دنیا فرمانروایی کند ودر عین حال  گمان میبردند که خداواند ملتهای دیگر را آفریده است تا بنده و فرمانبردار آنها باشند واز جانبی اعراب که به نام اسلام بر دیگران حکومت میکردند، به اصل نسب ونژاد خود بسیار میبالیدندو خود را از دیگران خیلی بهتر وبرتر میشمردند و انتظار داشتند که ملل دیگر غیر عرب «عجم»  گذشته پر افتخار خود را فراموش، و آداب ورسوم خود را به تاق نسیان سپارند. چون غلام حلقه بگوش مطیع وفرمانبردار آنها باشند . اما فرزندان اصیل آریانا که مشتاقانه به اسلام گرویده بودند؛ بعد از مدتی احساس کردند که فرهنگ و هویت آنها در خطر نابودی است.  در پی آن شدند که استقلال سیاسی و فرهنگی خود را از خلفای اموی وعباسی بدست آرند.  در قسمت استقلال سیاسی از رشادتهای یعقوب لیث صفار، طاهر فوشنجی و ابومسلم خراسانی و در بخش استقلال فرهنگی از زحمات ابوعبدالله رودکی، دقیقی بلخی، ابوالقاسم فردوسی وغیره میتوان نام برد؛  که اشاره فردوسی دربیت بالا بیانگر این حقیقت است . از جانبی هم شاهنامه سراسر بیانگر رشادت، دلیری و آماده گی به رزم وپیکار است. چنانچه گفته اند:

هر آنکس که شهنامه خوانی کند                 اگر زن بود پهــــلوانی کـــــــــــند

در جای دیگری میفرماید

همه سربه سر تن به کشتن دهیم                 از آن به که کشور به دشمن دهیم

و یا:

اگر جز بـــکام من آیــــــــد جواب                  من و گرز ومیدان و افراسیاب

 اینکه فرودسی چطور منحیث شاعر بدربار سلطان غزنه راه یافت داستانیست جالب که شرح آن خالی از دلچسپی نیست.

زمانی فردوسی غرض انجام کاری به غزنه رفت و روزی خواست در باغی گردش واستراحت کند؛ اتفاقاً آنروز سه نفر از شاعران دربار غزنه هریک عنصری، عسجدی و فرخی نیزجهت تفریح به باغ آمده بودند. وقتی چشم این سه شاعر به سرو وضع فردوسی افتاد با خود گفتند،شاید این مرد  دهاتی مزاحم ما شود- بهتر است از او خواهش کنیم، یا حیله ای بیآوریم تا باغ را ترک کند. هر سه به فردوسی نزدیک شده و گفتند: ما هر سه شاعر هستیم و طوری که از سر وضع ولباس تو معلوم میشود که که مرد دهاتی و بیسوادی هستی،  با ما ناراحت خواهی شد. شاید برای ما مزاحمت ایجاد، و بهتر است تا جای دیگری رفته و تفریح کنی . فردوسی جواب داد: من هم مثل شما شاعر هستم .

شاعران دربار گفتند: ادعا کردن وحقیقت از هم فرسنگها تفاوت دارد. به فردوسی پیشنهاد نمودند  که ما سه نفر هر کدام یک مصرع شعر میگوئیم توباید مصرع چهارم را تکمیل نمایی. اگر از عهده بر آمدی، خواهیم دانست  که راست میگویی و در آنصورت میتوانی با ما باشی.

عنصری گفت: چون عارض تو ماه نباشد روشن

فرخی گفــــت:  مانند رخت گل نبود در گلشــــــن

عسجدی گفت: مژگانت همی گذر کند از جوشـــن

فردوسی گفت: مانند سنان گیو در جنگ  پشــــن

شاعران دربار سلطان وقتی دیدند که او هم در شاعری استاد است و هم از تاریخ و داستانهای ملی وتاریخی اطلاع دارد او را نزد شاه بردند تا اینکه از طرف سلطان غزنه مامور شد شاهنامه را در شصت هزار بیت به نظم آورد وشاه  قول داد که در مقابل هر بیت شعر یک دینار طلا به او انعام دهد او این کار را کرد وشاهنامه را در شصت هزار بیت به نظم در آورد. اما سلطان غزنه به عهد خود وفا نکرد وفردوسی برای او یکصد بیت هجونوشت.

اگر شاه را شاه بودی پدر                مرا بر نشاندی به سر تاج زر

اگر شاه را مام با نو بـدی                 مرا سیم و زر تا به زانو بدی

 

بخشی از تاریخ فرهنگی  آریانا،خراسان دیروز وافغانستان امروز تحت عنوان« ابوالقاسم فردوسی، شاهنشاه غزنه و شهنامه»  که  به نظم در آورده ام بعداً تقدیم حضور دانشمندان وهموطنان عزیز خواهد شد.

ویرایش از: نجیب داوری

 

 

---

بالا
 
بازگشت