ماریا دارو
نوشته : ماریا دارو
هفت شهر عشق را عطار گشت == ماهنوز اندرخم یک کوچه ایم
تصفیه کلمات عربی و عواقب آن
روز دوشنبه تاریخ (۱۳) فبوری سال (۲۰۱۲م) تلوزیزون آریانا که بمسوولیت جناب نبیل مسکین یار نشرات مینماید ُ نظر به اطلاع یکتن از دوستانم - تماشاه نمودمُ موضوع داغ آن برنامه روی زبان دری یا فارسی میچرخید.
برایم خیلی تعجب اور بود که چرا مردم ما آنقدر بی مضمون شده اندُ درحالیکه در سرزمین بلا کشیده ما حوادث انقدر زیاد وداغ است که نباید در این شرایط اساس روی حرفهای خیلی بیمقدار وقت را ضایع نمایم. در چنین شرایط که از شرق تاغرب بشمول همسایه های ناخلف ما تیغ از نیام کشیده اند و بدنه زحمی وطن ما را میتراشند باهم خو دما وسیله انتقال افتخارات فرهنگی خود برای بیگانه گردیم ؟؟؟ با تاسف شرم آور است. بعضاٌ دوستان دانشمند و آگاه ما در سایت ها غیر مسوولا نه ( افغانستانی) مینویسند و یا در باره پشتونهای وطن خویش حرف های نادرست و از جانب آنها نیز با کلمات زشت جواب نوشته میشود و هم چنان سگهـ وهندوهای آن سرزمین را توهین مینمایند.
هرگاه مسله بالای زبان دری و یا فارسی و نژاد آریایی باشد تحقیقات اخیر نشان میدهد که اصلاٌ ایرانی ها نژاد آریایی نیستند و زبان ساسانی پهلوی در زمان فتوحات عربها در ایران محوه شده بود موقعیکه عربها از ممالک مفتوحه دست شان کوتاه گردیدُ زبان فارسی دری و یا زبان ما از طرف شرق ( از افغانستان) داخل ایران شد و زبان از بین رفته ساسانی ایران را دوباره اعاده نمود.
مسله تصفیه زبان از کلمات بیگانه در سالهای پیش در زمان رضا شاه در ایران مورد مناقشه قرار داشت و اکنون مدتیست که در میان افغانها بخصوص افغانهای که در خارج زندگی دارند شدت گرفته است.
رضا شاه میخواست که پایه های سلطنت خود را در اتکا به گذشته فارس استوار ساخته و ضدیت با فرهنگ عربی را منحیث وسیله تحریک احساس هموطنانش در جهت تاٌمین وحدت ملی بکار گیرد او مسایل خارجی و حتا تضاد های فرهنگی را با اعراب از لابلای تاریخ جستجو و مطرح میکرد و منظور رضاشاه از این اقدام در قدم نخست تحکیم و تدارک پایه های مردمی برای رژیم سلطنتی آنوقت ایران بود ُ حکومت مسله پاکسازی زبان فارسی را از کلمات و افاده های عربی نه تنها به مباحثه میکشانید بلکه منحیث سیاست نشراتی خود تعقیب مینمود.
بنابرهمین مشی نشراتی در حالت که ترکیبات فارسی وجود نداشتُ بیشتر به اصطلاحات عامیانه پناه برده شده و یا ترجمه لغات تحت الفظی برای خواننده نا آشنا مینمود و معضله فهم و ادراک موضوع را بوجود آورد. اکنون افغان های خارج از کشور میخواهند همین معضله را در زبان خود تکرار نمایند ... چه زیبا خواهد بود که بجای پاکسازی کلمات عربی که حالا در زبان دری کاملا جای لازم خود را پیدا نموه است ُ نه تنها کلمات عربی بلکه کلمات خارجی دیگر چون : قانون لغت یونانی ُ خانم کلمه ترکی وغیره در زبان دری مروج شده و جای خود را داردُ کلمات معادل آن در زبان دری چه خواهد بود؟ آیا زبان دری پذیرش لغت جدید را دارد؟...
همچنان (جارچی )(منادی) (شلاق)ُ (سوغات) از ترکی و مغلی (سماور) از روسی (پشته -بلندی )از سانسکریت اقتباس گردیده است.
از آغاز جنگهای تنظیمی تا سال (۲۰۰۱)م- بار دیگر انحطاط ادبی در جامعه افغانی بمیان آمد زیرا در هردو دوره (مجاهدین وطالبان) دروازه های علم ومعرفت بروی افغانها بسته شد. امکانات پخش و اشاعهء السنه های افغانستان محدود و حتا مسدود گردید و یا کلمات بسیار زیبای دو زبان رسمی ما خارج از استفاده ماندُ با ورود کلمات بیگانه که مهاجرین افغان از کشور های بیگانه با خود در افغانستان برده اندُ بکار برد آن عمومیت پیدا میکندُ باید جلوآن گرفته شود که آهسته اهسته کلماتی پنجابی های پاکستان در لولیح مغازه ها و غیره در زبان اصیل پشتو و دری ما راه پیدا کرده است.... نه اینکه زبان زیبای دری خود را برای ایران بدهیم چنانچه محمد ظاهر شاه همین کار را در باره نام آریانا وآرین برای ایران انجام داد.
نگذاریم تا نسل های آینده ما میراث و غنای ادبی زبانهای مروج شان رااز دست بدهند. پدران و نیکان ما برای حفظ و نگهداشت زبان و ادبیات شان چقدر مبارزه نمودند ُ تا هویت ملی و زبان پدری و مادری شان رااز دست ندهند. هرگاه نسل بعدی ما مفاهیم شعراء بزرگ و فلاسفه عهد خراسانی را درک نکنندُ چطور میتوانند ادعا نمایم که سیر ادبی کشور منقطع نمیشود؟.
مثال دیگر- اقدام مصطفی کمال در باره پاکسازی کلمات عربی و کلمات ممالک مجاور چه نتیچه بباآورد؟. اثاری و کتب که سالهای پیش از تصفیه زبان ترک (۱۹۲۶م) برای مکاتب نوشته شده بودُ در سال (۱۹۲۸م) تدریس نمیشد مگر اینکه کسی آنرا به زبان جدید ترجمه میکردُ اکنون ترکیه گذشتهء ادبی قریب هشتاد سال دارد و افتخارات ادبی این کشور مترقی وکهنسال را نسل جدیدش نمیداند و خوانده نمیتواند.
ما باید از خود ویا کسانیکه علاقمندان تصفیه کلمات عجین شده در زبان فارسی دری میباشند سوال نمایم که آیا محتوی و قواعد ادبی مهم است؟ و یا جانشین ساختن لغات اصطلاحی و مروج از کشور های دیگر- که یک واقعت غیر انکار پذیر است و مردم افغانستان از قرن سیزدهم به این طرف بدان معرفت حاصل کرده اند؟.
زبان منحیث وسیله ی سیاست قرار ندهید اکنون همه میدانند که زبان پشتو مانند زبان فارسی دری متعلق به خانواده « هند و آریایی» بوده و یکی از داشته های ارزشمند مردم افغانستان بشمار میرود. در این لسان لغات عربی کمتر نفوذ کرده و شمار زیاد لغات اقتباس شده از هر دو زبان مروج خود کشور ما «از دری به پشتو و از پشتو به دری» منتقل شده است . همانگونه که اصطلاحات گفتاری در داخل افغانستان در زبان پشتو اثر نموده ُ زبان پشتو نیز متقابلاٌ در آنها تاثیر گذاشته است.
شعرا و ادبای و دانشمندان ما در ارتقای فرهنگ و زنده نگهداشتن روحیه ملی افغانها خدمات زیاد انجام داده اند. اکثراٌ حماسه های مردم افغانستان بگونه های دلپذیر احساس قوی در این دو زبان انعکاس یافته و به سروده های جاویدانی مبدل گردیده است. بناٌ بی جهت نیست که قوانین اساسی افغانستان زبان « پشتو و دری » را منحیث السنه رسمی و ملی تائید مینماید.
لسان های دری و پشتو وسیله تکلم و انعکاس دهننده غنای فرهنگی ملت ما در درازای تاریخ میباشد. اما بدبختانه متعصبین در مورد یک زبان و یا برتری علیه زبان دیگر -وطن مشترک ما منحیث سلاح نفاق از آن استفاده میکنند و آب به آسیاب دشمن میریزند و از طرف دیگر زبانهای محلی اقلیت ما را بیگانه میشمارند که نتایج آن جز از بین رفتن غنای فرهنگی و پاشیدن تخم نفاق در بین اقوام مختلف کشور چیزی دیگری نمیباشد.
لهجه های آریایی افغانستان
در صفحه یازدهم تاریخ ادبیات افغانستان اثر گران بهای شادروان «ژوبل» لهجه های بیست گانه آریایی را در افغانستان مشاهده مینمایم از قبیل ( غلچه پامیر- ارمری - پراچی از اجزای دسته شرقی خانواده ایرانی- زبانهای نورستانی - پشه یی- کافی و ابگلی- اخشو - خورا و پارسون که به لهجه های هندی آریایی تعلق میگیرید. لهجه های منجانی- اشکانی- زیباکی- اخی- شغنی- روشانی از دستهء غلچه پامیر و گایی امری در دره لوگر - برکی و نورستان معمول است.
اول پشه ئی از وایگل نورستان بطرف غرب گفته میشوند و مراکز کنرها و لغمان میباشد لهجه های -گلبهار وشتل .
دوم غرب لغمان والیشنگ علیا.
سوم تگاب ونجراب .
چهارم لغمان الینگار - کنرها و دره پیچ.
ادب ویدی
سانسکریت ویدی یا زبان سروده های اولی آریایی نخست در ماحول هندوکش زاده شده و نشرو نمو یافتهُ آریایی ها هنوز هنگامی که بین حوزهء اکسوس و اندوس (بین آمو وسند) میزیستند و این سروده ها بار اول در افغانستان امروز بوجود آمده است. ادبیات شفایی قدیم است که حفظ آن از ممیزات قبایل کتله باختری است و در ماحول هندوکش که مهد ظهور این سروده هاست و برخی هم گمشده است. این سروده ها محصول قریحت های شاعران و دانشمندان است که بنام « ریشی» معروفت اند. سروده های معلوم را بنام «ویدی و یا ودا» یاد میکنند. « ودا» بمعنی دانش و معرفت است به تنهایی محصول چندین قرن استُ دوره قدیم آن بیشتر به خاکهای افغانستان شرقی تعلق میگیرید و قدیمترین دوره آن حدود (۱۵۰۰) سال قبل از میلاد است.
سه کتاب دیگر «ودا » چون سام وید بمعنی «آهنگ و نوا» یجرو ید بمعنی « دعا های قربانی» و اتروید بمعنی « جادو و طلسمات » میباشند. سروده های ویدی از نظر زبان وفن شعر ُ مقدمه تاریخ ادبیات افغانستان شمرده میشود. هم چنین در دره های هندوکش و سپین غر و حصص جنوب شرق افغانستان و در کندهار پکتیا دره های کابل -گومل و کرم سروده شده است قدیم ترین بخشهای ریگوید محصول قریحه های سخنسرایان آریانا یا افغانستان امروز میباشد سروده های این زبان قدیمترین مظهر ادبی « موریشی » های آن کهن ترین شاعران کشور میباشد نامهای خانه ها - کوه ها - جاها و خواص قبایل و داستانهای حماسی آندور افغانستان را در سینه این زبان و ادبیات تا هنوز نگهداشته است. که بهترین نمونه های انرا در زبان اردو مردم هندو سگهـ های افغانستان مشاهده میکنیم.
زبان وادب اوستایی زبان زند و یا اوستاییُ زبان مبداٌ شاخه شرقی زبانان آریایی هاست (ایران مشترک) که زادگاه و محل نمو - پرورش و تکامل آن شمال شرق افغانستان است. سانسکریت ویدی و زبان اوستایی هردو مبدا مشترک هند و خراسان است و حوزه اکسوس آمو یا شمال شرق آریانا رواج داشت و مراحل نخستین هردو آن زبانها در خراسان دیروز و یا افغانستان امروز در دو طرفه هندو کش صورت گرفته است. در زبان «زند» منظمومه های بنام « گاتها» موجود است که با سرود - ویدی همانندی تام دارد .شباهت بین زبان «زند» پشتو و زبانهای دستهء غلچه پامیر و همچنین دسته لهجات نورستانی از زبان های هندی که هم در افغانستان مروج است مرکزیت افغانستان را در برابر هر دو خانواده بواضحات ثابت میکند. از زبان اوستایی نمونه آن فعلاٌ بجز اوستا بدست نیست دخالت آن در زبان فارسی دری افغانستان خیلی آشکار است این همه ثبوت برآریایی بودند افغانستان و ادبیات کهن آن میباشد.
زبان پهلوی یا پرثو منسوب به پهلو و پرثو است. پرثو از قبایل آریایی باختریست که در خراسان غربی در یکی از آیالات شمال غربی آریانا تشکیل سلطنت دادند و مسکن پادشاه «پارتیا» نامیده میشد. همچنان قبایل از همان نژاد در سیستان افغانستان وارغنداب ساکن بودند و زبان آنها «پرثوی» وبعد پهلوی شد. زبان پهلوی دوشعبه دارد:
پهلوی پارتی یا شمالی و دیگر آن پهلوی ساسانی یا جنوبی استُ پهلوی ساسانی همان زبانیست که ایرانی آنرا در فتوحات عرب آنرا از دست دادند. پهلوی پارتی «پرثوی» زبان خراسان «افغانستان» بود و پهلوی ساسانی زبان فارس بودُ آن زمان ایرانی وجود نداشت.
پهلوی خراسانی یا «پرثوی» از زبان «زند ویا اوستایی» باختری منشاٌ گرفته است.
پهلوی ساسانی از «فارس» قدیم است البته بین دو زبان مدخالات و آمیزش صورت گرفته است. زبان پهلوی پارتی «پرثوی» از نظر قدامت ادبیُ وتسلط سیاسی ومدنی بالای پهلوی ساسانی تاثیرات زیاد وارد آورد. مردم افغانستان اصلا بیشتر زبان پهلوی پارتی «پرثو» را زبان خویش میدانند. این زبان از قرن سوم قبل از میلادی و تا قرن سوم حضرت میسح در صفحات شمالغرب افغانستان معمول بود در همین زمان در جنوب هندوکش زبان پراگریت گندهاری با رسم الخط خروشتی معمول بود این هر دو زبان با زبان یونانی مجادله نمودند. پس از ورود اسکاییها تخار ها کوشانی ها لهجه های آن منتشر شد و از تماس و آمیزش شان با زبان پرثوی ُ زبان سغدی بمیان آمد و رسم الخط سریانی با نسطوری ها در افغانستان آمد. « ایاتگازریرا » با یادگار زریر بهترین اثر نظم که از زبان پاتر«پرثوی» در زبان پهلوی پارتی باقی مانده که از فعالیتهای ادبی وافکار حماسی خراسان نمایندیگی میکند. این اثر بزرگ تا قرن سومی میسح وجود داشت و در قرن ششم میلادی آنرا به زبان پهلوی ساسانی در آوردند. موضوع این اثر بزرگ حماسی جنگهایُ گشتاسپ پادشاه کاوی بلخی و برادر و برادر زاده اش است که ( ارجاسپ خیونی تورانی ) میخواستند دود مان سلطنت بلخی رااز قبول آیین اوستای منصرف سازند اما سلطنت گشتاسپ بلخی و شهزادگان غالب شدن و این اثر بنام شنهامه «گشتاسپه یا شنهامه پهلوی یاد گردیده است.
زبان پهلوی ساسانی»
پهلوی پارتی «پهلوی خراسان» و پهلوی ساسانی « پهلوی فارس » دو زبان مربوط به دو عصر دو محل و دو منشاٌ مختلف که در تاریخ ادبیات فغانستان صفحه (۲۰) اثر شاد روان محمد حیدر ژوبل چنین آمده است. پهلوی نخست اصلی و دوم آن فرعی و ضمنی است . با آنهم انفعال وتاثیر ادبی و نفوذ پهلوی خراسانی بر پهلوی فارس و انعکاس اخیرالزکر در افغانستان قابل تذکر است.
زیرا انتشار پهلوی خراسان در زبان پهلوی فارس «ایران» تاثیر آن در زبان ساسانی ها و دخول کلمات آن زیاد بود همچنین درعصر ساسانیان و دراخیر دوره کوشانیان در صفحات شمالغرب افغانستان وسیستان منتشر شد. در طی چهار صد سال سلطنت ساسانی و زبان پهلوی ساسانی پرورش و آثار زیاد هم نگارش یافت اما اثری کمی بما رسید و زبان فارسی دری خراسانی از افغانستان در آن نشاٌت کرد و بر آن تاثیر نمود. با فتوح غزنویان بار دوم زبان فارسی دری در حصص مرکزی و غربی ایران پیش رفتُ نخست در قرن چهارم بحیث زبان علمی و ادبی قبول شد.
سنگ نوشته های آثار پهلوی ساسانی موجود است و برعلاوه اوستا را مجدداٌ با این زبان تدوین کردند. کتابهای این زبان آنچه بما رسید ُ بسیار و بعد در آغاز اسلام نوشته شده است که بیشتر مذهبی و یا تاریخی و پند و اندرز میباشد و غالباٌ این کتابها به عربی ترجمه شده است.
پهلوی و افغانستان
گرچه زبان پهلوی ساسانی زبان عام و اصلی مملکت نبود مگر مقارن عهد اسلامی دانشمندان آنرا میدانستند که آثار پهلوی را بعداٌ شاعران بصورت «گشتاسپنه ُ شاه نامه ُ گلیله و دمنه ....وارد زبان دری فارسی کردند. زبان پهلوی ساسانی در اخیر کوشانیها در خراسان وسیستان در اثر جنگهای یفتلی ها و ساسانی ها در حنوب هندو کش و حصص شرقی افغانستان راه پیدا کرد و رسم الخط پهلوی در افغانستان عمومیت داشت و چنانچه در مسکوکات یفتلی ها دیده شده است زبان سانسکریت و پهلوی هردو موازی هم معمول و متداول بوده و زبان سغدی در شمال هندوکش مروج بود. این اوضاع در دوره کوشانی ها یتفلی ها و برهمنشاهان کابلی دوام داشت در روی یک سکه پراگریت گندهار با خط برهمی سانسکریت و با خط دیوانگری و روی دیگر آن زبان و خط پهلوی دیده میشود که این رویه تا قرن سوم وچهارم هجری معاصر صفاریها و آغاز دوره غزنویها در کابلستان تعقیب شده است.
افغانستان و مهد پیدایش زبان دری فارسی
خاکهای بین آمو وسند مهد پیدایش زبان فارسی دری است به ترتیب زبان ( ویدی- زبان زند یا اوستایی-زبان پراگیت گندهاری- سانسکریت کلاسیک زبان پرثو یا پهلوی ویا رتی خراسانی - سغدی- اسکایی - تخاری- پهلوی ساسانی- ویا شاخه غلچه پامیر و نورستانی ) که هنوز هم موجود اندُ بوجود آمده است.
انبساط زبان سغدی در دروه یفتلی و تماس مزید آن با پهلوی ساسانی نتیجه و اثیر أن بر زبان دری مهم است. زبان دری لهجه خاص تخاری (قطغن و بدخشان وباختری) کابل ُ نمیروز «سیستان»ُ غزنهُ هری «هرات» است و تاریخ دوهزار ساله دارد. در دوره های قبل از اسلام وجود داشته و در افغانستان امروز بوجود آمد واز اینجاه ظهور کرده است. چنانچه نمونه های آن از طرز تلفظ دری یا (فارسی دری) در نواحی مرکزی افغانستان ُ تخارستانُ و سیستان هنوز متداول است ساکنان غزنهُ بلخُ کابلُ بدخشانُ هری «هرات» سیستان و مرو بدان متکلم بوده بدین طریق نخست زبان مردم خراسانُ و نمیروز بود و انتشار آن بطرف غرب «ایران» از شرق افغانستان یعنی نیمروز وسیستان صورت گرفته است و باختر - کابلستان- زابلستان- ونیمروز مبداٌ و پروشگاه اولی آن بشمار میآید.
شباهت زیاد لغات فارسی دری به سغدی- پرثوی یا پهلوی پارتی «خراسانی» که پارچه های آن از خرابه های توران کشف شده امالهجه های دری در هروی «هرات» ساسکزی -زوالی در افغانستانُ وجود لغات خاص وصاف دری در افغانستان و ماروالنهر و از تاثیر زبانهای اسکایی وتخاری که در افغانستان معمول بود متقابله سغدی و پهلوی ساسانی که در افغانستان بعمل امده است و بالاآخر زبان فارسی دری از افغانستان به ایران در عصر ساسانیها و در قرن چهارم هجری به جای پهلوی ساسانی «ازبین رفته» زبان علمی وادبی کشور ایران نیز شد.
یکی از صفات خاص زبان دری عدم دخالت زبان عربی است زیرا زبان فارسی دری قبل از سلام در وطن ما ظهور کرده است. حال میدانیم که زبان پهلوی ساسانی و پهلوی دری دو زبان است که موازی هم در ایران و افغانستان نشو نما کرده و در زمانه های معین از خاکهای مبداٌ خویش به شرق وغرب پراکنده شده است. در قرن چهارم هردو زبان در معرض هجوم زبان عربی قرار گرفتند اما نتیجه اینکه پهاوی ساسانی در ایران در قرن سوم چهارم بکلی درنگارش از میان رفتُ در حالیکه زبان دری در خراسان «افغانستان» از بین نرفته و کمبود یا خلای زبان پهاوی ساسانی را نیز در آنجا «ایران» احتوا نمود. زبان دری از نگاه پختگی و راونی خیلی سلیس بوده بحیث یک زبان عملی و ادبی شناخته و منحصر به افغانستان وماوالنهر میباشد.
اصطلاح دری چیست ؟
اول - دری را منسوب به «دره» کوه دانند مانند کبک دری که روستایان در دره های کوه بدان تکلم میکردند. خیلی فصیح و مخلوط به زبان دیگری نبود بهمان اصالتش حفظ گردیده و به اعتبار خوش خوانی آنرا چون (کبک دری ) خوش اهنگ و سهل المخرج بوده «دری» خوانده شده است.
دوم - منسوب به « دریا و درگاه» است که بدرگاه کیان و ساسانیان پش از اسلام بدان تکلم و تحریر میشد و در عهد ساسانیان « در» دربار و پایتخت را میگفتند.
سوم - بنابر ارتباط نزدیک آن بزبان تخاری که در صفحات شمال افغانستان قبلا تذکر رفت مخفف «تخار» را گویند زیرا تخار نخست «تهری» بود و بعد « تهـ » آواز «د» را افاده کرده «دری» شده است. این اصطلاح بجای فارسی و بعد آنهم بنابر مسامحت و اشتباه بکار رفت تا قرن هفت و بعداز آن نیز بین علمان و شاعران مروج وشایع بود « دری » خوانده شد.
چنانچه فردوسی میگوید: بفرمود تا فارسی دری ===== بنوشتند و کوتاه و شد داوری
سعدی میفرماید: گزارندهء داستان دری ==== چنین داد نظم و گزارشگری
بهرام پژود میگوید: ادیب و هیربد بود منجم ===== دری وپهلوی خوان و عالم
ناصر خسرو گوید: من آنم که در پای خونکان نریزم==== مرین قمیتی در لفظ دری را
سعدی میگوید : هزار بلبل داستانسرای عاشق را ===== بباید از تو سخن گفتن دری آموخت
حافظ گفته : زشعر دلکش حافظ کسی شود آگاه ===== که لطف طبح و سخن گفتن دری داند
افغانستان به مهفوم مملکت ادبیات در قبل و بعد از اسلام
کشور افغانستان یا خاک های دو طرف هندوکش و دره های باستانی آن « آریانا » نام داشت. یعنی سرزمین که آرین ها در آن متوطن بودند. در زمان اسلام خراسان اش گفتند که بمعنی محل و طلوع آفتاب است. مورخان یونان مملکت دوطرفه هندوکش را «آریانا» نامیده اند.
پس از اسلام که خراسانش خواندند و در صفحه (۵۵-۶۲ ) حدود العالم که در سال(۱۷۲ ) هجری تالیف گردیدُ چنین معین شده است:
سخن اندرباب خراسان وشهر های وی ُ ناحیتیست مشرق وی هندوسان است و جنوب وی بعضی از حدود خراسانیست و بعضی بیابان کرکس کوه و مشرق آن بیابان سند وبیابان کرمان و مغرب آن حدود هریست و شمال وی غرجستان و گوگان و تخارستان.
و آنگاه شهر های که بدان ذکر شده « نیشاپور-سبزوار-نساء - طوس - هری «هرات» پوشنگ- «زنده جان» -بادغیس- سرخس- غرجستان- «هزاره جات» مرو رود- مرو - گوگان « میمنه» بلخ - تخارستان-«قطغن» بامیان- غور- بست- طالقان- خلم- سنمگان- بغلان- سیستان-زرنگ - فره «فراه» قرنی- کابل- غزنین« غزنی» زابلستان- پروتن و بدخشان . جای شک نیست که افغانستان امروز همان خراسان دیروز است و آنچه حدود العالم ذکر میکند متاسفانه دو شهر مذکور اکنون در تصرف دیگران است. البته کلمه افغانستان در آن وقت براین سزمین اطلاق نمیشد و بنام خراسان آمده است.
در قرن (۲۱-۲۵) هجری در اثر تهاجم اعراب و تاثیر آن در ادبیات وزبان دری فارسی
در قرن (۲۱) هجری در عهد زمان خلافت ابوبکرصدیق و عمر قارون لشکر اسلام درغرب فلات آریانا بجنگهای بزرگ پرداختندُ یزگرد پاد شاه سوم و آخرین ساسانی در برابر شاکر اسلام شکست خورد و به آریانا «افغانستان» امروز فرار کرد و چنانچه دارویش همخامنشی نیز از حمله اسکندر در افغانستان پناهنده شده بود.
پس از آن در عهد (حضرت عثمان «رض») که کوشانی ها و رتبیل شاهان در آریانا خراستان ویا « افغانستان » حکمرانی داشتند ُ آمدند. حمله عربها تنها یک توفیق سیاسی نبوده بلکه آوردن آیین اسلام و کتاب قرآن کریم بود. کتاب قرآن کریم نه تنها دستور های مذهبی را پخش میکرد بلکه دستور سیاسی و اجتماعی را نیز احتوا مینمود. خلاصه اسلام نه تنها دین بود بلکه مدنیت جدیدی را در کشور ما به ارمغان آورد - عربها مردم این سرزمین را باخود برابر و مساوی الحقوق دانسته و امتیاز رنگ ُ نٓژادُ زبان و امثال آن درسایه اسلام از بین رفت. تحولات عظیم قرآن کریم رونما گردید و در زندگانی مردم را از هر جنبه احاطه نمود. در افکار و اذهان تمام طبقات عمیقاٌ تاثیر وارد کرد. سبک قرآن و موضوعات بلند آن به آسانی مورد تقلید قرار گرفت. مردم زبان خودرا به الفبای و رسم الخط عربی نوشتند و لغات خود را به کلمات عربی عوض کردند که غالباٌ کلمات اصلی و اصیل دری اندک از میان رفت و کلمات عربی جاگزین آن شد. این زبان عقل مستعد وسیال مردم آریانا را بخود عطف نمود و عربی را تبارز دادند. در پیروی از شکوه وعظمت فرهنگ نوین مجبوراٌ سر احترام خم کردند. این نیروی فکری چنان به شدت پیش میرفت که مقاومت در آن غیر ممکن بود. مردم عمیقاٌ زبان عربی را تحصیل کردند و هنوز یک قرن نگذشته بودُ آمادگی شگفت انگیزی برای احراز بزرگ عقلی و راهبری بکلی تکمیل شده بود. در این شرایط مردم از نظر جنگی به دفاع از عباسی ها در برابر امویها استادگی کردند و روح جنگی نشان دادند و با قیام ابومسلم خراسانی نیرو ُ قدرت و استعداد وشکوه خراسان نمایان گشت. خراسان از این ببعد رسمیت پیدا کرد مقاومت و شهامت جنگی در بین اعراب پخش گردید و و عربها چندین قرن قطعه افغانستان امروز را بنام خراسان یاد کردند. مردم افغانستان تحت تاثیر عربها نرفتند و در برابر فرهنگ ومدنیت عربی یک نوع مقاومت معنوی نشان دادند. این نوع مقاومت در ذات خود مقاومت معنوی ُ ادب وملی میباشد در نخست چون تمام کلمات به عربی عوض شده بودُ با از بین رفتن فرهنگ عربُ اندک ادبیات متروک شد و اما از طرفی هم موجب تاثیر متقابل در فرهنگ و معدنیت عرب نیز گردید و این شکست وپیروزی در هر دو فرهنگ وادبیات تاثیر از خود بجا گذاشت. مردم این سرزمین در مقابل عربها و آمویها نهضتیی را بنام ( شعوبیه ) راه انداختند تا زمان « حجاج یوسف ثقفی » دفتر ها را به فارسی دری مینوشتند بناٌ ادب ما بر ادب عربی از جهاتی مترقی تر واقع شد.
نخست فرزندان آریانا به عربی شعر گفتند و ادب خود یعنی روح آریایی را در قالب عرب ریختند ظاهراٌ ترکیب لفظ و وزن عربی بود و خیال و مایه ء ادبی آریایی «دری» بود
دوم -اینکه عربها روی احتیاجات مدنی لغات فراوانی رااز بان دری و دیگر زبانهای این خطه گرفتند وحتا در اخذ جمله و ترکیب از آن پیروی کردند تا چه رسد به تخیلات و معنایی و مضامین افکار.
سوم -حکمت آریایی در عرب راه یافت.
چهارم - موسیقی این سرزمین .
پنجم- تجدید در انشاء و ترسل عرب وارد کرد.
اداب ما و اداب عربی رابرنگ خود در آوردند و صورت نوین بدان بخشید و تابع تاثیر متقابل در اداب همدیگر کردند. آنگاه عید های ملی که «آریانا» افغانستان قدیم معمول بود مانند« سده ُ نوروز ُ مهرگان » که در عهد عربی سازی تقربیاٌ از بین رفته بودُ موسوم گردید و اینها همه از تاثیر وزارت شاهان برمکی بلخی بودُ یک تعداد کلمات عربی انتقال و ترجمه شد- این انگیزه در انقلابی در ادیبات اسلامی عرب پدید آورد ُ و از ادبیات قبل از سالام متمایز ساخت و این را نباید فراموش کرد که اندازه تاثیر زبان وادب دری در برابر نفوذ زبان عربی در زبان وادبیات ما قدری جزئی بنظر میرسد. با انکه زبان عربی در ادبیات ما کمتر تاثر گذاشت اما با این انقلاب ادبی ما هم دچار مشکلات شدیم کلمات که از بین رفته بود و کلمان عربی جایش را گرفته بود ُ برای ما کمک کرد زیرا دانشمندان و شعرا در زبان و ادبیات دری روحیه ملی را پرورش دو بارده دادند و آثار جاویدانی آفریدندُ این جریان علمی و نوین از نظر تعلمیات عمیق و تدریسات دقیق خیلی برجسته بود و نوشته های علما منقد و با فرهنگ آریایی یک درجه عالی را نمایان کرد. این همه نتیجه خامهء متبکر و توانای ایشان است که تقدیر و تحسین جهان را بخود جلب کرد و همچنان بحیث صرفیان و لغویان و نحویان از عالمان بزرگ و نویسندگان عرب دست کم نداشتند این دوره خاصیت مخصوص بخود دارد واشخاصی بوجود آورد که در ملل جهان نادریست. دو و سه قرن فتوحات عرب در سرزمین آریانا روح خفته را بیدار ساخت و بزرگمردان تاریخی و فرهنگی «دری نگاری» را که در درجه دوم قرار گرفته بود دوباره به اوج وشگوفایی رساندند و پیش آهنگ فرهنگ برای وطن و وطنداران خویش گردیدند و همان طوریکه عربها زبان شانرا برما تحمیل کرده بودندُ ایشان نیز زبان وافکار ادبی خودرا بر عربها قبولاندند و تنبجه آن شد که بزرگترین علماء اسلام در فقهُ نحوُ تاریخ و سیر از خراسان » افغانستان» بوجود آمدند و عالم اسلام را روشن کردند. مثال های زیاد موجود است- نخستین کسی که فقه اسلام را باساس قیاس مرتب کرد « ابوحنیفه نعمان بن ثابت کابل» است گفته شده است که او از استالف بود و موسس مذهب حینفی واز فحول علمای فقه بشمار میرود که بعداٌ به امام اعظم موسوم گشت. اصلاٌ خراسانی است و پدر از جمله علما بزرگ بود که جبراٌ به کوفه برده شده بود و در سال هشتاد هجری در همانجاه تولد یافت و تا سال یکصد و پنجاه هجری زیست اثر معروفش چشم اسلامیان عرب را خیره ساخت بنام «بفقه الاکبر » معروف است و شهکار تفکر واستدلال میباشد. ابو حنیفه خودش کتاب ننوشت مانند افکار سقراط بوسیله شاگردانش فراهم آورد ُ وی در هنگامیکه در محضر درس حاضر میشدند ُ پیروان وشاگردانش سخنانش را یاد داشت میکردند. با آنکه زبان اصلی دری بود نوشته ها و آثار زیاد به زبان عربی دارد و نخست- او کسیست که شعر بزبان عربی گفت و روح آریایی را در قالب شعر عربی ریخت ُ ظاهراٌ ترکیب ُ لفظ و وزن عربی بود.
دوم اینکه عربها برای احتیاجات شان لغات فراوان از زبان دری و دیگر لسان این خطه گرفتند.
شعرا و نویسندگان بزرگ دربار عباسیان که به جبر به مراکز قومانده خویش انتقال داده بودند یکی هم بشار بن تخارستانی «بدخشانی» بود پدر اورا از تخار به بصره برده بودندُ بشار نا بینا بدنیا آمد و با واصل بن عطار روابطی داشت و دیگر ابو نواس اهوزی است که در سال (۱۲۰) هجری تولد شد و خمریاتش در عرب مشهور است. و عالم دیگر موسی بن شاکر خوارزمی بود که در عالم هندسه مهشور اند و از جمله علمای درجه اول محسوب میشد او در قرن سوم هجری زندگی داشت و سه فرزند داشت بنام های (محمد - احمد وحسن) پسرانش به (بن موسی) شهرت یافتند و درعصر شان از علمای درجه ممتاز بودند.
ابو عبدالله بن موسی خورازمی که در سال (۲۵۹) فوت کرد وی در علم «نجوم- هندسه اقلیدس و مجسطی دست داشت تالفیات زیاد از خود بجا گذاشت - از جمله یکی جدول های ریاضیست و دیگر الجبر صنعت ریاضی که به لاتین نیز ترجمه شده است و تا دوره رنسانس از جمله کتب درسی اروپایان در ریاضات محسوب میشد و دو دیگر احمد و برادرش در میخانیک و برادر سومی «حسن» در هندسه مطالعات زیاد داشت و مشترکاٌ آثار ریاضی ونجوم تحنیکی مینوشتند و به امر « مامون» مساحت دور زمین را حساب کرده کتاب معروف در تخنیک بنام (احیل) دارند که به اعتراف اروپاینان به چند زبان ترجمه و بهترین ماخذ علوم ریاضی برای میلونها ماخذ از کلمه ( الخوارزمیست).
ثقافت و فرهنگ بعد از احیای دوباره زبان دری
طوریکه خواندیمُ در هجوم عربها علما و دانشمندان و هنرمندان به اجبار به مراکز قومانده اعراب که در بصره و بغداد بود برده میشدند و تمام فرهنگ وعنعنه باستانی ما تحت فشار فرهنگ عربی قرار گرفت مباره سیاسی ُ عقلیُ مذهبی و ادبی خراسان شروع شد دانشمندان دیگر نمیخواستند تحت سیادت بغداد برده باری نمایند در اخیر قرن سوم و آغاز قرن چهارم هجری در قطعات مختلف آریانا حکومت های تشکیل شد که تنها نام بغداد را میشناختند و بس. در اینصورت استقلال سیاسی ادبی و فرهنگ خراسان یا «آریانا» که ازبین رفته بود دوباره اعاده میشد زمانیکه مامون برای عروج به مسند خلافت از خراسانیان کمک خواست در عوض « طاهر » ذوتایمیٌین پوشنگی خراسانی از طرف او در خراسان مقرر شد « پوشنگ شهریست که در ده فرسخی شهر هرات و از جمله شهرهای خیلی معروف خراسان بود» به همین دلیل طاهر بنام پونشگی معروف شد. طاهر پونشگی دو سال بعد از تقررش نام خلیفه رااز خطبه بینداخت. وبعد سلاله صفاری و غزنوی استقلال افغانستان را به اکمال رساندند. بعد از سه چهار قرن زندگی سیاسی خراسانی را از سرگرفتند راه علوم و فنون باز شد در اثر سلطه مسلمانان بر خراسان علوم یونانی بوسیله اعراب و ادب عربی در زبان وادب ما مدغم شده بود اما دیر نگذشت که تمام ادب وفرهنگ باستانی از سر گرفته شده چون پاد شاهان از پس از اسلام در آریانا از سیستان و خراسان بودند بعد ازاحیای زبان دری دراین سرزمین آنرا زبان رسمی قرار دادند چونکه زبان دری در کوپایه های تخارستان وسیستان محفوظ بود محققان دری زبان خراسان یا افغانستان امروز نسبت به فارس «ایران » توانستند زبان اصلی شان زود تر برگردانند و هم چنان بجای زبان از بین رفته پلهوی ساسانی در ایران نیز خلای ادبی را اکمال نمایند. محققان چون :« حنظله بادغیسی- ابوالعباس مروزی- ابو الحفص سغدی- محمد بن وصیف سکزی- ومحمود وراق هروی » تمام ثقافت وهنری آریانی قدیم را در اشعار شان منعکس ساختند مثال : ( آهوی کوهی در دشت چگونه دودا ==== یار ندارد بی یار چگونه بودا)
از این فرد میتوانیم دوباره روح بودیزم را لمس کنیم . زیرااعراب مذهب اسلام را در پیش آهنگ کار سیاسی شان قرار دادند و ادیان اسبق را منموع ساختند در حالیکه آثار بودیزیم آنقدر در سرزمین آریانا وجود داشت که نمیتوان انرا نادیده گرفت و نابود کرد. آثار بودا در سرتاسر آریانا وجود داشت و تا امروز موجود است که از جمله فرهنگ با ارزش وتاریخی کشور محسوب میشود. زندگی نوین آغاز یافت همکاری مکمل تمام ایالات آریایی دری زبان صورت گرفت خود را با گذشته پیوند و از گذشته صورت نوین ساختند و زندگی ملی پس از دوصد سال دوباره بوجود آمد. با این روحیه پسران » مامون» برسر خلافت بر طاهر پونشگی لشکر کشی کردند اما طاهریان تا بغداد را گرفتند و سرلشکر (طاهر بن الحسین)که موسس سلطنت طاهریان بود از طرف مامون به ذوالیمینین لقب یافتُ دوسال بعد دیگر نام مامون را در خطبه ذکر نکردند در این زمان افغانستان را میتوان نیم مستقل پس از اسلام شمرد. طاهر پونشگی یا فوشنج ( ذوالیمینین ) موسس دولت طاهریان از قریه پونشنگ که شهر کوچی ودر ده «۱۰» فرسخی هرات قرار داشت در (۱۵۸)هـ تولد و در خراسان خیلی شهرت پیدا کرد هرات را مرکز حکومت قرار داشتُ وی عادل ُ هنر پرور و فضل دوست بود مشاهیر علمی -سیاسی و حربی زیاد در این عصر بوجود آمد و حاکمان بلخ - مرو- طوس -نیشاپور- هرات - رزنج- کندهار - از طرف طاهریان هرات تعین میشدند.
خراسان «افغانستان» مهد وکانون - فرهنگ زبان وادبیات فارسی دری بود بهترین مراکز مختلف علمی وادبی مانند بلخ -بخارا غزنه و نیشاپور بوجود آمد.
نمیدانم چرا وسعت حدود زبان شیرین دری ادبیات پیشنه و اصیل را محدود بسازیم و زبان عاری از ادبیات « ایرانی » را قبول نمایم ... بعوض اسم چهار مغز که یک منطق برای این نام وجود داردُ آن را به گردو- ناک را به گلابی - دیگ را به قابلمه -دادنجان رومی را به گرچ فرهنگی و کچالو را به سیب زمینی عوض نمایم .
بالا
بازگشت