مهرالدین مشید
از بن اول تا بن دوم؛ آغازی اشتباه آمیز و فساد آلود و پایانی بی سرانجامی ها
کنفرانس بن اول با اشتباهات بی شماری آغاز شد و با خطا های جبران ناپذیر و غیر دموکراتیک پایان یافت و سرنوشت مردم افغانستان را بیرحمانه به گروگان شماری جهادی نما ها٬ لیبرال ها و تکنوکرات های فاسد واگذار نمود . آنهم کسانیکه بیشتر از دیگران تشنهٔ تاراج دارایی های ملت مظلوم افغانستان بودند و به مجرد رسیدن به تخت و تاج کابل هر آنچه از جنس خیانت و جنایت است٬ در حق این مردم بیچاره روا داشتند .
غرب به رهبری امریکا نسخهٔ بیماری را برای جامعه جنگ زدهٔ افغانستان تجویز و مشروعیت آنرا از جامعهٔ جهانی بدست آورد . این سند تهاجم و قلدری های امریکا را بعد از امضای قرار داد ام تی ان بوسیلهٔ چند دلال سیاسی تشنهٔ قدرت در افغانستان توجیه پذیر نمود . بزرگترین اشتباهٔ امریکا در افغانستان به اضافهٔ تهاجمش تجویز نسخه یی از ارزش هایی بود که غرب از تجارب ۵۰۰ سالهٔ دموکراسی خود برای افغانستان نمونه برداری کرد؛ در حالیکه این ارزش هابرخاسته از جامعهٔ غربی بود که از بسا جهات با ارزش های بومی در جامعهٔ شرقی مسلمان تفاوت دارند . اشتباهٔ دیگر گوش دادن به مشوره های اشخاصی بود که سال ها در غرب سپری کرده بودند و از جامعهٔ افغانی به نوعی بیگانه شده و دید روشنی پیرامون آن نداشتند . از همه مهمتر این که بی باوری امریکا به سخت جانی نیرو های جنگی وکم بها دادن به ویژه گی های تاریخی افغانستان بود و فکر میکرد که مخالفان مسلح به زودی سرکوب و مهار می شوند . در این رابطه مداخلات کشور های همسایهٔ افغانستان بویژه ایران و پاکستان را با توجه به استراتیژی های بلند پروازانه و سیطره طلبانهٔ آنان در افغانستان نیز کم بها کم گرفت . در کنار این سطحی نگری ها می توان٬ از چشم پوشی از نقش نماینده گان طالبان دراین نشست سخن گفت که دلایل شماری به بهانهٔ بوجود آمدن این کنفرانس بخاطر سرنگونی طالبان نمی تواند٬ این خلای اشتباه آلود را پر کند . کشته شدن هشت هزار نیروی طالبان در شمال افغانستان بوسیلهٔ نیرو های دوستم در محضر امریکایی عمل اشتباه آلودی بود که هرچه بیشتر خشم طالبان را برانگیخت . در این میان فیصله های یک جانبهٔ بن و واگذاری قدرت بیشتر برای گروهٔ رقیب طالبان از جمله اشتباهات بزرگتری بود که هر نوع امید واری صلح و ثبات در افغانستان را به یاس مبدل کرد . غارت های مافیایی زمین و تاراج های سازمان یافتهٔ اقتصادی این ها با رفقای شریک قدرت آنان بعدتر تمامی خوش بینی های مردم برای آیندهٔ مرفه را به خاک یکسان کرد .
در کنفرانس بن قانونی٬ فهیم٬ داکتر عبدالله٬ حاجی قدیر٬ عباس کریمی٬ حسین انوری٬ عارف نورزی٬ مصطفی کاظمی٬ آمنه افضلی ٬ میرویس صادق از جبههٔ متحد ؛ نماینده گان جریان روم به رهبری ظاهر شاه : عبدالستار سیرت ٬ عزیز الله واصفی٬ هدایت الله امین ارسلا٬ محمد اسحاق نادری٬ رلمی رسول٬ محمد امین فرهنگ٬ مصطفی طاهری٬ سیما ولی٬ رنا منصوری؛ از جریان صلح قبرس : همایون جریر و اسحاق گیلانی بود و از جریان صلح پشاور انورالحق احدی بود . این کنفرانس تحت نظر دهها نفر مشاور به رهبری اخضر ابراهیمی نمایندهٔ خاص سازمان ملل در امور افغانستان و نماینده گان سایر کشور ها برگزار گردید . گفت و گو ها ۹ روز ادامه یافت . سازمان ملل خواست استاد ربانی مبنی بر تصمیم گیری در مورد افغانستان در داخل این کشور با هراس از افتادن قدرت به دست هوا داران او رد کرد؛ اما به عکس تصمیم بن منفی خودش سبب اشترااک سایر هوادارانش را فربه تر از گذشته فراهم گردانید .
امریکا با ارایه سه مقام کلیدی و مشوق های بیشتر اعضای جبههٔ متحد را ترغیب کرد تا بر استاد ربانی فشار آورند و چنین هم شد . نماینده گان جبههٔ متحد با لحن آمرانه از وی خواستند که از قدرت کنار برود و حتا برایش گفته شد که وقت شما پایان یافته است. چانه زنی ها بر سر اخذ قدرت بیشتر در روم این نشست را به چالهٔ قومیت افگند که سبب بیرون شدن حاجی قدیر از کنفرانس گردید و بالاخره بعد از رای گیری سیرت با بدست آوردن ۱۱ رای بیشترین رای را بدست آورد و اما بر اثر فشار امریکا او وادار ساخته شد تا از حق خود به نفع حامد کرزی که در کنفرانس حضور نداشت٬ بگذرد. این در واقع اولین اقدام نقض شورایی بن بود که از آن به بعد هر ارزش دموکراتیک در افغانستان را آسیب پذیر گردانید . به قول شاعر : خشت اول گر نهد معمار کج تا ثریا میرود اعمار کج
در این نشست چهارچوبی برای نظام آیندۀ افغانستان ساخته شد و به یک ادارهٔ موقت برای شش ماه، بعد از آن تشکیل حکومت انتقالی و بعد از یک و نیم سال حکومت انتقالی برگزاری انتخابات به تصویب رسید . فیصله به عمل آمد که ادارۀ موقت در ۲۲ دسمبر ۲۰۰۱ تاسیس و قانون اساسی سال ۱۹۶۴با حذف فصل شاه تا تصویب قانون اساسی جدید به اجرا در آید . امریکا با این تصمیم خود نه تنها در اولین گام به دموکراسی زدایی در افغانستان اقدام کرد؛ بلکه با نقض مادهٔ ۲۷ قانون اساسی بر دموکراسی صادر شده از بن لگد نیرومند تری وارد کرد . دهها افغان را خلاف مادهٔ یاد شده به زندان گوانتامو و سایرزندان های خود منتقل کرد . به بهانهٔ دفاع از منافع ملی لشکرکشی٬ تجاوز٬ هتک حرمت٬ شکنجه ها و بستن ها را برای خود در افغانستان مشروع و قانونی برشمرد . در حالیکه هواخوان ملاعمر در شاه ولی کوت قندهار با کرزی ملاقات کردند و گفتند که قصد جنگیدن با او را ندارند . یکی از خواست های آنان رهایی اسرای آنان در شمال بود که بر آن توجهی نشد و از همه مهمتر نبود طالبان و حزب اسلامی و سایر گروههای مخالف در کنفرانس بن از جمله علت های اصلی شکست امریکا و ناتمام و بی نتیجه ماندن تصامیم بن در افغانستان است . چنانجه اخضر ابراهیمی به این نقص اذعان کرده است .
اشتباهٔ امریکا در افغانستان به این جا پایان نیافته؛ بلکه بی توجهی امریکا برای بازسازی زیر ساختار های اقتصادی با سرازیر شدن پول های زیاد به افغانستان که امروز هیچکس حساب و مدرکش را نیمداند . با جابجایی مادهٔ « اقتصاد بازار » مافیای تازه به دوران رسیده در افغانستان را سازمان یافته کرد . بی اعتنایی به ارزش های دینی و توجه یه یک گروهٔ کوچک شهری و بریدن از اکثریت باشنده گان روستا ها اشتباهٔ دیگری بود که سرنوشت مردم افغانستان را در قمار امریکا گذاشت.
در این میان مهمترین اشتباهٔ امریکا نادیده گرفتن طالبان و دست کم گرفتن استراتیژی پاکستان و ایران در افغانستان بود که فرود آمدن ۲۵۰ سرباز امریکایی در شمال همزمان با سقوط زود هنگام طالبان ناشی از یک نوع دست پاچگی های نظامی آنان به گونه یی پنتاگون را اغفال کرد و از سویی هم گوش دادن امریکا به مشوره های شماری تازه به میدان سیاست آمده ها سبب شد که طالبان را دست کم گرفته و در سال ۲۰۰۳ متوجه عراق شد .
امریکا با دست کم گرفتن استراتیژی درازمدت پاکستان در افغانستان و چشم داشت های گرم عمق راهکاری آن در رقابت با هند معادلهٔ مبارزه با تروریزم را با عناصری عیار کرده بود که هر کدام در زنجیرهٔ مالیکول های جداگانه بصورت مستقل تشکل یافته بودند .
بعد از کنفرانس٬ کنفرانس توکیو ٬ لندن٬ پاریس٬ کابل٬ ستانبول و ... صورت گرفت و در این کنفرانس های اضافه تر از ۶۷ ملیارد دالر برای افغانستان وعده داده شد که بیشتر از ۴۵ ملیارد دالر آن به آدرس افغانستان آمده است و اما معلوم نیست که در کجا و چه پروزه هایی بوسیلهٔ کی ها به مصرف رسیده اند. برگزاری این کنفرانس ها هر گز نتوانست صلح و رفاه در افغانستان را تامین کند . تمام این کنفرانس ها بصورت نسبی بدون سر و صدا ها برگزار شد . این کنفرانس ها اشباحی را ماند که از دور خیلی ها جذاب و پرکشش جلوه گر میگردد٬ هرچه که به آن نزدیک شوی٬ بالاخره در خواهی یافت که این همه زرق و برق سرابی بیش نبوده است . ۸۰ درصد پول های کمک شده برای مردم افغانستان حیف و میل مافیایی داخلی و بین المللی شده و در پشت این تاراج دلالان خارجی و غارتگران داخلی را به تماشا میگیری که با نوشیدن خون مردم فربه تر شده اند . به عکس مردم افغانستان گرسنه تر شدند .
کنفرانس بن خیلی هیاهو را به راه افگنده است و شاید در عقب این هیاهو هم دستان نیرومند امریکا باشد تا بر اهمیت تبلیغاتی آن بیفزاید ورنه بازدهی آن بیشتر از کنفرانس های دیگر نخواهد بود . چنان تبلیغات بزرگ در آستانهٔ برگزاری آن به راه افگنده شده که گروهها و حلقه های سیاسی در این باره ابراز نگرانی کرده اند . حالا در موج نگرانی ها و توفان خشم آلود نارضایتی ها و ناسازگاری های مردم برضد دولت کابل و امریکا کنفرانس بن دوم در راه است . کنفرانس بن دوم برای اولین بار از سوی اخضرابراهیمی مطرح شد و به دنبال آن حامد کرزی یک سال پیشتر برگزاری کنفرانش بن دوم را اعلان کرد . آلمان هم فعالیت های خود را برای برگزاری چنین کنفرانسی سرعت بخشید .
هنوز در مورداین کنفرانس ابهامات زیادی وجود دارد . دولت می گوید که رهبری این کنفرانس به عهدهٔ دولت افغانستان است و گاهی هم از اشتراک جامعهٔ مدنی و طالبان در آن نیز سخن زده می شود . کار روی اجندای بن ادامه داشته و دولت از هر گونه پیشنهاد در این رابطه استقبال کرده است .
اجندای بن اول را جامعهٔ جهانی ارایه کرد و اما اجندای بن دوم را دولت افغانسان ارایه خواهد کرد. در این کنفرانس موضوع بازسازی افغانستان تا سال ۲۰۱۴ مطرح خواهد شد . چهار مسآله مانند انتقال مسؤولیت ها به نیرو های افغان٬ همکاری های جامعهٔ جهانی به شمول تجهیز و تقویهٔ نیرو های افغان و تعهد آنان بعد از سال ۲۰۱۴ ٬ آشتی با طالبان و همکاری های منطقه یی شامل اجندای بن است .
در ماهٔ جون سال روان گیدو ویستر وزیرخارجهٔ آلمان درملاقات با کرزی گفت : کنفرانس بن تحت رهبری دولت افغانستان برگزار و دولت بحیث یک هیآت واحد در این کنفرانس اشتراک خواهد کرد . اشتانیز دین نمایندهٔ خاص آلمان در افغانستان هدف کنفرانس بن را بررسی کارکرد های ده سال گذشته ٬ انتقال مسؤولیتهای امنیتی به نیروی های افغان و تعهدات جامعهٔ جهانی برای دولت افغانستان عنوان کرد . در این حال در صورت پذیرش طالبان تمامی جناح ها به شمول حزب اسلامی در ترکیب هیآت دولت افغانستان در بن اشتراک خواهند کرد . زلمی رسول وزیر خارجه در نشست مجلس نماینده گان نیز به این سخن اشاره کرد؛ اما به عکس رودییر کونیک سفیر آلمان در کابل گفت : کنفرانس بن کنفرانس صلح نیست که از طالبان دعوت شود . این کنفرانس به رهبر کرزی وبا اشتراک بیشتر از ۹۰ کشور جهان برگزار و انتقال مسؤلیتها و همکاری های منطقه یی در آن بحث خواهد شد و بعد را بطهٔ افغانستان با کشور های جهان به بحث گرفته خواهد شد . راین کراگر سفیر امریکا از اشتراک جامعهٔ مدنی و از عدم حضور طالبان در کنفرانس بن خبر داد . وی بعد تر دی ۲۳ اسد در گفت و گو با یک تلویویزیون خصوصی اشتراک طالبان را رد نکرد و در گفت و گوی دیگری موضع خود را تغییر داده و حضور طالبان در این نشست را بسته به نظر دولت افغانستان دانست . (3). سرویلیم پیتی سفیر بریتانیا در کابل در ۲۵ اسد از اشتراک طالبان در بن بصورت مشروط سخن به عمل آورد و افزود که افغانستان می تواند طالبان را در کنفرانس بن دعوت کند (4). رسانه ها از تاکید دو وزیر در کابینهٔ مرکل صدراعظم آلمان برای اشتراک طالبان در این کنفرانس سخن راندند . مقامات آلمانی دو در دو نشست امریکایی ها با طالبان در دوحهٔ قطر و المان کمتر از نقش میانجی را نداشتند . رسانه ها گزارش دادند : ملا عبدالسلام ضعیف و عبدالوکیل متوکل از سوی یک موسسهٔ آلمانی به کنفرانس بن دعوت شده اند و اما ملا ضعیف گفت که در این کنفرانس شرکت نخواهد کرد (5) وزارت خارجهٔ آلمان حضور هر دو را در آلمان تایید نموده و از حضور و عدم حضور آنان در کنفرانس بن ابراز بی اطلاعی کردند . (6)
هیآتی از شورای عالی صلح به اشتراک قاسمیار و عبدالحکیم مجاهد عازم اروپا گردید و با مقامات اتحادیهٔ اروپا و کشور های اروپایی پیرامون صلح و آشتی در افغانستان بحث کردند . قاسمیار به نقل از مقامات اروپایی گفت که حالا وقت گذشته است و طالبان نمی توانند٬ بحیث یک نیروی مستقل در کنفرانس بن اشتراک کنند . وی افزود که اگر برنامه یی پیرامون اشتراک طالبان موجود باشد٬ هنوز وی از آن آگاهی ندارد .(7) طالبان هر نوع اشتراک در این کنفرانس را رد کرده و حزب اسلامی گفت که هرگاه بحیث یک جناح مستقل پذیرفته شود٬ در کنفرانس اشتراک خواهد کرد .(8)
در سایه و روشن اظهارات بالا رییس جمهور کرزی گفت : هر شخص که در کنفرانس بن اشتراک میکند باید در ترکیب هیآت دولت افغانستان باشند و اشتراک گروه ها و افراد را به شکل پراگنده در این کنفرانس مانع اشتراک دولت در آن عنوان کرد .
دولت مدعی است که در این کنفرانس کارکرد های ده ساله جامعهٔ جهانی و مبارزه با تروریزم به بررسی گرفته خواهد شد . در حالیکه این بررسی نیاز به حضور شخصیت های مستقل و وطن دوست در افغانسان دارد که اشتراک افراد شناخته شده از بررسی چنین کاستی ها بدور است؛ زیرا تیم موجود جز هدفی پنهان کاری ناکارایی های گستردهٔ دولت و مخفی سازی فساد سازمان یافته در افغانستان بیشتر از این کاری نخواهند کرد و چه رسد به این که این کنفرانس پیرامون حکومت داری خوب درافغانستان به موفقیتی دست یابد .
این نگرانی ها در حالی ابراز میگردد که تا هنوز سازمان های جامعهٔ مدنی افغانستان نتوانسته اند٬ برای اشتراک در کنفرانس بن بر سر انتخاب یک نماینده به توافق برسند . بر سر اشتراک در کنفرانس بن تنها جامعهٔ مدنی افغانستان چه که حتا مجلس نماینده گان این کشور نیز در حال تنش هستند . چنانچه گروهی از نماینده گان فوزیه کوفی و میرویس یاسینی و گروهی دیگر شکیلا هاشمی و عبدالاحمد درانی را همانند پنج عضو دیگر برای اشتراک در بن برگزیدند تا هنوز معلوم نیست که اجندای بن شامل اجندای رسمی٬ کدام شخصیت ها٬ نهاد ها و گروهها در آن با چه اجندا ها اشتراک خواهند کرد . آشکار نیست که در کنار اجندای پیدا کدام اجندای مخفی هم در آن موجود است . اجندای رسمی دولت در بن شامل انتقال مسؤولیت ها٬ همکاری نیرو های جهانی بعد از خروج نیرو هایشان و صلح با مخالفان است. شماری ها می گویند که شاید در بن پیرامون وضعیت سیاسی نظام و اوضاع سیاسی کشور نیز تمرکز کند که موجودیت حکومت منتخب کنونی در افغانستان این فرافگنی را ممکن نمیداند . این موضوع زمانی گرم شد که رسانه ها نوشتند : حلقاتی می خواهند زیر نام جامعهٔ مدنی موضوع حکومت فدرالی را در افغانستان در کنفرانس بن دوم مطرح کنند .
در این میان آنچه مهم است٬ اینکه کاخ سفید ناگزیر است تا برای ادامهٔ حضور خود در افغانستان به قناعت مردم آن کشور بپردازد . این موضوع در محراق مبارزاتی نامزدان ریاست جمهور امریکا قرار دارد . از همین اکنون کاخ سفید روی استراتیژی پیشنهادی مک کرستال در سال ۲۰۰۹ بحث را آغاز کرده است . کرستال باور داشت که افزایش نیرو ها در افغانستان اثرات معکوس گذاشته و شورشگری در این کشور را دامن میزند . بازسازی نظام سیاسی افغانستان را درکنار باز سازی زیربنایی ملکی جدی پنداشته اند . بر همین بنا
جنرال آلن فرماندهٔ نظامیان امریکایی در افغانستان خواهان آمدن ۱۷۰۰ مشارو نظامی گردیده تا این ها مشاورانی را رهبری کنند که بعد از سال ۲۰۱۲ گروههای اردوی افغانستان را مشوره میدهند که در جنگ با طالبان قرار دارند . هدف از این کار تسریع روند آموزش اردوی افغان و محدود شدن فعالیت های محاربه یی نیرو های امریکایی و جلوگیری از تلفات آنان است .(12)
) کرزی در نشستی با بزرگان کنفرانس بن را مهم خوانده و افزود که بعد از این کنفرانس پیمان استراتتژیک با امریکا به امضا خواهد رسید؛ گرچه در آستانهٔ برگزاری کنفرانس بن یک گزارش محرمانهٔ استخباراتی به نشر رسیده است که حاکی از آشفتگی اوضاع و از احتمال وقوع جنگ های داخلی درافغانستان بعد از ۲۰۱۴ دارد . در این گزارش آمده است که کرزی این کنفرانس را نه یک فرصت؛ بلکه یک تهدید بر ضد خود میداند . روزنامهٔ بیلد به ادامه نوشته است : کرزی با سؤ ظن زیاد می پندارد که کنفرانس بن سبب انزوای وی شده و سرانجام به برکناری او از قدرت می انجامد .
ممکن در صورت اشتراک تیم فاسد و تباه کار کرزی به تنهایی در این کنفرانس از علاقمندی امریکایی ها نسبت به آن بکاهد و با کم توجهی به اوضاع آینده افغانستان خود را از چالهٔ افغانستان بیرون بکشند . شاید هم فشار هایی سبب شود که کرزی معاهدهٔ استراتتژیک با امریکا را بدون قید و شرط پذیرا شود و به تاسیس پایگاههای امریکا درافغانستان بینجامد که این پایگاه ها نه در تامین امنیت و نه در روند حکومت داری خوب نقشی می توانند٬ داشته باشند . جز اینکه بر دشواری های مردم افغانستان افزوده و بر بار چالش ها میان افغانستان و همسایه هایش بیفزاید .
امریکا که تا کنون سیاست مشترک چانه و فشار را به پیش برده است و شاید در کنفرانس بن ستراتیژی آیندهٔ خود را روشن بسازد . امریکا اکنون سه گونه سیاست را در افغانستان دنبال میکند؛ جنگ با مخالفان ٬ تفاهم با آنان و کار برای آینده است . پاکستان بر اساس استراتیژی تازهٔ امریکا نقش مهمی را برای مذاکره با مخالفان بازی می کند . این در حالی است که بعد از بمباران پوستهٔ ملیشه های استخباراتی پاکستان تشنج میان اسلام آباد و واشنگتن در ظاهر به اوجش رسیده است.
در عین زمان رسانه ها تا سال آینده از کنفرانس دیگری در شیکاگو پیرامون اوضاع افغانستان خبر میدهند . ندای ملت چاپ پاکستان با تکیه بر نشرات غربی نوشته است که امریکا کنفرانس شیکاگو را مهم تر از کنفرانس بن خوانده است .(14) عنوان کردن این کنفرانس در آستانهٔ کنفرانس بن بیانگر ترفند های واشنگتن در قبال کابل است تا آرزو های کابل را در بن مانند یخ ذوب کند . هدف از کنفرانس یاد شده دادن یک سلسله امید واری ها برای کابل است که در بن برآورده شدنی نیست . این در حالی است که رییس جمهور آلمان می گوید که کنفرانس بن برای افغانستان اهمیت استراتیژیک دارد . این کنفرانس خاص بوده و برا ی انتقال مسؤولیت ها و چگونگی ادامۀ حکومت افغانستان خواهد بود . آلمان که میزبانی کنفرانس بن دوم را نیز دارد . بیشتر از امریکا مایل است تا بر تشنج در افغانستان نقطهٔ پایان گذاشته شود و اما امریکایی ها با توجه به استراتیژی های کلان خود در منطقه کمتر به استقرار صلح دایمی در افغانستان و بیشتر برای منافع حیاتی خود می اندیشند .
فاجعهٔ کنونی در کشور محصول فیصله های ناتمام بن اول است . مردم افغانستان بی صبرانه انتظار داشتند که کنفرانس بن دوم قبل ازهرچیز برای تامین صلح واستقرار ثبات در افغانستان کمک میکند؛ زیرا نیاز اصلی مردم افغانستان صلح و برقراری امنیت است . اشتراک نکردن پاکستان نه تنها این امیدواری را به یاس مبدل کرد؛ بلکه مسآلۀ افغانستان را پیچیده تر هم خواهد کرد . تعهد سپردن غرب برای کمک به افغانستان شاید به نحوی زمینه ساز خروج نیرو های آنان از این کشور باشد و اما صلح را در کشور ضمانت کرده نمی تواند، نه تنها این که فساد بیشتر خواهد شد و جنایتکاران جنگی و تخطی کننده گان اصلی حقوق بشری هر گز مجازات نخواهند گردید . به عکس همه چیز در یک تناقض پایان یافت . کنفرانس بن دوم با بن اول نه تنها تفاوت که با آن در تناقض آشکار نیز قرار دارد؛ زیرا نابودی طالبان در بن اول و ظهور نیرومند آنان در بن دوم نشاندهندۀ یک تناقض است که در نتیجۀ آن پیشرفت ها خیلی اندک آنهم در عرصۀ حقوق بشری و آزادی های بیان صورت گرفته که در برابر 500 ملیارد دالر امریکایی و کشته شدن 1700 سرباز آن ناچیز بوده و هم نظر غرب وامریکا در مورد این سرزمین قبرستان مهاجمان تغییر کرده و از سویی هم افغانستان بعد از ده سال بر سر پای خود نیستاد و همه چیز وارونه گردید .
یاد داشت ها :
1 - سرنوشت٬ شمارهٔ ۴۷۷ ٬ ۲۰ نوومبرر
2 - سرنوشت٬شمارهٔ ۴۸۱ ٬ ۲۷ نوومبر
3 - چراغ ٬ شماره۱۸۷۰٬ ٬ ۱۵ اگست
4 - ویسا ٬ شماره ۱۵۴۲ ٬ ۱۶ اگست
5 - ویسا ٬ شمارهٔ۱۶۰۴ ٬ ۲۶ نوومبر
6 - ماندگار٬شمارهٔ۶۹۸ ٬ ۲۷ نوومبر
7 - رادیو آزادی ، اخبار صبح ۲۹٬ نوومبر
8 - خدمتگار ٬ شمارهٔ ۴۴۹ ٬ ۱۳ سپتمبر؛ ویسا ٬ شمارهٔ۱۵۵۸ ٬ ۱۱ سپتمبر
9 - ویسا ٬ شمارهٔ۱۵۹۷غ ٬ ۱۳ نوومبر
10 - ویسا ٬ شمارهٔ ۱۵۲۵ ٬ ۲۳ جولای
11 - ویسا ٬ شمارهٔ ۱۵۹۲ ٬ ۲۷ جولای
12 - سرنوشت٬شمارهٔ ۴۸۰ ٬ ۲۶ نوومبر
13 - ویسا ٬ شمارهٔ ۱۵۰۱ ٬ ۱۹ جون
14 - ویسا ٬ شمارهٔ۱۵۹۹غ ٬ ۱۵ نوومبر
بالا
بازگشت