عزیز آریانفر

 

 

نوشته: پروفیسور داکتر ولادیمیر بویکو

گزارنده: عزیز آریانفر

دولت و اپوزیسیون در افغانستان

(ویژگی های مبارزه سیاسی در سال های 1919-1953)

 

بخش سوم

 

 

در اواخر اپریل سال1920، نخستین نشست های مهاجران آینده، بر گزار گردید،که در آن کمیته های ویژه- شکل ابتدایی سازمانیافته حرکت ایجاد شد. به گونه یی که در پیام یکی از کمیته های هجرت آمده بود، تنها در سند 25 هزار نفر برای رفتن به افغانستان، ابراز آمادگی کرده اند. سازمان های مهاجران پر شورتر از همه در شهر پیشاور- مرکز استان شمال باختری غرب استان مرزی هند بریتانیایی به رهبری جان محمد، که همزمان  کمیته بومی خلافت را رهبری می کرد، به پویایی می پرداختند. در مقیاس سراسری هند، به گمان بسیار، گرداننده کل رویدادها- کسی به نام غلام محمد عزیز بود.

سرازیر شدن مسلمانان هند به افغانستان، ناهموار بود: در ماه می1920 گروه های30-50 نفری از مرز کتل خیبر گذشتند. در حالی که در ماه جولای کاروان های چند صدنفری و یا حتا هزاران نفر از مهاجران از مرز گذشتند. دولت افغانستان در نظر داشت آن ها را به جاهای مخصوص از پیش  تعیین شده اسکان بدهد تا خود گردان بوده و از لحاظ اقتصادی در کولونی های مستقل بود و باش نمایند. نخستین مرکز پذیرش مهاجران جبل السراج تعیین گردید. بیشترین مهاجران از نادارترین لایه ها بودند که هنگام عبور از مرز، حتا توانایی پرداخت50 روپیه «تادیه خاص» را نداشتند. این کار را به جای ایشان هم میهنان دارا تر شان انجام دادند.

اما در داغ ترین مرحله هجرت در ماه های جولای- اگست1920، در بسیاری از موارد نمایندگان طبقات ثروتمند (زمینداران) و کارمندان دولتی از مناطق یوسفزایی و هزاره هم تصمیم به رفتن به افغانستان گرفتند.

شمار دقیق مهاجران را نمی توان تثبیت کرد. منابع گوناگون داده هایی را از 30 - 50 هزار نفر می دهند. در میان این توده، چهره هایی بزرگی نیز دیده می شد- سرشناس ترین آن ها- خان عبدالغفار خان (پاچا خان)- فرزند روستای اوتمانزایی منطقه پیشاور، بعدها ناسیونالیست افسانه یی پشتون- سازمانده جنبش «سرخ پیراهنان یا سرخ جامگان» (معروف به «خدایی خدمتگار») و پیشاهنگ جنبش مقاومت غیر خشونت آمیز (مسالمت آمیز) در برابر استعمار بود.

دولت امان الله خان بسیار دیر- تنها در اگست1920 بود که از پیامدهای تبلیغات خود در زمینه پشتیبای از هجرت آگاهی یافت. این بود که فرمان ویژه یی را برای تنظیم امور مربوط به مهاجرت بیشتر مسلمانان هند بریتانیایی صادر کرد.

شاید به خاطر مشکلات اقتصادی از جمع مهاجران در نظر بود چند واحد نظامی ساخته شود. در آن هنگام آوازه بود که ارتش 900 هزار نفری ایجاد خواهد گردید! بورد فرماندهی این ارتش را قرار بود از جمع فرزندان اشراف مهاجر آموزش دیده در آموزشگاه های نظامی[1] برگزینند.

مهاجران می بایستی تابعیت افغانستان را می پذیرفتند. کسانی که خواهان به دست آوردن زمین بودند،  به قطغن(تخارستان) فرستاده می شدند که در نظر بود در آن جا کولونی دومی ایجاد گردد. با این همه، کلیه تلاش های مقامات و امیر برای پذیرش مهاجران که حتا از جیب خود هم وجوهی[2]را  تخصیص داده بودند، بسنده از کار نبرآمدند.

کوشش ها برای وضع محدودیت در هجرت در میانه های اگست، به نا به هنجاری های جدی یی در مرزهای افغانستان و هند و کاهش جریان مهاجرت و سپس هم بازگشت دوباره مهاجران به هند انجامید. بازگشت کنندکان را حتا تهدیدهای ملاهایی که هشدار می دادند گوش های آن ها را خواهند برید و زنان آنان بی عزت خواهند شد، نمی ترسانید.

شایان یادآوری است که بسیاری از مهاجران به سرعت از انتخاب خود نومید سرخورده گردیدند. نا به هنجاری های بسیاری در همان آغاز کارزار رو نموده بود : مقامات افغانستان در میان تازه واردان دست به بازداشت و دستگیری کسانی می یازیدند که مظنون به جاسوسی بودند. همچنان به بهانه های گوناگون آمد و شد آنان را محدود نموده بودند. از جمله از رفتن آن ها به سوی آناتولی برای هجرت به «دور دست ها» جلوگیری می شد.

آب و هوای افغانستان نیز برای همه مهاجران سازگار نبود. برای مثال، پشتون های قبیله مسعود از  دمای بالا و ناگوار در در خوست شکواییه داشتند. بسیاری از مهاجران هم بیمار شده و می مردند. گورهای آنان در امتداد جاده های مرزی  افغانستان و هند تا کابل، نماد شوم و نحس پروژه نمایشی «هجرت»گردیده بود.

بایسته یادآوری است که خراب شدن وضعیت اجتماعی و اقتصادی در افغانستان در پیوند با هجرت، موجب «هجرت باژگونه» شماری از باشندگان زرنگ افغانستان به هند بریتانیایی گردید. برای مثال، برخی از باشندگان خوست به مقامات هند بریتانیایی دلایل «هجرت» خود را نا به سامانی پدید آمده  ناشی از سرازیری مهاجران هندی که منجر به کمبود مواد غذایی و...در خواست گردیده بود، عنوان می کردند.[3]

حکومت هند بریتانیایی خواست های آنان را برآورده نساخت [و به آنان پناهگزینی نداد-گ.]؛ زیرا آغاز هجرت [به افغانستان را-گ.] چونانِ پاک شدن استان مرزی هند از ناراضیان می پنداشت و همزمان با آن، سرازیری [شمار بسیار-گ.] مهاجران را به افغانستان، ضربه خرد کننده یی بر اقتصاد آن کشور ارزیابی می کردند.[4]بعدها در پیشاور و دهلی بیشتر نگران مهاجرت باژگونه «ری ایمیگراسیون» (عودت) اتباع پیشین خود شان بودند.

مقارن با پایان سال1920، همه کسانی که می خواستند و می توانستد بازگردند، برگشتند. هر چند شماری از مهاجرانی که در افغانستان اسکان یافته بودند، به بخش آسیایی روسیه (بخارا، تاشکنت و...) آمدند و تنها شمار اندکی به آناتولی (ترکیه) رفتند، که در آن جا سر انجام متقاعد شدند که رسالت اصلی ایشان- دفاع از سلطان- خلیفه [که دیگر سرنگون شده و به تاریخ پیوسته بود-گ.]، رنگ باخته است و معنایی ندارد.

مقامات افغانی، پس از ناکامی و شکست در سازماندهی پذیرش مهاجران هندی به طور فزاینده یی رفتارهایی خود را در قبال آنان تند و زننده کردند: برای مثال، در بهار 1921 گروه بزرگ مهاجران که روانه روسیه بودند، در مزار شریف دستگیر شد و به خان آباد فرستاده شدند. بر پایه داده های اجنتوری شوروی، در تابستان همان سال، همه بازداشت شدگان را می بایستی به کابل باز می گردانیدند.

 یک صد و پنجاه تن از مهاجران هندی هم در هرات دستگیر گردیدند. قنسول روسیه کوشید آنان را رها سازد، اما تلاش های او ناکام از کار برآمدند. با این هم، حتا سرنوشت آن گروه از مهاجرانی که توانسته بودند به روسیه برسند، هم رقتبار بود. آن ها نادار و بینوا بودند و بر سر جذب آن ها به سوی خود میان شوروی و نمایندگان دیپلماتیک افغانستان رقابت ناسالم احساسی بر اساس جاه طلبی به راه افتاده بود: کارمندان کنسولگری افغانستان در بخارا در میان ایشان تبلیغاتی را به راه انداخته بودند تا  دو باره به افغانستان باز گردند و در واقع به طور غیرقانونی ایشان را به تابعیت افغانستان می پذیرفتند.[5]

پروژه «هجرت» با ناکامی رو به رو گردید که به ویژه برای افغانستان و رژیم نو آن و همین گونه برای بریتانیای کبیر پیامدهای جدی سیاسی و بین المللی به همراه داشت. رویدادهای سال1920 در رابطه با گریز ده ها هزار تن از مسلمانان هند [از «دار الحرب»-گ.] به «دار الاسلام» (که مسلمانان هند در کشور خود، افغانستان زیر فرمان رژیم امان الله خان را چنین می پنداشتند)، بار دیگر به انگلیسی ها نشان داد که استان مرزی شمال باختری هند بریتانیایی به همان پیمانه که برای مانور دهی های نیروهای خارجی آسیب پذیر است، به همان پیمانه برای مدیریت و حفظ ثبات داخلی دشوار است.

شکست پروژه «هجرت»، [آتش-گ.] آرمان های پان اسلامیستی امان الله خان را نیز فروخوابانید و کم فروغ گردانید. هر چند هم او کماکان آرزومندی ادامه بهره برداری از پتانسیل جنبش های ملی گرا و مذهبی- سیاسی هند بریتانیایی و آسیای میانه را در سر می پرورانید.

این ماجرا همچنین بر تمایلات تبار پشتون و رهبران سنتی آن در هر دو سوی مرز افغانستان و هند تاثیر گذاشت- پادشاه افغانستان و دولت این کشور در کل، دیگر از سوی پشتون های مرزنشین چونان نیرویی که قادر به دفاع از آنان باشد، ارزیابی نمی گردید. هر چند در آینده هم از عامل دولتی- سیاسی  افغانی از سوی این جنبش ها در مبارزه برای منافع خود بارها بهره گیری می شد.[6]

هدف اصلی سیاست خارجی امان الله خان دستیابی به استقلال کشور بود، مگر، در درازای یک دهه فرمانروایی او، بارها هم اولویت های دیپلماسی رسمی و هم تاکتیک های رفتارها در عرصه بین المللی، چه با همسایگان و چه با کشورهای دیگر دچار دگرگونی گردیده بود.

یکی از مهم ترین و در واقع محرم ترین محورهای سیاست خارجی امیر در نیمه دوم سال های دهه1920 پویایی های ضد بریتانیایی در کمربند قبایل پشتون در امتداد مرزهای شمال باختری هند بریتانیایی بود. امانیست ها امید ویژه یی به رهبران و باشندگان باجور، دیر و سوات- متصرفات نیمه مستقل هند بریتانیایی دوخته بودند.

هنوز هنگامی که در  افغانستان امیر حبیب الله خان  فرمانروایی می کرد، وقتی بریتانیایی ها وارد دیر گردیدند، منطقه سوات را از آن جدا نموده و در آن آدم خود را به عنوان نواب گماشتند. در نواب نشین دیر همچنین اجنت سیاسی انگلیس فرمان می راند که از مالاکنده کوشید گستره چشمگیری: دیر، سوات و چترال را کنترل نماید.

امان الله خان پس از تثبیت قدرت، به اندیشه درهم کوبیدن ساخت استعماری بریتانیا در جوار مرزهای کشور خود افتاد و برای این منظور برنامه «بلعیدن» سوات از راه ایجاد اتحادیه میان دیر و باجور در برابر سوات افتاد. در این حال، تکیه اصلی او بر یکی از سرشناس ترین خان های باجور- محمد جان معروف به خان خره؟! بود.

در نتیجه گفتگوها با او، حتا سازشنامه محرمی هم تدوین گردیده بود که شرط مهم آن تعهد جانب افغانی به ارائه پشتیبانی معنوی و مادی: پرداخت یارانه سالانه 80000 افغانی و دادن جنگ افزار و ساز و برگ به خان بود. بیش از یک سوم این مبلغ اندکی پیش از حمله شینواری ها به افغانستان در ماه نوامبر1928 به خان خره فرستاده شده بود.[7]

در سال 1927، نمایندگان قبایل بومی نخستین گام ها را به سوی وحدت بر شالوده بریتانیاستیزی برداشتند. مگر آغاز جنگ داخلی در افغانستان این برنامه ها را بر هم زد.[8]

موقعیت امان الله خان در بخش جنوبی مرز هند و افغانستان، در منطقه بود و باش بلوچ ها بارها لرزانتر بود. این امر به خصوص به رهبران قبایل بلوچ ربط می گرفت- بسیاری از نمایندگان آن نه تنها با بریتانیایی ها همکاری می کردند، بل یکراست به ساختارهای اداری و سیاسی آن ها پیوسته بودند. برای مثال، میر احمد یار خان بلوچ - حاکم آینده قلات- که بالا رفتن از نردبان مدارج رسمی را از کار در کرسی دستیار اجنت فرماندار کل بلوچستان آغاز کرده بود، تا سمت جاسوس نظامی خدمت کرد. وظیفه او کشف به موقع نفوذ شوروی در نواحی مرزهای  ایران و افغانستان بود. یکی از گزارش های اطلاعاتی اصلی جاسوس تازه کار به کارفرمایان انگلیسی اش همو به سیاست امان الله خان در افغانستان و مناطق مرزی کشورهای همسایه افغانستان اختصاص داده شده بود.

میر احمد یار خان بر آن بود که با گذشت زمان گرایش هواداری از روسیه فرمانروای افغانستان می تواند به گونه جدی موقعیت بریتانیا را در نیمقاره هند زیانمند سازد و گسترش کمونیسم در این منطقه پرستیژ آن را در آینده بسیار نزدیک، تهدید خواهد کرد. او همچنان هشدار داد که هرگاه وضعیت به موقع اصلاح نشود، پشتون های استان مرزی شمال باختری هند، بلوچ های ایران، بلوچ های مرزی  روسیه و بلوچستان [هند] با کنگره ملی هند [اعلام-گ.] همبستگی خواهند کرد و بریتانیا را وادار به ترک هند خواهند نمود.[9]

سياست خارجي پر پيچ و خم رژيم «اماني» در مراحل آغازین موجوديت آن، همسايه شمالي اش- روسيه شوروي را به دست يازيدن به اقدامات متقابل يا پيروي از روش استاندارد دوگانه هنگام دنبال کردن مشي در قبال افغانستان برانگيخت. افزون برآن، نه همه اقدامات اعمالی سیاست خارجی دولت جوان شوروی با اهداف اعلامی آن همخوانی و هماهنگی داشت.

فاکت ها نشان مي دهند که سياست افغاني روسيه آن سال ها نيز از گمراهي ها رها نبود. يکي از اين گمراه شدن ها در سال 1919- اوايل 1920 ايجاد و حمايت از گروه هاي افغاني داراي جهت گيري های چپ راديکال بود. پديد آيي اين پديده در خاور و به ويژه در افغانستان، به پيمانه چشمگيري با برنامه های صدور انديشه هاي انقلابي به خاور و مداخلات مستقیم سياسي- ايدئولوژيک که از سوي روسيه بلشويکي و سپس اتحاد جماهير شوروي سوسياليستي روي دست گرفته شده بود، پيوند مي خورد. اما، به گونه يي که بدان اشاره رفت، اين چنين مشي در سياست افغاني مسکو تا جايي واکنش در برابر اقدامات همانند جانب افغاني بود.

از آغاز سال 1919 در تاشکنت در جنب کميته ناحیه یی حزب کمونيست روسيه (شاخه بلشويک)- ارگاني که امور «برونمرزي» در کشورهاي همسایه با ترکستان را زير نظر گرفته بود؛ کار مي کرد. در اواخر سال1919 به ابتکار بخش روابط خارجي وابسته به کميسیون ترکستان کميته مرکزي حزب کمونيست شوروي، شوراي تبليغات انترناسيوناليستي در خاور ايجاد شد، که ماموريت داشت برای چندی کارهاي بخش خاوري کمينترن را تا مرز ايجاد اين گونه شوراها انجام دهد.  

شوراي تبليغات انترناسيوناليستي کار همه گروه ها و سازمان هاي انقلابي در خاور را با عمل از طريق شعب ویژه مرزي: قفقازي- ترکي، پارسي، افغاني- هندي، بخارايي- خيوه يي و کاشغري- چيني، رهبري مي کرد. در وظايف اين شعب، سازماندهي اجنتوري زيرزميني در گستره این کشورها و مناطق ياد آوري شده، رخنه دادن اجنتوري به آن و مانند آن، شامل بود.

از طریق شوراي تبليغات انترناسيوناليستی به همه حزب هاي انقلابي و گروه هاي عامل که هم در مهاجرت و هم در سرزمين روسيه، چين و «آسياي برونمرزی» کار مي کردند، کمک مالي مي شد. در زمستان 1920 زير رهبري شورا، حزب پارسي «عدالت»، حزب کمونيست بخارا و ...کار مي کردند و حزب هاي ترکي، افغاني و خيوه يي، سازماندهي شده بود.[10]اين سازمان ها همچون بخش هاي شعبه سياسي شوراي تبليغات انتر ناسیونالیستی عمل مي کردند.

تکيه عمده بر بخارا و پارس مي شد. [همين بود که] بخارا بي درنگ یکراست به خاک شوروي پیوست گردید. پارس  نيز با داشتن لايه کارگري چشمگير و پتنسيال ضد استعماري که افزون بر آن در سرزمين ترکستان بيش از صد هزار و در بخارا نزديک به سی هزار پارسي گريزي و بازرگان زندگي مي کردند، مورد توجه بلشويک ها بود. مگر، کار انقلابي زيرزميني در هندوستان، در مرکز توجه شوراي تبليغات انترناسيوناليستی بود. چون مي پنداشتند که همانا در هندوستان نه تنها «براي جوش و خروش انقلابي در کل، بل نيز براي رخنه انديشه هاي  کمونيستي زمينه مساعد هست».[11] 

آن چه که به افغانستان مربوط مي گرديد، به گونه يي که صدر شوراي تبليغات انترناسيوناليستي در تابستان1920 تاييد مي کرد، «زمان در خاور داغ تر است، حتا در افغانستان- کشوري که  کمترين آمادگي را براي انقلاب دارد، جوش و خروش معيني در ارتش روان است».[12]

در واقع، در برهه رويدادهاي بررسي شونده- اين کشور در ساختار اولويت هاي انقلابي در خاور- تنها به عنوان «بهترين دهليز و مناسب ترين راه کم و بيش هموار براي رخنه به هندوستان»، جايگاه دوم را داشت».[13]با اين هم، ادارات علاقمند روسيه و کمينترن چندين بار براي ايجاد کانون های انقلابي هم در محيط مهاجران افغاني در آسياي ميانه و هم در خود افغانستان که ساختمان اجتماعی آن در اوايل دهه1920 چونان «امپراليسيم بي مايه» که در برابر بخارا و روسيه عيار بود، تعریف می شد؛ تلاش کردند.[14]

شايان يادآوري است که رهبري بلشويستي در رابطه با «انقلابي بودن» امان الله چندان اغراق نمي کرد، که خودش دوست داشت، آن را هر چند گاه و بيگاه بنا به ایجابات سیاسی تبارز دهد.

 م. ن. روي(هندي) به خاطر مي آورد که لنين در يکي از صحبت هاي خود با وی در زمينه مبدل ساختن افغانستان به تخته خیز کارزار مبارزه به خاطر هندوستان با پر رویی نشاندهی کرد که «در سرانجام» شاه امان الله چيزهاي مشترک بيشتري با حکام بريتانيايي هندوستان دارد تا رژيم بلشويکي روسيه».[15]

 به سال1920 در بخارا کميته مرکزي انقلابيون جوان افغان [(جوانان افغان)-گ.] به وجود آمد[16] (صدر آن- کسي به نام حاجي محمد يعقوب بود. اعضاي آن بيشتر از افغاني هاي باشنده بخارا- ترکستان و روسيه که هوادار انقلاب در افغانستان بودند). حکومت افغانستان که از اين موضوع آگاهي داشت، تقاضاي بازگردانيدن اتباع خود به ميهن را نمود. مگر بخارا از آنان حمايت کرد.[17]

هدف عمده اين سازمان، واژگوني ساختمان سياسي موجود در افغانستان و برقراري نظام جمهوري، اعلام شد. براي رسيدن به اين اهداف، در نظر بود با کمک دولت شوروي «هنگ هاي سرخ» ايجاد کنند و کار نشراتي و تبليغي را پيش ببرند و براي خيزش سپاه و مردم افغانستان در برابر دولت موجود» زمينه سازي کنند.[18] در نظر بود تا شعبه اين سازمان در مناطق مرزي ترکستان (کرکي، کوشکا، تخته بازار و ديگر جاها) و سپس در خود افغانستان (در مزارشريف، هرات و ديگر جاها) ايجاد گردد. 

با داوري از روي قرائن و آيين نامه دروني کميته مرکزي انقلابيون جوان افغان، مي توان گمان زد که پايگاه عمليات عمده و منبع حمايت مادي آن بايستي روسيه شوروي مي شد. نکته شايان توجه است که بنيادگذاران اين سازمان، به شيوه هاي سخت ابزاري، از جمله اقدامات تروريستي، سنجش داشتند.[19]مگر، تا کنون کدامين اطلاعات در باره اقدامات عملي کميته پيدا نشده است. رد پاي آن ديگر در سال1921 ناپديد شد.[20]دليل کوتاهمدت بودن موجوديت آن را بايست با ناکارايي دفتر نوتاسيس ترکستان کمينترن که در آن زمان در تاشکنت ايجاد گرديده بود، پيوند داد. اين ساختار بي ريخت را که روي(هندي)، سوکلنيکف و صفراف رهبري مي کردند، پيوسته در آشفتگي بود و سر انجام در 1922 به موجوديت خود پايان داد.

در باره اين سازمان در يکي از اسناد سياسي شوروي وقت چنين ياد آور شده بودند: «مساله در باره سازمان انقلابي افغاني در بخارا و به ويژه کار هندوستاني نشان مي دادند که بحران سازمان کمينترني لغو نشده براي ما چگونه گران تمام مي شود».[21]

استراتيژيست های مسکو تلاش مي کردند به هر گونه که شده، به فرستادگان ويژه خود در آسياي ميانه کمک نمايند: آن ها از جمله براي افغاني ها و نيز پارس ها و هندي ها به طور متمرکز در دانشگاه کمونيستي رنجبران خاور جا، اختصاص مي دادند.[22]

انگليسي ها در شگفتي اندر بودند که براي چه حکومت بخارا از گروهک هاي مخالف امان الله که متشکل از «جنايت کاران گريزيان از زندان و مرتدان رنگارنگ اند» در سرزمين خود حمايت مي کند و يا دست کم به آنان اجازه تبارز مي دهد.

در نامه ويسراي هند بريتانيايي به دفتر سياسي اداره سياست خارجي تاريخي 13 مي 1921 آمده است[23]: «هر گاه اين کار دست کسي ديگري است، آنگاه استقلال بخارا چه معنا دارد؟ افزون بر آن، حکومت کنوني افغانستان خود را انقلابي مي شمارد. در اين مورد دليل براي انقلاب در صورتي که در کشور هم اکنون روان است، چيست؟»

از روي اسناد آرشيوي مي توان چندين تلاش ديگر ايجاد ساختارهاي متمايل به مسکو را در محيط افغاني ببينيم: براي مثال، در ترمز، در سال 1920 «کميته مرکزي انقلابي افغاني» تشکيل شد (که صدر آن کسي به نام محمد غفار بود و در ترکيب  آن 55 نفر شامل شده بودند که از يک تعداد ولايات افغاني و نيز کابل نمايندگي مي کردند. اما بيشترين آن ها از شمال بودند. اعضاي کميته به رهبري شوروي با تقاضاي فرستادن دستور العمل براي کار، و همچنين پول و حقوق ماهانه  رو آوردند».[24]

سرانجام، نخستين و هنوز يگانه تجربه از تجربه هاي مشهور ايجاد سازمان داراي جهتگيري چپگرا در افغانستان در هرات مستقر بود: در سال هاي 1920-1921 نه بدون مساعي ديپلمات هاي شوروي و اجنتوري آن ها در اين جا يک محفل انقلابي پديد آمد.[25] چنان که در اطلاعات نماينده کميسارياي خلق در امور خارجي روسيه در آسياي ميانه آمده است، اين حلقه با پول دولت شوروي بيشتر به عنوان سازمان کارگاه (آموزگاري) فعاليت مي کرد و در آغاز جهتگيري آن در راستاي کار فرهنگي- روشنگري با تبليغ در ارتش و ميان توده هاي رنجبر متوجه بود. همکاران اداره ديپلماتيک روسيه- سازماندهندگان واقعي آن در نظر داشتند اين کار را به خود «گروه بخارايي انقلابيون افغاني يا محفل هرات»3واگذار گردند با پيونددهي مقدماتي ميان سازمان افغاني در هرات و مهاجران افغاني در آسياي ميانه».[26]

دستاورد اين طرح سياسي نيز روشن نيست. اما مطالعه رخدادهاي بعدي اجازه مي دهد تاييد کرد که تلاش هاي مبني بر ايجاد سازمان کمونسيتي داراي جهتگيري چپگرا در اوايل سال هاي دهه 1920 هم در ميان پناهگزينان افغاني و هم در خود افغانستان، ناموفق بود. در اين محيط عملا شالوده سياسي و اجتماعي بايسته وجود نداشت. در اين ميان، ديگر تجربه ابتدايي روابط روسيه و افغانستان، به رغم برخي از تنش ها و حتا درگيري (از جمله مرتبط با حمايت از جنبش باسماچي ها  از سوي دولت افغانستان و تمايلات پان اسلاميستي آشکار آن) رهبري روسيه را براي تغيير تدريجي استراتيژي و تاکتيک سياست خود در محور افغاني برانگيخت.

دستاوردهاي ناچيز تجربه هاي سازماني در زمينه ايجاد گروه هاي کمونيست گرا در محافل زيرزميني و مهاجران افغاني از يک سو، و گرايش منتظره امان الله خان به اصلاحات اجتماعي عميق مقارن اين هنگام از سوي ديگر، بلشويک هاي روسيه و فعالان کمينترن را وادار نمود تا با دقت بيشتر به افغانستان بنگرند و مشي همکاري تنگانتگ نظامي- سياسي بهتر با رژيم حاکم افغاني را که تا واژگوني رژيم در 1929 بلا انحراف ماند، پيش گيرند.[27]  

امان الله خان برای نخستین بار طی چند دهه، با آزاد سازی سیاست خارجی کشورش از کنترل سختگیر و خشن خارجی، در صحنه بین المللی و در روابط منطقه یی مشی بسیار بحث برانگیز  و متناقض را که نه همیشه با استراتیژی و یا تاکتیک خودش و منافع مردم و دولت همخوانی داشت، پیش می برد. اما جوهر آن هنوز هم تغییر ناپذیر مانده بود- حفظ استقلال افغانستان و بالابری نقش آن در امور بین المللی، به ویژه منطقه یی. اما زندگی درونی جامعه افغانستان و نخبگان آن، یعنی کشور در کل بیشتر از این هم با تناقض برجسته بود.

 

2.1- اصلاحات امان الله  خان و جامعه افغاني:

در پایان دهه دوم سده بیستم افغانستان یکی از عقب مانده ترین کشورهای خاور مانده بود: با آن که امیر عبدالرحمان خان، نیای امان الله، در اواخر سده نزدهم توانست با خون و آهن شالوده دولت مدرن افغانستان را در چهار چوب مرزهای کنونی آن بگذارد، با آن هم او این کار را مطلقا با روش های فئودالی و استبدادی انجام داد، که اغلب با نادیده گرفتن ارزش های تباری- فرهنگی، بل نیز با پشت پا زدن به رایج ترین اخلاقیات انسانی به همراه بود.

جانشین او- حبیب الله خان (1901-1919) در آغاز به امور دولتی علاقه نشان می داد، که در کل در یک رشته ابتکارت سیاسی، آموزشی و... به ویژه، در ایجاد نهادهای آموزشی مدرن مانند لیسه حبیبیه، آموزشگاه حربیه و... بازتاب می یافت. مگر مقارن با پایان فرمانروایی او، افغانستان در یک سخن از توسعه باز ایستاده بود: هستی درونی کشور را بقایای فئودالیسم که سرداران (کلاس اصلی کشور)، اشراف و اعیان زمیندار و پیشاپیش همه روحانیت که زالو وار به آن چسپیده بودند، به سان سوهان می ساییدند و سیاست خارجی آن هم در لندن تعیین می گردید.

اما اگر مساله وضعیت جدید سیاسی بین المللی افغانستان در سال های 1919-1921 خیلی به سرعت حل گردید، هر چند هم نه چندان به آسانی؛ حل مشکلات سیاسی داخلی کشور نیاز به مساعی بزرگی در مقیاس بی سابقه از دیدگاه سرشت خود داشت.

در واقع، می بایستی تقریبا تمام ارگانیسم های اجتماعی و ساختار حکومت کشور دگرگون می گردید و «انقلابیون افغانی بالایی»، که امیر نو- امان الله خان، بی گفتگو و چون و چرا خود را به آنان منسوب می دانست، ناگزیر به انجام همه چیزها در یک بار بود.

 این گونه، امان الله با فرو رفتن در گرداب امور داخلی، سعی در حل و فصل اختلافات فرقه یی مذهبی در کشور در سال1920 نمود. برای مثال، امیر شخصا در یکی از مراسم شیعیان[28]اشتراک ورزیده و بر برابری مذاهب در آغوش اسلام تاکید ورزید.

با آن که در دوره فرمانروایی او، نمایندگان آیین های دیگر ناگزیر به پوشیدن کلاه ها یا لنگوته هایی با نشانه های تمایز دهنده بودند(برای مثال هندو ها- عمامه های زرد)، آن ها به خاطر تفاوت در باورها مورد تبعیض قرار نمی گرفتند و به کرسی های دولتی از جمله نظامی دسترسی داشتند. پیروان ادیان دیگر غیر از اسلام، کماکان مانند گذشته ناچار به پرداخت مالیات ویژه – جزیه بودند، هر چند هم که یک برابر و نیم کاهش یافته بود.

امان الله نمي توانست با ناز و اداها و ژست هاي سياسي جدا گانه بسنده کند- رکود  و ایستایی کشور ممکن بود تنها با دگرگونسازی ها و ساماندهی های جدي در هم بشکند. اصلا، امير اصلاحات را هنگام جلوس به تخت اعلام کرده بود،[29] مگر، پيش از آن که به اصلاحات آغاز نمايد، چند سال زیر داربست انديشه هاي ماجراجويانه پان اسلاميستي [بیهوده-گ.] گذشت. در تجربه اصلاح طلبانه امان الله بايد اهداف و تطبيق آن را تقسيم بکنيم. اما نمي توان اذعان نکرد که اين یک روند بس پيچيده و متناقض چندين مرحله یی بود.

رويداد کليدي مرحله نخست- تصويب قانون اساسي در سال 1923 شد. رويداد دوم- پس از سفر خارجي پادشاه (لقب پادشاه، در سال 1926 به امير داده شد) در سال 1928 آغاز گرديد.

در این بخش پژوهش، مساله شرح سیستماتیک و سامانمند برنامه های اصلاحی و همه خصوصیات توسعه اجتماعی افغانستان وقت مطرح نمی باشد. تنها به اقدامات جداگانه سیاست داخلی دولت افغانستان در سال های دهه 1920 مکانیسم ها و راهکارهای پیاده سازی آن ها که مشخص کننده سرشت و شیوه رژیم امان الله می باشند؛ توجه مبذول می گردد.

 اصولا، اصلاحات (گاهي تنها طرح ها) با تدبيرهاي روزمرگي و گاهي هم کهنه پرستي و تدبیرهای ناکام دولت همتراز مي گرديد. نظام سياسي زمان امان الله بيشتر داراي بار تزيني بود. براي مثال امير عملا خودش شوراي دولتي را تاسيس کرده و نقش ویژه یی را در دربار (جلسه سرشناسان) که سال يک بار براي شنيدن گزارش دولت فرا خوانده مي شدند، بازي مي کرد.

مهره های اصلی در اکناف کشور- والیان بودند. در پی آنان در این سلسله مراتب مستوفیان جا داشتند که از سوی خود امیر گماشته شده و برکنار می گردیدند.

 يکي از انگشت هاي افگار رژيم امان الله در آن هنگام- خود حکومت (شوراي وزيران) نو تشکیل بود، که تقريبا کاملا متشکل بود از نمايندگان اشرافيت (اريستوکراسي) افغاني (پشتوني) سنتي- سرداران. اين لايه اجتماعي بالایی جامعه افغاني نه تنها يک لايه بي هرزه، بل نيز خطرناک براي مشي اصلاحات و خود رژيم بود که رويدادهاي اواخر سال هاي دهه آشکارا 1920 آن را نشان دادند.

برای مثال، عبدالقدوس خان- سردار کهنسال و فرتوت (راستش، تنها تا ماه می 1920) به کرسی صدارت گماشته شد(در روند ده سال پسین، شاه خود این کرسی را نیز پیش می برد). ملا غلام محمد هم به کرسی وزارت تجارت و میرزا محمد خان به پست مستوفی الممالکی مقرر شدند.

دادگرانه خواهد بود يادآور شويم که در رده هاي بالايي حاکميت براي اصلاحگران پيگير- کساني که هنوز در مراحل آغازين زندگي و پويايي شاه، حواريون نزديک او را مي ساختند، نير جاي پيدا شد. براي مثال؛ محمود بيک طرزي-پدر زن امير نو، ايدئولوگ اصلی اصلاحات– وزارت امور خارجه را رهبري مي کرد. مگر مجموع مطالب مستند و ... دست داشته، اجازه مي دهد تاييد کرد که خلاف شايع، رژيم امان الله، از ديدگاه سرشت سياسي خود، يعني ساخت راستين قدرت خود، به دشوار مي توانست و (مي تواند از ديدگاه معيارهاي کنوني) رژيم جوانان افغان شمرده شود.

هر چند، در نظام قدرت، چناني که در بالا يادآور گرديد، شماري از کرسي هاي مسوول دیوانی و دفتری را اصلاحگران و ترقي خواهان راستين گرفته بودند. براي مثال؛ غبار- در آینده تاریخنویس برجسته و یکی از رهبران اردوگاه دمکراتیک، در سال های 1920-1921 به کرسی ریاست پلیس(اداره امنیه عمومیه) پایتخت گماشته شده بود.[30]

محمد ولي خان- همکار نزديک امير، هوادار راستين اصلاحات، پس از کنار رفتن نادر خان از کرسي وزير حربيه در جريان شورش سال1924 خوست؛ به جاي او گماشته شد. بنا به پيشنهاد او، محمد عمر خان- «رجل چپگراي عضو گروه جوانان افغان»، افسر با سواد آموزش ديده در اروپا که با چند زبان بلد بود، (انگليسي، فرانسوي، روسي وآلماني) به جای عبدال حمید خان کشته شده در جنگ، به کرسي رييس ستاد کل[31] گماشته شد.

از روی فهرست ساده بر شمرده در بالا و دیگر مدارک، مي توان نتيجه گيري کرد، که جوانان افغان يکي از موثرترين گروه هاي سياسي يي بود که در تدوين، اتخاذ و پياده ساختن تصاميم در زمينه مسايل کليدي توسعه دروني و پيوندهاي خارجي افغانستان در سال هاي فرمانرايي امان الله ذيدخل بودند. مگر حتا، در شرايط آزادي نسبي سیاسی، آن ها هر چه بود به گونه غير رسمي «بدون برخورداری از حق تشکیل احزاب سیاسی» (در چهارچوب حلقات تشکيل شده گذشته) عمل مي کردند.

غبار- یکی از دو آتشه ترین نمایندگان این گروهک، نیمرخ آن را چنین پرداز نموده است: «این ها رادیکال هایی با اندیشه های دارای بار چپی»[32]بودند. مگر، غبار با سخن گفتن از رادیکالیسم و چپگرایی جوانان افغان، بیگمان در گام نخست خود و برخی دیگر از اعضای جنبش را در نظر داشته است، نه همه رهروان آن را. او در این شمار از عبدالرحمان خان لودین، تاج محمد خان پغمانی، فیض محمد خان باروت ساز، غلام محی الدین خان ارتی و... نام می برد. او از گروهک سیاسی دیگری هم نام می برد که آن را میر سید قاسم خان رهبری می کرد و در آن عبدال هادی داوی، فقیر احمد خان، سید غلام حیدر خان پاچا، غلام رضا خان، غلام احمد خان رحمانی و دیگران.

 غبار به ارزیابی این گروه از دیدگاه سیاسی نمی پردازد. مگر، چنین بر می آید که سخن بر سر رجال معتدل تر باشد که به رغم میانه روی در دوره پس از امان الله به گناه بازی نمودن نقش های گوناگون دارای بار سیاسی و اجتماعی در دوره امان الله خان مورد اختناق قرار گرفته بودند.

به هر رو، جوانان افغان نمی توانستند نیروی اصلی سیاسی رژیم نو- حزب دولتی باشند و از همین رو هم نبودند. نخست این که دیدگاه های آن ها (به ویژه در زمینه توسعه آینده کشور) از پایه از دیدگاه های خود امیر تفاوت داشت: آن ها مایل به تحدید قدرت شاه بدون بستگی به توانمندی های شخصی وی و برپایی اداره به راستی مشروطه با داشتن دورنمای جمهوری(مانند عبدال هادی داوی). دو دیگر، در درون این گروهک ناهمبینی ها و ناهمدیدی هایی بود. عرصه پویایی های آن هم بنا به دلایل بسیار دارای بار عینی و ذهنی تنگ بود.

همچنین در صفوف آن مهره های سنگین وزن در تراز ملی حضور نداشتند (بلندپایه ترین آن پس از محمود طرزی تا کناره گیری او در 1925) محمد ولی خان- وزیر حربیه تاجیک تبار بود که این امر به گونه جدی گسترش نفوذ او (و روشن است گروه را در کل) در میان قبایل افغان (پشتون) دشوار می ساخت. عبدالهادی داوی و غلام صدیق خان چرخی- دو تن از همراهان پشتون تبار امان الله خان نیز به رغم توانمندی های بی تردید ولی خان، نظر مساعدی نسبت به او نداشتند.[33]     

در مدارک تحلیلی سازمان های اطلاعاتی شوروی در باره اوضاع داخلی در افغانستان نشاندهی شده است: «این گروه با لایه های وسیع تر نیز پیوند ندارد و در استان ها پویای های گروه جوان افغان تقریبا احساس نمی شود. شمار هواداران آن در استان ها بسیار محدود است. از این رو این گروه نقش تعیین کننده یی را در کدامین اوضاعی نمی تواند بازی کند.»[34]

چنانی که در محافل دیپلماتیک شوروی (که به طور مستقیم به امور افغانستان می پرداختند)، می پنداشتند، نفوذ گروه جوانان افغان در مرحله نهایی عهد امان الله خان اندکی افزایش یافته بود. در پهلوی کرسی های وزارت حربیه و وزارت امور خارجه (به ترتیب صدیق خان و ولی خان)، کرسی های وزرات دربار (یعقوب خان)، تجارت (عبدال هادی خان)، معاون وزیر جنگ (حبیب الله خان)، منشی شخصی پادشاه و سردبیر روزنامه «امان افغان» (قاسم خان)و شماری از سفیران به دست این گروه بود.

 کسان بسیاری از هواداران یا بسیار نزدیک به آن در ارتش و دیگر ساختارهای قدرت کار می کردند. به گفته پژوهشگران امریکایی-آیدن. نبی و آر. ماگنوس در درون جنبش جوانان افغان گروهی پدید آمد که در اپوزیسیون رژیم [امان الله-گ.] قرار گرفتند. اعضای این گروه مخالف «حزب نقابداران» را ایجاد کردند که هدف خود را سرنگونی امان الله خان و برپایی جمهوری قرار داده بودند.[35]

غبار- پسان ها تاریخ نویس برجسته، که خود از بازیگران بلافصل رویدادها بود، دید بس منفی یی نسبت به به این حزب داشت. او این حزب را «حزب توطئه گران» می خواند که در پیوند با آن نوشت: «این شارلاتان ها که خود را هوادار نظام جمهوری و انقلاب وانمود می کردند، مزورانه مردم را  در در مرکز و شرق افغانستان فریب می دادند. اما در عمل دشمنان نظام جمهوری، دمکراسی و پیشرفت بوده و به دنبال اهداف دیگری بودند. بعدها روشن شد که این مزدوران ارتجاع و استبداد، با استفاده از شعارهای جمهوری، به سقوط دولت امان الله و ایجاد یک رژیم ارتجاعی مساعدت نموده بودند.»[36]

 دلیل این چنین ارزیابی خشن احساسی از سوی یک رجل با منزلت اما نه بی آلایش[37]معاصر رخدادها، به پیمانه بسیار، پیش از وقت بودن و بی موقع بودن مطرح ساختن اندیشه برپایی نظام جمهوری در کشور در سطح عملی از سوی هر کسی که بوده باشد، می باشد. 

  فضل رحیم مَروت-یکی از پژوهشگران پاکستانی که به گونه بسیار عمیق به تاریخ اجتماعی و سیاسی مدرن افغانستان پرداخته است، دید دیگری دارد که بی دلیل هم نیست. او نشاندهی می کند که حتا  سرسپرده ترین دوستان و بستگان شاه و حتا رهبران جوانان افغان- محمود طرزی، محمد ولی خان و عبدال هادی داوی اصلاحات او را به تازیانه نکوهش و سرزنش می بستند و به نشانه مخالفت با او کرسی های خود را در حکومت ترک می گفتند.

به عنوان مثال، عبدالهادی داوی (وزیر بازرگانی)، عبدالرحمان لودی (رییس گمرک) و پش از آن ها محمود طرزی، که می پنداشت که «امان الله خان «بنای یادگاری حیرت آوری را بدون تهداب (زیر بنا) اعمار نموده است.» محمد ولی خان از پست وزیر حربیه از سوی خود امان الله خان برکنار شد و به در هنگام سفر شاه به خارج از کشور، به پست اسمی نایب السلطنه منصوب گردید.[38]

هر کسی که برخورد اصولی می داشت، رو در روی شاه خشم قرار می گرفت: برای مثال، بر عبدالرحمان لودین- از رهبران برجسته جوانان افغان، بسنده بود که در جلسه دربار به ابراز تردید در باره سودمندی ماندن شاه در کرسی صدارت بپردازد تا در روز بعد کرسی دولتی خود را از دست بدهد.[39]

مروت گفته های خود را در زمینه چنین به پایان می برد که «تقریبا همه دوستان امان الله و کابینه او از اصلاحاتش در مراحل اولیه حمایت می کردند، اما او پس از سفر به خارج حمایت آن ها را از دست داد.»[40]

به هر رو، بایسته است در ارزیابی ره آوردهای کسانی که با اندیشه های مترقی شاه در طول سال های دهه 1920 دمساز بودند، با داکتر حسن کاکر- تاریخدان سرشناس افغانستان همنوا بود که می نویسد: آن ها کاستی های سیاست آن دوره، به خصوص سوء استفاده های مقامات را به باد انتقاد می گرفتند، اما  خود برنامه های جایگزین سازنده ارائه نمی دادند.[41]هر چند هم به گمان غالب می توانستند چنین کاری را انجام دهند. چه، این جریان بیشتر به پختگی رسیده تر و سازمانیافته تر بود.

آن چه مربوط به طرزی می گردد، بایسته است اعتراف کرد که او در شماری از مسایل دیدگاه های متفاوتی از شاه داشت: او خواستار افزایش پرداخت ها برای کارمندان بود، به شیوه آتاتورک هوادار  ارتش نیرومند بود. او در مسایل سیاست خارجی نیز  پراگماتیست (پیرو فلسفه اصالت عمل) بود.

 لویی دو پری- خاور شناس امریکایی تضادهای اصلی رهبری سیاسی در افغانستان را در سال های دهه 1920چنین پرداز می نماید: اما نکته مهم در چیزی دیگری بود: «هرگاه طرزی اندیشه پرداز و امان الله عامل می توانستند منابع انتلکتوئل خود را متحد بسازند، افغانستان می توانست در مسیر جاده مدرنیزاسیون پیش برود، به جای این که همه چیز را سر از نو آغاز نماید.»[42]

درست در این راستا- به سوی ایجاد و قانونی کردن حزب نیرومند سیاسی- کسانی حرکت می کردند که از اندیشه های پیشرفت الهام می گرفتند و در عین حال هر چه بیشتر از پادشاه در مسایل اصولی و تاکتیکی فاصله می گرفتند.

س. فدا یونس- پژوهشگر پاکستانی می نویسند که: «در سال 1924 در افغانستان از سوی محمد ولی خان، حزب جمهوریخواه - نخستین حزب سیاسی دوره شاه امان الله تاسیس گردید.» اعضای آن- دانشجویان و افسران تحصیل کرده در ترکیه، برخی از کارکنان شناخته شده دولتی و بازرگانان الهام گرفته از تجربه ترکیه بودند که نظام جمهوری را چونان فرم ایده آل اداره در افغانستان می پنداشتند.[43]

هر چند خود یونس فدا کدامین شواهد قانع کننده یی را به سود آن که نزدیک ترین متحد امان الله خان به راستی حزب جمهوریخواه را ایجاد نموده باشد، نمی آورد، گواهی او در یادداشت های منشی شخصی امان الله خان- علی احمد تایید می گردد که گزارش داده بود که در کابل جلسات پنهانی  حزب محمد ولی خان برگزار می گردیده است که در آن ها امکان برپایی نظام جمهوری در افغانستان بررسی می شده است.

در میان شرکت کنندگان در این جلسات، از غلام صدیق خان چرخی، عبدالهادی خان داوی، حبیب الله خان (معاون وزیر حربیه)، عبدالرحمان لودین، علی محمد خان، میرزا محمد خان، میر سید قاسم خان و برخی از افسران نام برده می شد. در این حزب همچنین شجاع الدوله و محمد یعقوب خان، که در آن زمان رییس شورای دولتی بود شامل بودند. اعضای حزب همه در آن هماهنگ بودند که پیش شرط اصلی پویایی های شان باید همکاری با نظامیان باشد- تجربه مصطفی کمال در ترکیه و رضا خان در ایران برای شان الگو بود. درست به همین دلیل، وظیفه کلیدی حزب- نشاندن محمد ولی خان به جای محمد نادر خان در کرسی وزارت حربیه بود که این کار در سال 1924 انجام شد. هر چند هم در این کار اختلاف نظر میان نادر خان و امان الله خان بر سر  رویدادهای خوست جای اخر را نداشت.

گروهک («حزب») محمد ولی خان همچنین از رنجش ها میان خاندان های نادر و امان الله به خاطر بر هم خوردن عروسی بستگانشان بهره برداری نمودند.[44]

منبع همه این اطلاعات، علی احمد، تأکید می کند که «قدرت حزب جمهوریخواه درست مانند شمار اعضای آن پیوسته رو به افزایش داشت با آن که این گروه دشمنان فراوانی هم داشت. آن ها دشمنان بانفوذ مانند والی عبدالکریم خان، محمد سرور خان، محمد ابراهیم خان، شیر احمد خان، میر هاشم خان (وزیر مالیه)، علی احمد خان، که خود جاه طلبی هایی  داشت و در عمل از همه گروهک ها دوری می گزید.[45]

 مگر، جان مطلب در اين است که در افغانستان در سال هاي دهه1920 هنوز زمینه عيني براي ساختمان حزبي فراهم نبود و براي اين گونه پویایی ها، نخبگان سياسي به پختگي نرسيده بودند.

وضعیت اجتماعی- سیاسی برهه مورد بررسی را بیشتر از هر کسی پروفیسور ویکتور گریگورویچ کارگون- گرداننده دفتر مطالعات افغانستان در پژوهشکده خاورشناسی فرهنگستان علوم روسیه با دقت بالا پرداز نموده است: «...امیر زمینه را برای پویایی حیات سیاسی و اجتماعی فراهم گردانیده بود: در آن سال ها، در کشور گروه های قانونی هواداران اصلاحات وجود داشتند- مانند جوانان افغان پیشین که امان امان الله خان با دیدگاه های آنان شان تا رسیدن به قدرت همنوا بود، مطبوعات خصوصی به چاپ می رسید( از جمله از سوی اپوزیسیون) و نخستین سازمان های اجتماعی به میان آمدند.»[46]   

ابتکار شخصي پادشاه- انديشه تاسيس حزب «استقلال و تجدد» به علت پيش از وقت بودن و شعارگونه بودن خود مورد پشتيباني قرار نگرفت. اصل میر پتنگ-پژوهنده افغان، ناکامی[تلاش های اصلاحی- گ.] امان الله خان را به گونه دیگری توضیح می دهد- «این تلاش ها با واکنش گروهی از رهبران رسوخمند جنبش جوانان افغانکه دارای دیدگاه های معتدل بودند،رو به رو گردید».[47]

هر چه بود، در 1928جوانان افغان و دیگر هواداران امان الله چند پارچه شده بودند- چیزی که اپوزیسیون از آن به سود خود بهره برداری نمود.

نادر بر شالوده ناسازگاری با شیوه مدیریت حبیب الله خان هنوز پیش از رویدادهای سال 1919، به امان الله خان نزدیک شده و همسویی پیدا نموده بود. نزدیکی خاندان مصاحبان به دربار به چنین امری مساعدت می کرد. راستش، این وضع هنوز به معنای آن نبود که برادران– مصاحبان همانا شاهزاده امان الله را به عنوان جانشین فرمانروای کشور ارزیابی می کردند.

برای آنان سودمند تر بود تا پسر دیگر حبیب الله- شاهزاده اسدالله، و یا کسی از برادرانش– فرزندان امیر مقتول از همسر چهارمش- خواهر نادر را برای چنین پستی در نظر بگیرند. شاید امان الله خان از امان آغاز به نادر اعتماد نداشت.[48] مگر، با توجه به اقدامات پیروزمند نادر در هنگام جنگ اسقلال او را به عنوان وزیر حربیه و سپهسالار ارتش افغانستان گماشت.[49]

در سال 1921، نادر خان رهنمود دشواری از امیر گرفت- در راس کمیسیون تنظیمیه استان قطغن و بدخشان گماشته شد. ماموریت در چنین استانی که پناهگاه اصلی مهاجران بخارایی و برای مدتی، به خصوص در سال 1922 پایگاه اقدامات مستقیم آن ها در برابر شوروی می توانست نادر را به چشم شوروی بی اعتبار و موقف او را خدشه دار کند.[50]

هر چه بود، او تلاش چندانی هم به خاطر این که دل همسایه شمالی خود را به دست بیاورد، به خرج نمی داد. این گونه، هنوز در پاییز1920 نادر در دیدار با سران قبایل افغان در کابل از اظهارات ضد بلشویکی خود داری نورزیده و حتا به سود عقد قرار داد با بریتانیای کبیر سخن گفته بود.[51]

با این حال، موقف امیر هم که در ابتدا گرویده پان اسلامیسم بود، بی شایبه و ناهموار نبود. چیزی که رهبری شوروی ناگزیر بود با آن بسازد. در سال 1924، نادر، که با اقدامات امان الله در زمینه شورش خوست موافق نبود، پست وزارت جنگ و سپهسالاری را از دست داد. مگر، کار خود را در کرسی سفیر در فرانسه ادامه داد و سپس در سال 1926 بیخی از کار دست کشید و در آن جا به عنوان یک شخص عادی تا اوایل 1926 می زیست. 

 به هر رو، مسایل کادری، ترکیب پرسنل و پیرامونیان امان الله خان و بخش عمده از مدیران او و دیدگاه های سیاسی آن ها،  چیزهای بسیاری را حل می نمودند، اما نه همه چیزها را.

 با همه مسايل ياد آور شده در بالا، به اوضاع اجتماعي- سياسي در افغانستان اين مساله تحرک مي بخشيد که بسياري از فيصله ها در زمينه ساختمان  دولتي، اقتصاد و ... يعني سياست واقعي (رئال پولیتیک) يا از ديدگاه سرشت خود و يا از ديدگاه غايي درست بودند. کار اساسي در دگرگونسازي دستگاه اداري اين بود که عملا براي نخستين بار در افغانستان کم و بيش صلاحيت ها، اختیارات و دايره فعاليت هاي کارمندان بلندپايه حکومت که موقف آن ها در دوره امیر حبیب الله خان روشن نبود و حجم کارهای دولتی از سوی خود مهره های بالایی معین می شد و در بسا از موارد از موقف های دولتی خود سوء استفاده های ناروا می نمودند، دقيقتر تعيين شده بود.

 برای مثال، مستوفی الممالک (میرزا محمد حسین خان) با ترفندها و انجام اعمال ناروای دیگر، به مهره بسیار پر قدرتی مبدل گردیده بود که در واقع نفر دوم در دولت پس از امیر شده  بود.

 گام جدي سياسي امان الله خان، تصويب نخستين قانون اساسي در کشور (نظام نامه اساسیه دولت علیه افغانستان)[52]در1923 بود که امتيازات پادشاه، وزيران، کارمندان، شوراي دولتي، دادگاه ها و بسياري ديگر را تنظيم مي کرد. در اين قانون، فصل کاملی براي حقوق شخصي شهروندان اختصاص داده بود که در آن برابري آن ها در برابر قانون اعلام گرديده و مصوونيت ملکيت خصوصي  تضمين شده بود.

 راهی که برای رسیدن به تدوین و انفاذ قانون اساسی پیموده شد، آسان و هموار نبود: هنوز در سال 1919 برای مطالعه قوانین حقوقی اسلامی (حنفی) و قوانین ترکیه، شورای مطالعات مذهبی و شورای قانونگذاری، متشکل از علمای منصوب شده از سوی دولت، کمیته عالی مذهبی، سرداران محمد زایی، برخی از نمایندگان جنبش جوان افغان ایجاد گردیده بود.

 در مرحله تهیه و تدارک قانون اساسی، بخشی از اشراف افغانی، از جمله عبدالقدوس خان- صدر اعظم وقت، تلاش ورزیدند جلو استقرار شاهی مشروطه را بگیرند. محافظه کاران در این کار بر  روحانیت ارتجاعی تکیه داشتند که با مشارکت فعال آن ها در سال 1920 نامه یی از سوی علمای قندهار از راه رسید، که همه انواع حاکمیت سیاسی غیر از حاکمیت پادشاه رد گردیده بود.[53]

 با این هم، امان الله خان وقعی به مخالفت های جناح راست اپوزیسیون نگذاشت و به رغم حفظ نظم شاهی مطلقه، قانون اساسی تبدیل به یک واقعیت زندگی سیاسی در افغانستان گردید.

یکی از نخستین نوآوری ها در عرصه مدیریت، استقرار نظام نو اداری- ناحیه یی در کشور بود که عملکرد آن با قانون تاریخی21 می 1923، که «مقررات نظام دولت» پیشین، - یکی از نخستین اسناد حقوقی دولت امان الله خان را لغو می نمود، تنظیم می گردید.

تمام قواعد زندگی درونی کشور را دیگر وزارت امور داخله تعیین می کرد که آن  اداره امور مدنی و اداری کشور سپرده شده بود.

سازواره اصلی نظام نو مدیریت- واحدهای اقتصادی- اسکانی دولت- علاقه داری ها (بخشداری ها)، گردید. علاقه داری ها از چند روستا و ده مختلف تشکیل شده و از سوی علاقه داران رهبری می گردیدند. چند علاقه داری هم در یک ولسوالی (فرمانداری) و چند ولسوالی در یک ولایت و چند ولایت هم در یک واحد بزرگ اداری- ساحه یی به نام حکومت اعلی شامل گردیدند. 

قانون اداری دولت به پیمانه بس دقیقی اختیارات و صلاحیت های همه رجال رسمی را تعیین نموده بود. خود شیوه ارزیابی و تصمیم گیری در باره آن برای افغانستان یک پدیده غیر معمول بود: این قانون علنا مورد بحث و بررسی قرار گرفت و حتا جاهایی از آن  از سوی وزیرانی که دعوت شده بودند،  در حضور امیر که بعداّ آن را به امضا رساند، تغییر داده شد.[54]

در ایجاد نظام اداری اصل انتخاب و مشورت چیرگی داشت: نمایندگان ادارات مختلف و مردم در انتصاب ولسوال ها (حاکم ها) در شهرستان ها اشتراک داشتند و سپس هم با آنان همکاری می نمودند. مگر در اوضاع افغانستان به تمرکز قدرت در دست های کارمندان اصلی (از علاقه دار گرفته تا والیان) و قوه اجرایی و  قضایی  که قسما از  جمع روحانیون برگزیده می شدند، نیاز بود.

 نمایندگان ادارات مرکزی کارها را نه از طریق کارمندان خود در ولایات، بل از طریق نائب الحکومه ها و حاکم های اعلی پیش می بردند که بر این کرسی نشینان با این حال مسوولیت ویژه یی گذاشته شده بود که نه تنها مشی مرکز را پیش ببرند، بل نیز در بیشتر موارد به تبلیغات و توضیحات نیز بپردازند.[55]

یک عنصر نو دیگر نظام اداری کشور شورای قانونگذاری ایجاد شده در اواخر 1919 (محفل قانون)، به رهبری علی احمد خان وزیر امور داخله، شد. شورای متشکل از 21 عضو بود که 4 تن از آنان متولد هند بریتانیایی بودند: احمد جان خان از پشاور، میان قادر بخش خان از لاهور، مولوی نجف علی خان و برادر جوانش - داکتر عبدالغنی،[56]که کار بسیاری برای اصلاح و پیشرفت در افغانستان انجام داد.

نجف علی- آموزگار پیشین امان الله خان، بازرس ارشد لیسه «حبیبه» بود. کهنسال ترین هندی ها- احمد جان خان بود که در طی بیش از سی سال خدمت در افغانستان در آغاز داکتر امیر عبدالرحمان خان و سپس دستیار شاهزاده امان الله خان بود.

میان قارد بخش، که در امریکا آموزش دیده بود و چندی هم در جاپان زندگی کرده بود، رییس کارخانه چرمسازی کابل بود.

برای پیاده سازی سیاست های امان الله خان در ولایات، ارگان های ویژه یی به نام «تنظیمیه»-کمیسیون های انجام اصلاحات ایجاد گردید. موقعیت های بالای رییسان این کمیسیون ها (رییسان هیات های تنظیمیه) گواه بر موقف فوق العاده این کمیسیون ها اند. برای مثال، انجام اصلاحات در استان قندهار را عبدالعزیز خان- وزیر داخله، در ترکستان افغانی، محمد ابراهیم خان- وزیر دادگستری، در استان هرات، شجاع الدوله - وزیر پیشین امنیت عامه و در استان قطغن و بدخشان، محمد نادر خان- وزیر حربیه و سپهسالار به دوش داشتند.

پروفیسور ایگور میخاییلویچ ریسنر[-بنیادگذار دبستان افگانستیکای روسیه، یکی از شاهدان و ناظران رویدادها در این برهه، که در بافتار سفارت شوروی در کابل کار می کرد-گ.] می نویسد: با این هم، «روحیه کلی اصلاحات، روحیه پیگرد و بازداشت پلیسی و نظارت جامع دفتری- دیوانی (بروکراتیک) بود. همه چیز باید از بالا از سوی دولت و از طریق دولت انجام می شد.»[57]

نظیف شهرانی-انترپولوژیست سرشناس افغانی الاصل امریکایی در اوایل دهه1980 برآورد بسی احتیاط آمیزی از طرح های اصلاحی امان الله خان ارائه داد. شاید او زیر تاثیر شماری از آثار نه چندان وزنین وقت، مایل بود در اصلاحات سال های دهه 1920 در افغانستان نفوذ مستقیم مسکو را ببیند.

با این هم، شهرانی بیخی دادگرانه و به درستی به یک رشته کامل از پدیده های منفی که تا حد زیادی واژگونی رژیم امانیه را تعیین کردند؛ اشاره می نماید: تراز پایین تصمیم گیری های مدیریتی، فساد، خویشگرایی و تبار پرستی، سرکوب و در عین حال، تلاش پادشاه برای نگریستن به کشاکش های اجتماعی از فراز [کنگره برج عاج-گ.].

لغزش ها و ناکامی های امان الله زنجیره درازی از شورش ها و آشوب ها را گسترانیدند که پسان ها در سیمای مقاومت خطرناک لایه بندی شده در برابر او و سیاست هایش زیر درفش جنگ مقدس (جهاد) تبارز کردند.

اقدامات اپوزیسیون به علت افزایش شمار روحانیون مسلمان در صفوف آن- به ویژه چنین گروه هایی مانند پیشوایان طریقت صوفیه و «ملاهای آمده از خارج (ملاهای «فرنگی») بیشتر رنگ و بوی مذهبی گرفته بود.[58]

ل. نیکولین- از دیپلمات های نسل اول شوروی، شرح جالبی از تحولات عهد امان الله خان در نسخه منطقه یی آن بر جا گذاشته است. او به چسم سر مشاهده نموده بود که چگونه شجاع الدوله- یکی از نزدیکترین همکاران امیر، در هرات نوآوری ها را پیاده می نمود. به باور نیکولین، «شجاع الدوله در دوره امانی در نقش مینشیکف در عصر پتر کبیر ظاهر گردیده بود.[59]او به معنای واقعی کلمه ریش «بویار» های(boyars) افغانی را می تراشید و آن ها را  وادار به پوشیدن جامه های اروپایی (راستش دوخته شده از تکه ها و پارچه های افغانی، به جای پارچه های اروپایی) می نمود. او جامه های های عجیب و غریب بومی افسران را به دور افگند و آنان را فرم های خاکی رنگ نظامی پوشاند...و دستور داد در اتاق کار استاندار (خودش) [به جای تخت و فرش سنتی-گ.]، مبلمان فرنگی بگذارند و در جایی که در گذشته «جرنیل» ها (جنرال ها ) می نشستند، پیانویی را گذاشت که نه کسی می توانست آن را بنوازد و نه کسی جرات نواختن آن را داشت.[60]دانش آموزان مانند نظامیان یونوفرم و کلاه می پوشیدند. به فرمان استاندار در امتداد بازار، چراغ های  شماره گذاری شده آذین بسته شده بود...».

در باره برخی از نوآوری های دوران امان الله هنوز تقریبا هیچ چیزی در آثار چاپ شده گزارش نشده است. با آن که این نو آوری ها غیر معمول بودن برنامه های پادشاه را توصیف می کنند. برای مثال، در اوایل اپریل 1924 در کابل مراسم گشایش مدرسه آموزش های سیاسی برگزار گردیده بود. برای ورود به دوره نخست (چهار ساله) آن دادن آزمون های مقدماتی در علوم پایه (امتحان سویه) برای همه داوطلبان در نظر گرفته شده بود. 

در دوره دشوار تر دوم می بایستی به گونه حتمی کارمندان وزارت امور خارجه در پایان روز کاری سنتی خود حضور می یافتند. درس ها دو ساعت ادامه می یافتند. این دوره آموزشی شامل موضوعاتی مانند حقوق بین الملل، اقتصاد، امور مالی، حقوق جنایی(جزا)، تاریخ و جغرافیا می گردید.

در میان آموزگاران این آموزشگاه شگفتی بر انگیز نه تنها برای افغانستان، بل برای همه خاور زمین، علی اکبر خان دفتری و آقاخان اشرفی دیده می شدند. وظایف لکچر دهنده (مدرس) تاریخ و جغرافیا را به طور موقت یکی از کارکنان روزنامه نیمه رسمی «امان افغان»[61]به دوش گرفته بود.

روشن نیست این طرح برجسته و بی تردید متهورانه و جسورانه سیاسی-آموزشی که همخوانی چندانی با زندگی جامعه سنتی افغانستان و حتا لایه های بالایی آن نداشت، تا چه مدتی ادامه یافت، اما خود نفس تلاش پیاده سازی آن بازگو کننده پرواز اندیشه های اصلاح طلبانه امان الله خان است.

 طرفه این که خود امیر با وجود گرفتاری های دولتی که گاهی در برخی از محورهای سیاست های داخلی و خارجی بس گرانبار بود، می کوشید سواد آموزشی و آفاقی خود را بهبود ببخشد. به عنوان مثال، او در اوایل سال های دهه1920 نزد بانو آنا اوسینسکایا (که با عزیز الرحمان- یک دیپلمات افغان عروسی نموده از همان هنگام تا پایان زندگانی در کابل بسر برده بود)، درس زبان روسی می خواند.[62]

اوضاع اقتصادي افغانستان در سال هاي دهه1920 با يک رشته کامل عوامل و پارامترها تعيين مي گرديد. نزدیک به یک سوم باشندگان افغانستان، اساسا آنانی که در جنوب باختری بود و باش داشتند، به شیوه کوچی و یا نیمه کوچروی زندگی می نمودند.

شالوده اقتصاد کشور، کشاورزي بود که رشته هاي پيشرو آن دامداري و زمينداري مانده بود. زمين هاي زير کشت در افغانستان تنها دو درصد از کل سرزمين و اراضي کشور را تشکيل مي داد. در اين حال،400 هزار هکتار زمين زير آبياري بود. به آبياري توجه بسيار کمي مي شد. هر چند همانا طرح هاي آبياري(مانند ساختن بند آبگردان در غزنی برای آبیاری هشتاد هزار جریب زمین) و همچنين رشد پنبه کاري در شمال و درجنوب کشور را مي توان بي ترديد از دستاوردهاي رژيم «اماني» شمرد.

ساختار فوند زمین به این شرح بود: 5 درصد از زمین های کشاورزی دولتی بود. زمینداران -60 ٪ و کشاورزان– نزدیک به 35 ٪ زمین ها را در اختیار داشتند. بسیاری از دهقانان،که توانایی پرداخت مالیات را به شکل نو پولی آن نداشتند، ناگزیر به فروش آن و مبدل شدن به اجاره گیرندگان شدند.

بار سنگین مالیاتی، تفاوت های اجتماعی- ملکیتی را عمیق تر می ساخت. طی یک دهه  فرمانروایی امان الله خان، مالیات ها افزایش سه- چهار باره داشتند. آن هم در حالی که حدود نیمی از آن بر دوش برزگران افتاده بود..

مردم تکس(عوارض) های دیگری هم می پرداختند. مانند عوارض معاشات (حقوق شغلی) و جاده یی...و همچنین ناگزیر به پرداخت هزینه های روحانیون که از درآمدهای اضافی از مدرک وقف بخشی از زمین ها به خزانه دولت، محروم شده بودند.

کوچیان نیز در تنگنا قرار گرفته بودند: آن ها وادار به پرداخت مالیات بر دام های شان شده بودند، که در پهلوی آن می بایست سالانه آدم 5 روپیه سرانه می پرداختند. 

پديدآيي عناصر نو زيرساختي، از جمله جاده هاي موتر رو و مواصلات اتومبيلي، اقتصاد سنتي کوچ نشين ها (کوچروها) را (مانند ارائه خدمات برای کاروان هاي بارکش و مانند آن را) برهم مي زد. به ویژه از نو آوری ها افراد قبیله شینواری که در راه کابل- پیشاور دست اندر کار کاروانداری و بارکشی بودند، زیانمند گردیده بودند. متشبثان عرصه حمل و نقل از استان مرزی شمال باختری هند بریتانیایی که در بزنس خود از اتوموبیل کار می گرفتند، با بازرگانان کوچی بومی در رقابت افتاده بودند.[63]

مگر همین روندها اندک اندک و پیوسته یاخته های اجتماعی و سرشت اقتصادی- دارندگی جامعه افغانی را دگرگون می ساختند: برای مثال، درست توسعه شبکه راه ها به قبایل هزار بز از قوم بزرگ مومند خاوری پویای های اقتصادی خود را تنوع ببخشند و با گذشت هر روز بیشتر و بیشتر از سرویس تجارت کاروانی در راه های کابل- مزارشریف و کابل- پیشاور دوری گزینند و به بازرگانی برای خود بپردازند- مانند خرید و فروشچای و ... و در سر انجام به عمدتا شیوه زندگانی شهرنشینی در استان کابل رو به بیاورند.[64]  

در این دگردیسی و استحاله، جوانب های اقتصادی منفی (کمبود چراگاه ها در خود افغانستان و استان مرزی شمال باختری هند بریتانیایی) نیز به چشم می خوردند که هزار بزها را از حوزه سنتی اقتصاد سنتی آن ها می کشیدند. مگر، با این هم، آن ها از پس چالش های زمان به لطف تکاپوهای بازرگانی خود و بهره گیری از فرصت های نو (کمرنگ شدن و کاهش رقابت های سیک ها و یهودیان و رایج شدن مناسبات کالایی- پولی) بر آمدند.

دگرگونی های کند و متناقض، اما با این حال آشکار شالوده زندگانی اقتصادی تحرکاتی را در ساختار اجتماعی جامعه افغانی نیز به بار آورد.

گرايش به سوي رشد کمي و بالابردن نقش بورژوازي بازرگاني پيش بيني شده بود. حکومت  در گام نخست تجارت بزرگ را تشويق مي نمود. در سال هاي 1927-1928 تنها 27 تاجر به خزانه دولت مالياتي به ميزان 5/3 ميليون روپيه واريز کردند. شکل نو ابتکارات بازرگاني- کار فرمايي، ايجاد اتحاديه ها (شرکت ها) در زمينه انجام بازرگاني مشترک،گرديد. تنها در پايتخت شمار اين چنين شرکت ها  به هفت واحد با سرمايه سه ميليون روپيه  مي رسيد.[65]

بر پایه برخی از مدارک، امان الله خان خود نیز در بازرگانی (اقلام مهم تجارت افغانستان- لاژورد و پوست قره گل) دست داشت. همچنین او در کابل چند فروشگاه داشت.

در ميانه هاي سال هاي دهه1920 در شمال افغانستان شالوده پنبه کاري کالايي به وجود آمد: عبدالعزيز [(معروف به عزيز خان لندني-گ.] تاجر پشتون- يکي از  نخستين کساني بود که چشم اندازهاي بهره برجستن از منطقه را براي کار برد پنبه ارزيابي کرد، - وي در کندز (کهندژ) زمين به دست آورد و يکي از نخستين شرکت هاي تشبثي «سپين زر» (طلاي سفيد) را تاسيس کرد. عبدالعزيز و همکاران وي همچنين امکانات صادرات پنبه افغاني را به شوروي که کشت پنبه در آن کشور  به دليل بي ثباتي سياسي در استان هاي مرزي- مراکز عمده توليد پنبه، در وضع بحراني بود، در نظر داشتند. 

شاه و حامیان صادق او با پویایی می کوشیدند از طریق اصلاحات افغانستان را به یک دولت مدرن تبدیل نمایند. مگر در این کار کمتر موفق بودند. اشتباه جدی اصلاح طلبان در افغانستان به رهبری امان الله خان نداشتن برنامه تحولات مبتنی بر نیازهای عینی کشور و برهه مشخص تاریخی بوده است. لغزش بزرگ - هزینه نمودن بودجه بی آن هم محدود برای پروژه های پر زرق و برق اما غیر ضروری مانند ساختن کاخ ها و حتا شهرک- در دارالامان، پروژه های اقتصادی ناسودآور مانند کارخانه سیمان و کارخانه گوگردسازی بود.

گاهی هم کار به سفسطه می کشید. باری چنین چیزی رونما گردید: هنگامی که موضوع راه اندازی کارخانه گوگردسازی مطرح گردید، روشن شد که نیروگاه برق در جبل السراج قادر به تامین انرژی برای آن نیست. زیرا هرگاه به کارخانه برق داده می شد، در این صورت، ظرفیت کافی برای تامین انرژی شهر و کارخانه نظامی («ماشین خانه حربی») نمی ماند. افزون بر آن، هنگام ساختن کارخانه، موضوع تامین چوب طرف نیاز آن به سنجش گرفته نشده بود- چوب را تنها می شد از جنوب آورد. اما برای این امر باید راه آهن مخصوصی ساخته می شد.

وضعیت کارخانه سمنت نیز به همان اندازه ملال انگیز از کار برآمد: برای سوخت کوره های آن زغالسنگ در نظر گرفته شده بود. مگر، تنها پس از پایان کارهای ساختمانی روشن گردید که این ماده در دسترس نمی باشد.

گذشته از این، معلوم شد که هزینه تمامشد سمنت خودی بسیار بالاتر از سمنت وارداتی است و... ابتکار ساخت کارخانه سمنت با وصف شور و شوق و شیفتگی شخصی امان الله خان که دو صد هزار پوند پول شخصی خود را در آن سرمایه گذاری کرده بود، نقش بر آب شد.

 شاهراه کابل-جلال آباد می توانست چونان نمونه یی از پروژه های اقتصادی درخشان باشد. مگر، در بیش از پنج سال تنها در حدود50 کیلومتر راه ساخته شده بود و گرداننده پروژه- مهندس لایباخ آلمانی [با توجه به آهنگ کند پیشروی کارها در پیوند با دشواری های فزونشمار-گ.] برای به پایان رساندن آن خواستار تمدید پروژه برای پانزده سال دیگر  گردیده بود.

 ساخت راه دیگر، قندهار- چمن، به رهبری هس- «مهندس» دیگر آلمانی، افسر سواره نظام پیشین- کسی که پیش از این هیچگاهی در کارهای راهسازی و ساختمانی پیشینه نداشت، انجام می شد.

کولونی آلمان در افغانستان[66]و با پویایی در ساخت و ساز پروژه احداث شهر نو دارالامان، نیز مشارکت داشت که می بایستی سیمای عصر «امانی» را تجسم و تمثیل می نمود. با این که بسیاری از ساختمان های تازه ساخته شده، بی درنگ فرو ریختند. این در حالی بود که هزینه ساخت آن ها تنها در سال های 1927-1928 به بیش از ده میلیون روپیه می رسید.[67]

 حضور خارجی ها در افغانستان هنوز در سال های نخست فرمانروایی امان الله خان کم و بیش محسوس بود. در آغاز مربیان نظامی ترکی و سپس هم به گونه روز افزونی- آلمانی ها (صنعتگران، مهندسان و...) و در پی آنان شمار کمی ایتالیایی ها و نیز نمایندگان چند کشور دیگر خاور و باختر افزود شدند.

 شاید، متنوع ترین (و همان گونه که در بالا نشان داده شد، نه بی آلایشانه از دیدگاه اقتصادی) همکاری با آلمانی ها بود. شرکت های آلمانی برای افغانستان وام های صنعتی می دادند. دولت افغانستان با آلمانی ها و همچنین با امریکایی ها گفتگوهایی را برای ساخت راه آهن از کابل تا قندهار - داکا پیش می برد.

[همچنین-گ.] اميدهاي معين و نه کمتري به علت خود داري غير علني، هر چند هم نه مطلق از توسعه پيوندها با انگلستان؛ به روسيه شوروي بسته شده بود، اما امضاي قرار داد بازرگاني افغان- شوروي به درازا کشيده بود. درست مانند بسياري ديگر از توافقنامه هاي کليدي بين دولتي. قرار داد سال 1921 با وقفه ها تطبيق مي شد که هر دوطرف در اين کار مقصر بودند.

افغان ها به ویژه بر برخورداری از حق ترانزیت آزاد از راه گستره شوروی پافشاری داشتند. در دفتر خارجی او.گ. پ. او.[68]یکجا با کمیساریای خلق در امور خارجی که محور افغانی سیاست خارجی شوروی را پیش می برد، با «خودنکوهی» اعتراف می نمودند: «آن چه را که افغان ها می خواهند، ما خود نمی توانیم به آن ها بدهیم. مگر همزمان با آن ها را نمی گذاریم آن چه را که به آن نیاز دارند، از کشورهای باختری از راه کشور ما [ترانزیت-گ.] ببرند...ما از دوستی با افغانستان سخن بر زبان می آوریم. ما از استقلال آن بر خود می بالیم. مگر در عین زمان متناقض با آن چه که می گوییم، رفتار می کنیم.»[69]  

کمرنگي حضور اقتصادي شوروي تا جایی با پيوندهاي بس تنگاتنگ در زمينه نظامي- فني جبران مي شد. همين بس بگويم که پرسنل اصلي پارک هوايي نظامي و کشوري افغاني را خلبانان شوروي تشکيل مي دادند. هچنان در شوروي کادرهاي ملي افغاني را براي این رشته آموزش مي دادند.

با تاخیر بسیار، در زمستان 1928، در دفترهای انجمن سراسری شوروی روابط فرهنگی با کشورهای خارجی بنا به پیشنهاد سفارت شوروی در کابل، پروژه یی برای آموزش جوانان افغان در مدارس شوروی روی دست گرفته شد. اما با آن هم روی کاغذ ماند.[70]

راستش، در تابستان و پاییز همان سال، دیگر در واقع در آستانه به تاریخ پیوستن «دوران امانی»، در انجمن روابط فرهنگی و همچنین در موسسه بازرگانی شوروی- «افغان تورگ» (موسسه تجارتی افغان) با شتابزدگی برنامه چاپ کتاب های الفبا به زبان پارسی برای افغانستان و پخش مواد مختلف تبلیغی به شمول مساله نمایشدهی فیلم های ما در این کشور، که دارای اهمیت بزرگ فرهنگی و سیاسی است، بررسی گردید.[71]

با به پایان بردن پرداز سریع سیمای اقتصادی افغانستان در سال های دهه 1920 بایسته است همچنین وضع حوزه نا به هنجار مالی این کشور را نشاندهی کرد: دولت امان الله خان بخش شایان توجهی از ذخایر طلای کشور و سکه نقره های جدید («امانی») را که به جای سکه های کهنه «کابلی» ضرب زده شده بودند، به مصرف رسانده بود که این کار به افت و کاهش ارزش برابری روپیه – ارز اصلی کشور در آن برهه، گردیده بود. اگر در سال 1926 ارزش پوند انگلیس5/23 روپیه بود، در سال 1928 به 31 روپیه رسید. این مساله که در کشور مقارن با اواخر دهه1920 هیچ بانک و یا کدام نهاد مالی و اعتباری دیگر وجود نداشت، هم به رشد اقتصادی آن زیان می رساند.

بازار ارز خارجی در کل در دست خارجیان، بیشتر بازرگانان هندی (سیک ها) بود که این کار نه می توانست برای اصلاحات امان الله خان زیانبار نباشد. به گونه یی که ریسنر در میانه های سال های دهه1920 نوشت: «کولونی کوچک35000 نفری هندوها در افغانستان، درخشان ترین نمایندگان سرمایه تجاری هستند که با بازرگانی خارجی و عملیات های گسترده مالی پیوند دارند، زیرا بسیار خوب با شرایط افغانستان آشنایی دارند.

هندوها در هر مرکز تجاری بزرگ، چیزی همانند با کورپوراسیون های مشترک ایجاد می نمایند که با اشتراک معین اقدامات با هم پیوند داشته و در خود هسته بانک و یا شرکت سهامی را دارند.»[72]

 تلاش های امان الله خان در راستای تاسیس بانک ملی زیر کنترل دولت با مقاومت کارآفرینان بومی، معامله گران و بازریان که اعتماد آنان هم به دولت و هم به خود پادشاه در سال های فرمانروایی او به پیمانه چشمگیری کاهش یافته بود، رو به رو  می گردید.

1-3.  چالش های مدرنیزه سازی و افزایش تضادهای اجتماعی- سیاسی در افغانستان در نیمه دوم سال های دهه 1920 :

حتا تدبيرهاي به گونه عيني ضروري مگر کمتر دلچسپ در ديد باشندگان، تا چه رسد به طرح هاي بيهوده و بلند پروازانه، واکنش هايي را در ميان لايه هاي گوناگون جامعه افغاني در پی داشت. در برخي از موارد، استراتيژي رژيم و نيز در بسي از موارد روش هايي که اصلاحات و تدبيرهاي روزانه با آن پياده مي شد، مانند بي بند و باري و خشونت، ناخشنودي هايي را بر مي انگيخت.

نخستين خيزش هاي گسترده در برابر رژيم امان الله در منطقه خوست در ميانه هاي مارچ 1924، رخ داد. قبیله منگل در برابر یک رشته کامل از نوآوری های رژیم به پا خاست. لودویک آدمک- یکی از کسانی که عمیق ترین پژوهش ها را در تاریخ افغانستان انجام داده است، نشاندهی می نماید که: «مقارن با ماه اگست این خیزش ابعاد یک جنگ داخلی را به خود گرفت.»[73]

پدیدار شدن سر وکله عبدالکریم- فرزند امیر پیشین، محمد یعقوب خان که تا آن زمان در هند بریتانیایی در تبعید زندگی می کرد، در صفوف شورشیان، حدت و شدت بیشتری به درگیری های خوست بخشید.

برای سرکوب شورش نیروی بزرگ به رهبری سردار عبدالقدوس خان سالمند و شماری از نظامیان بلندپایه فرستاده شد. [در این پیوند-گ.]، امیدهای ویژه یی به غلام نبی خان چرخی- پسر سپهسالار غلام حیدر خان چرخی- فرمانده نامدار اواخر سده نزدهم از دره لوگر، دوخته بودند.

اما شورش تنها پس از آن در هم شکسته شد که امان الله خان توانست شورای دولتی را متقاعد گرداند که این هنگامه از سوی انگلیس برانگیخته شده است.

در برابر شورشیان خوست جنگ مقدس(جهاد) اعلام شد و نیروهای آن ها را از هوا بمباران کردند. هواپیماها را خلبان آلمانی و شوروی هدایت می کردند.[74]

استفاده از نظامیان خارجی و از همه مهمتر شوروی در نبرد خوست و دیگر رویدادها در میانه های سال های دهه1920، درست همانند مساعدت شوروی در ایجاد نیروی هوایی و هوانوردی افغانستان (تحویلدهی هواپیماها، آموزشدهی به خلبانان و...) موجب برانگیخته شدن نگرانی جدی در انگلستان گردید. دولتمردان بلندپایه امپراتوری و نمایندگان دیپلماتیک آن در کابل در پاییز 1925 امکانات  روی دست گرفتن یک رشته کامل تدبیرها برای مقابله با نفوذ شوروی را بررسی می کردند.

به ویژه آموزشدهی به خلبانان و مکانیک های افغان در یک دوره یکساله در خود انگلستان و یا هند بریتانیایی و اعمال کنترل بریتانیا بر مسیرهای مواصلاتی، و به ویژه بر کسانی که میان افغانستان و هند  بریتانیایی رابط بودند، در نظر بود.[75]

شورشي که در تابستان سال 1925 در شُغنان و روشان بدخشان افغاني[76]- نواحي کوهستاني در امتداد مرز افغانستان- شوروي، رخ داد، يکي از رويدادهاي پس از خوست، دومين زنگ خطر– پاسخ به مشي ياد آوري شده، بود که سرانجام به واژگوني رژيم پادشاه اصلاح گر- امان الله خان در اواخر سال هاي دهه1920 انجاميد.

چنان چه در بالا یاد آور شدیم، جای خاصی را در این قطار شورش قبایل پشتون در سال های 1924-1925 در خوست داشت. این شورش از دیدگاه گستره و دوام، از همه نمایش های پیشین ناخشنودی از سیاست های «بالاییان» پیشی گرفته بود.

 شاید هم در زیر سایه شورش سهمگین خوست بود که رویدادهای شغنان در تاریخ روابط دشوار اصلاح طلبان با باشندگان کشورشان از قلم افتاده و بیرون از میدان دید پژوهشگران فرا افگنده شده است. با آن که در باره این رویدادها شماری از نویسندگان داخلی و خارجی (برای مثال کارگون و پانین و ...) سخن گفته اند.

مقارن با وقایع تابستان 1925 شغنان ناحیه توسعه نیافته از واخان و پامیر بود. مردم بومی آن بیشتر پارسی گو و تاجیک تبار و از دیدگاه مذهب اسماعیلی بودند که یکی از به حاشیه رانده شده ترین گروه های جامعه افغان بوده است.

شغنانی ها  درست همانند همسایگان نزدیک شان- روشانی ها، زندگی دشوار مگر بی سر و صدایی داشتند که با مقامات دولت مرکزی از طریق مرشدان معنوی خود- پیرها تماس داشتند. مگر، افزایش یافتن بار مالیاتی و سراسری شدن خدمت سربازی، کاسه صبر و شکیبایی آنان را لبریز ساخت- روشان و شغنان سر به شورش برداشت.

دوم اپریل 1925 انبوهی از مردم شغنان حاکم محلی را گرفتار نمودند. روز بعد، نزدیک به 800 شورشی، تقریبا غیر مسلح، دژ بار-پنج را به محاصره کشیده و آب را به روی آن بستند. محاصره 13 اپریل به طول انجامید. در این حال، محاصره شدگان چند بار برای به دست آوردن پشتیبانی نظامی به جانب شوروی رو اوردند، اما بیهوده. شب هنگام13 اپریل پادگان دژساخته دست به یورش پیروزمندانه یی زده، شورشیان را در هم کوبیدند. همچنین ضربه دیگری بر آنان از سوی دسته کوچک سواره نظام دولتی از اشکاشم  وارد آمد.

بیشترینه شرکت کنندگان شورش، در واقع بیشتر باشندگان این مناطق- نزدیک به8000 نفر، شتابان از روی پل  روی رود آمو (در منطقه پنج) به خاک شوروی سرازیر شدند. بسیاری از پناهندگان دام ها و ساز و برگ خانه های شان را هم با خود به همراه آورده بودند. این بود که چند هفته انتظار دردناک جمعیت بزرگ برای تعیین سرنوشت شان آغاز شد.

مقامات افغان تلاش داشتند هم میهنان خود را دو باره باز گردانند. اما آن ها مصمم به تغییر ریشه یی سرنوشت های شان بودند و می خواستند در شوروی بمانند و حتا حاضر به گرفتن تابعیت شوروی بودند. اما اداره بدخشان کوهستانی شوروی در بر آورده ساختن درخواست های آن ها با استناد به مشکلات اقتصادی در منطقه و نبود بودجه شتاب نمی ورزید.

شغنانی های گیج شده و به بن بست رسیده، نومیدانه هیاتی  را به شهر دوشنبه گسیل داشتند. اما در آن جا نیز در تصمیم گیری شتابی به خرج نمی دادند: مقامات تاجیک از تیره شدن روابط با رژیم کابل می ترسیدند. با این همه، در دفترهای شهر دوشنبه اندیشه اسکان مجدد شغنانی های گریزی به اعماق سرزمین  تاجیکستان شوروی و از این راه استیلای زمین های جدید زاییده شد.

اما تحقق بخشیدن به این ایده آسان نبود: برای این کار هیچ گونه منابع مالی وجود نداشت. از سوی دیگر، پناهندگان نه بیشتر و نه کمتر خواستار آزادسازی سرزمین های آبایی شان از پشتون ها (افغان ها) بودند.

رهبری دوشنبه پس از رایزنی های طولانی با مسکو، ناگهانی تصمیم رادیکالی گرفت مبنی بر این که  شغنانی ها را هر چه زودتر به زیستگاه های شان باز گرداند تا آن ها بتوانند کاشت بهاری شان را انجام بدهند.

مقامات افغان نیز مساعی همانندی را به خرج دادند و کمیسیون ویژه فرمان امان الله خان را مبنی بر بخشایش شورشیان و فرا خواندن دو باره آنان به میهن رساند.

بیشترینه شغنان های گریزی که چاره دیگری نداشتند، به خانه های خود بازگشتند. با این هم، شرکت کنندگان قیام، به رغم اطمینان دهی های مقامات شوروی و افغان مبنی بر مصوون بودن شان، به محض بازگشت مورد اختناق قرار گرفته و مشمول جریمه های سنگین شدند. دولت همه کارمندان و کارکنان ادارات نوار مرزی را تعویض نموده و به جای آن ها پشتون ها را جایگزین ساخت.

برای رسیدن به حساب شغنانی ها از کابل دسته ویژه هندوها گسیل گردید و برای دستگیری رهبران قیام، به ویژه محرم بیک، وعده جایزه نقدی خاص داده شد.[77]

منابع دسترس، این گونه گواه بر آن اند که شورش شغنان (و روشان) برخاسته از دلایل دارای بار بیخی عینی اجتماعی و سیاسی بوده است، که مهم ترین آن ها موقعیت به حاشیه رانده شده باشندگان این مناطق (که بی آن هم پیوسته از بی مهری اوضاع طبیعی زیامند می گردیدند و) توان پرداخت و کشیدن بار مالیاتی و دخالت های بیشرمانه مقامات پشتون در زندگی خود را نداشتند، بوده است. 

بر روند رخدادهای شغنان، عوامل بیرونی نیز تاثیر چشمگیری داشته بودند: این منطقه اهمیت ویژه جیوپولیتیک برای شوروی داشت و رهبران شوروی ترجیح می دادند روابط نیکی با رژیم امان الله خان داشته باشند تا این که در ائتلاف خطر بار و مخاطره آمیز با جنبش های اپوزیسیونی تباری- مذهبی در نوار مرزی با افغانستان در آیند. حوادث شغنان همچنین نشان دادند که در شرایط بحرانی بین المللی، مسکو با معضلات دردناک دارای بار اخلاقی و مالی برخورده بود و تنها گاهی گزینه مقرون به صرفه و عملی ترین وسیله  برای سیاست خاوری خود را برگزیده بود.

قیام 1925 شغنان 1925 و آن روش هایی که با آن ها این مناقشه حل و فصل گردیده بود، تا به حال پیامدهای دنباله داری برای افغانستان داشتند: برای مثال در پی این قیام، پسانتر، در سال 1929، بخشی از مردم در شمال منطقه کابل (در شمالی) در برابر امان الله خان و اصلاحات او به پا خاستند.

هر چه بود، جانب شوروی هم نتوانست از وفاداری شغنانی ها به همسایه شمالی شان به درستی بهره گیری نمایند. شوروی ها در گام نخست با توجه به ملاحظات جیوپولیتیکی عمل می کردند و در راس همه چیزها روابط دو جانبه با افغانستان را قرار داده بودند.

شگفتی بر انگیز است که تقریبا در همین سناریو در میانه های سال های دهه 1880  رخدادها هنگامی که امیر عبدالرحمان تنها آغاز به استیلای شغنان و روشان کرد، همان هنگام هم «ریش سفیدان بومی به رهبری حاکم واخان- شاه علی مردان در اوضاع درگیری با حکومت پشتونی با بهره گیری از این که در آن هنگام در پامیر اکسپدیشن(هیات اعزامی) پوتیاتا (Putyata) حضور یافته بود، با درخواستی به او رو آورد تا شغنان و روشان را در چهار چوب ترکستان روسیه بپذیرد.»[78]

مگر، درخواست او بی پاسخ ماند. بانو آبایوا- راوی این «داستان»، همچنان بر آن است که در آن هنگام دیپلماسی روسیه درگیر مساله ترکمن بود و از درگیری با افغان ها که پشت سر آن ها بریتانیای کبیر ایستاده بود، هراس داشت.

 

++++++++++++++++++++++++

 

بخش دوم

گام مهم ديگر دولت امان الله در1919 برپايي روابط ديپلماتيک با روسيه شوروي و استوار ساختن آن بر شالوده قراردادي- حقوقي در1921، شد. مگر، به گونه یی که تازه ترین پژوهش های میهنی و خارجی در زمینه مراحل آغازین مناسبات افغانستان و شوروی[1]و نیز اسناد نخستین میسیون دیپلماتیک در افغانستان در سال 1919 و دیگر مواد آرشیوی نشان می دهند، موقف کابل در قبال شوروی جنجال بر انگیز و مهمل بوده است. هرچند هم روند و گرايش تعاملات شوروي و افغانستان در آن زمان، نمونه کمياب همزيستي مسالمت آميز کشورها با ساختمان هاي اجتماعي گوناگون را نشان مي داد.

چنین گرایشی نه این که از همان آوان برپایی مناسبات، چیرگی یافته بود. بسنده است بگوییم که رهبری افغانستان و در گام نخست خود امیر امان الله خان آماده بود به قرار داد به امضاء رسیده (و حتا تصویب شده از سوی مجالس دو کشور) با شوروی، در بدل قرار داد نو انحصاری، در بر گیرنده و جامع («اکسکلوزیو») میان افغانستان و انگلیس[2]که به دست آوردن سوبسایدی های سخاورزانه و کمک های تازه گوناگون از جمله دارای بار نظامی (برای مثال؛ به دست آوردن بیست هزار میل تفنگ برای پاسداری از مرزهای شمالی کشور، دوازده فروند هواپیما که قرار بود چهار فروند آن بی درنگ به افغانستان تحویل داده شود)[3] را نوید می داد؛ پشت پا بزند.

مکارگی امان الله خان که تازه چندی پیش نیمی از سوبسایدی موعود روسیه [یک میلیون روبل با پشتوانه طلایی-گ.] - به میزان 500 هزار روبل با پشتوانه طلا را به دست آورده بود، حتا انگلیسی ها را که در پی کمرنگ سازی اعظمی تاثیر روسیه در افغانستان بودند و هر چه بود در پی بستن سازشنامه جنتلمنانه (جوانمردانه) با این کشور و هوادار دستیابی به دیگر واریانت های «مفاهمه آمیز» حل مساله افغانستان در ابعاد منطقه یی بودند و گذشته از آن قرار داد بسته شده در همان سال 1921 میان خود شان و افغان ها  برای ایشان پذیرا بود؛ نیز  در شگفتی اندر ساخته بود.

 در این میان، برخورد نیرنگبازانه امیر با قرار دادها، بیشتر نشاندهنده موقف و نگرش خود او و برخی از حواریونش بود، در حالی که طرزی- وزیر امور خارجه هوادار پیشبرد همزمان امور با انگلستان و روسیه بود و وزیر حربیه- نادر خان در آستانه جنگ انگلیس و افغانستان در سال 1919، «مسکو را به اقدام باهمی در برابر بریتانیا و در واقع برای به اجرا درآوردن اندیشه پیمان تهاجمی- دفاعی فرا می خواند».[4]

 فرصت جویی(اپورنونیسم) و چندگونگی میان رفتارهای رهبری افغانستان، هم  سرشت مشی سیاست خارجی رژیم نو آن کشور و هم ویژگی های شیوه ها و راهکارهای پیشبرد امور با دو قدرت بزرگ (که منافع خاصی در منطقه آسیای میانه و جنوبی داشتند- بریتانیا و روسیه شوروی) را بازتاب می داد. آن هم در حالی که مشی روسیه شوروی در قبال بخارا و خیوه- دلیل (بهانه) لغو ممکنه قرار داد شمرده می شد.

  ابهام در فرهنگ سیاسی پارتنرهای افغانی را اعضای نخستین میسیون دیپلماتیک شوروی، که در در تابستان 1919 به افغانستان آمده بودند (به ریاست نیکلای زاخارویچ براوین) با همه هستی خود احساس می کردند. همه آن ها، به شمول نظامیان، از جمله ب. ن. ایوانف- رییس پیشین ستاد نیروهای جمهوری ترکستان، در موقف «زندانیان گرامی و ارجمند تشریفاتی» قرار داشتند که جلو هر گونه تلاش های آن ها برای برپایی هر گونه تماسی گرفته می شد و همه درخواست های از این نوع شان (برای مثال، درخواست برای بازدید از مناطق بود و باش قبیله افریدی) رد می گردید.

راستش جانب افغانی دلایلی برای برای سوء ظن داشتند: به گونه یی که ایوانف می نویسد: «زیر پوشش پاسبانان کاروان 107 تن از کمونیست ها از جمع «جوانان بخارا» ، برای راه اندازی کار سیاسی در میان افغان ها به دسترس ما گذاشته شده بودند. در اوغانستان[5]ما می بایستی عمدتا هدف ادامه یافتن جنگ آن کشور با بریتانیا[6] را دنبال می کردیم.»[7]  

رهبری افغانستان، در واقع، با فلج ساختن کار هیات دیپلماتیک روسیه شوروی در همان آغاز، یک رشته دراز ی از شرایط را برای توسعه آینده روابط افغانستان و روسیه پیش کشیدند:

1) گسیل پادگان های افغانستان به ترمز، کرک و کوشکا،

 2) ساخت خطوط تلگراف رادیویی کوشکا- کابل و یا کشیدن خطوط اتصال کوشکا، هرات، قندهار، کابل، ترمز، مزار شریف، میمنه، با هزینه روسیه،

3) به رسمیت شناختن استقلال بخارا،

 4) بالا بردن پرچم شوروی تنها پس از ورود سفارت های دیگر به کابل،

 5) ورود شهروندان روسی به افغانستان تنها با اجازه از دولت افغانستان؛

 6) منع خرید ملکیت برای اتباع شوروی،

 7) معدود نمودن کارمندان سفارت روسیه (تا 15 نفر) و قنسولگری (تا 5 نفر) تعهد کارمندان نمایندگی به نپرداختن به تبلیغات بلشویکی،

 8) گشایش یافتن قنسولگری های روسیه در هرات و مزار شریف و گشایش یافتن قنسولگری های افغانستان در روسیه- با گزینش شهرها از سوی افغان ها.

افزون بر این شرایط برای کار آینده نمایندگی، پارتنرهای افغانی یک رشته  توصیه ها و «سفارش های دوستانه!» هم داشتند: پیروی از آیین اسلام، لغو بلشویسم، سازماندهی تبادله مسلمانان برای آموزش در مدارس افغانستان و روسیه.[8]این رویکرد، گواه بر شناخت کمرنگ رهبران افغانستان از اوضاع روسیه و مناطق آسیایی آن و بزرگ بینی بنیه خود شان در آن برهه است. هر چند هم جانب روسی نیز نمی توانست از آگاهی و شناخت بالای خود از واقعیت های افغانستان بر خود ببالد. حال چه برسد به آن که آن را به رخ  کسی بکشد. این موضوع همچنین به موضوع بس مهم جنگ انگلیس و افغانستان در سال 1919 نیز ربط می گیرد.

گرايش شوروی ستیزانه (انتی سویتیستی) التقاطی امان الله با برنامه هاي پان اسلاميستي که بی پرده اشغال سرزمين هاي  بيگانه را آماج گرفته بود، آميخته بود. پان اسلاميسيم دولت افغانستان در سيماي پشتيباني از جنبش هاي تباري- مذهبي- سیاسی گوناگون آسياي ميانه تبارز کرد که در سرانجام کنفدراسيون- فدراسیوني متشکل از خان نشين های خيوه و خوقند، امارت بخارا و خود افغانستان را در بر مي گرفت.[9]

پادشاه افغانستان به دنبال بهره برداری از هر فرصتی برای رسیدن به اهداف خود بود- برای مثال، بنا به ابتکار او دیدار اعضای مسلمان نخستین میسیون شوروی در کابل، با فرغانه یی های مهاجر فدرالیست برگزار گردید. این دیدار ناموفق بود. گذشته از آن، دیپلمات های شوروی در نگاه پروپاگندیست ها بیشتر «استخواندار تر» می نمودند. امان الله خان با سخن گفتن در باره یکی از فرغانه یی ها- اولیینی (Auliene) در دایره تنگ حواریون خود با خشمگینی  گفته بود: «اگر Auliene مهمان نمی بود، او را با دست های خودم می کشتم!»[10]

پیاده سازی پروژه یی در چنین مقیاس بزرگ به دلیل مخالفت اجتناب ناپذیر روسیه شوروی،که رهبری آن اکناف امپراتوری پیشین روسیه را چونان پالیگون (میدان آزمایش) طبیعی برای اصلاحات رادیکال می پنداشت، بس دشوار بود. اما، چنانی که سنزیل نوید– پژوهشگر امریکایی(افغانی الاصل) بر پایه اسناد خطی منحصر به فرد نشان داد، موانع دیگری هم بودند، که می توانستند حتا جایگزین طرح افغانستان گردند- ایجاد اتحادیه عناصر ترکی آسیای میانه و شمال افغانستان به رهبری انور پاشا- عضو پیشین رهبری سه گانه «تریومویرات» ترکان جوان در سیمای یک دولت کنفدراتیف تباری که قادر به برپایی ارتباط با بریتانیا از طریق پامیر و چترال بود.[11]

در ماه دسامبر 1919 دولت نو افغاني در پیوند با پیشگیری مشی پشتیبانی از اپوزیسیون شوروی ستیز، با محمد امين بيک- سر کرده گروه باسماچیان فرغانه روابطي برپا نموده بود. در همان هنگام بود که آن ها به محمد امین بیگ پیشنهاد نمودند به امان الله خان با خواهشی رو بیاورد مبنی بر پذیرفتن ترکستان «زیر قیمومیت افغانستان» که در ازای آن وعده دادن 500 میل تفنگ و 8/1میلیون کارتوس را نمودند.[12]

ادعاهاي مرزي آن ها بر روسيه در کل هيچ چيز ديگري، به جز از برنامه پيش کشيدن مرزهای افغاني موازي با راه اهن آسياي ميانه، نبود.

در نامه کميسيون ترکستان عنوانی کميته مرکزي حزب کمونيست بلشويک روسيه در مسکو، در جنوري 1929 آمده است: «ايده خودگرداني و امپراليسيم خانه يي» در راستاي متحد ساختن بخارا، ترکستان و فرغانه به رهبري افغانستان، به طور عيني آب به آسياب دشمنان ما مي ريزد». از ديدگاه نظامي چنین بافتاری خطرناک نيست. ما مطمئن هستيم که مي توانيم آن را از هم بپاشانیم. مگر اين کار ما را  در ترکستان  و کشورهاي همسايه، پاشان و پراگنده مي سازد.»[13]

اعضاي کميسیون مي پنداشتند که تجريد تشکيلات اداري-دولتي برشمرده شده از افغانستان، با دادن «استقلال» به بخارا و خودمختاري به ترکمنستان و مانند آن، که تا جايي عملي هم شد، مي توانست برنامه هاي آن کشور را برهم زند.

رهبري افغاني به پيش گرفتن مشي متناقضي (مي شود گفت نه دوستانه)، در قبال روسيه ادامه مي داد: براي مثال، به تاريخ 25 اکتبر 1920 نخست وزير- عبدالقدوس خان در جلسه يي در قندهار، فرمان امان الله را که  در آن بيان شده بود  که «روس ها هميشه  دشمنان اسلام بوده اند»،[14] باز خواند.

پويايي هاي سياسي رژيم امان الله در آسياي ميانه، آشکارتر از هر جايي، در اوايل سال های دهه 1920 به ويژه در دوره شورش در بخاراي خاوري[15]و ظهور ناسيوناليست ترک- انور پاشا، که به شکست جنبش باسماچي و مرگ خود انور انجاميد، تبارز نمود. چنان که از نوشته هاي علي احمد- دبير خاص امان الله خان، بر مي آيد، امان الله براي حمايت از انور پاشا، به بخارا واحدي را متشکل از 200 سپاهي پياده نظام با دو فيل و با چندين تیربار زير فرماندهي برگد (بريگادر- سردسته)  فضل احمد خان، گسيل کرد.[16] فاکت شرکت افغاني ها در رويدادهاي بخارا را ف. راسکلنيکف- سفير شوروي در کابل- تاييد کرد.  وي بر مدارک دفتر قنسولگري در مزار شريف در باره  گشت و گذار افغاني ها در بخارا (از 300  تا 2000 سرنيزه دار) تکيه مي کرد.[17]

 گسيل سپاهیان هنگ نمونه («قطعه نمونه») که با پشتيباني مالي شوروي و با کمک مربيان ترکي آموزش ديده و بخشي از پرسنل آن پنهاني زير پوشش مالي نماينده مختار شوروي در کابل  بود، از سوي افغاني ها به مرزهاي شمالي، ناخشنودي جدي جانب شوروي را بر انگيخت. در پي اين يگان ها، گسيل سه هنگ سواره گارد «شاهي» به سوي شمال برنامه ريزي شده بود که اين کار به معناي آماده گیري براي جنگ بود.

ف. راسکلنيکف که از نزديک  جريانات را در افغانستان در سال هاي دهه 1920 ترصد مي کرد، اين گونه نتيجه گيري کرد که ماجراجويي حکومت افغاني از تصورات نادرست آن از وضع روسيه ريشه مي گيرد- اين  چنين «چشم انداز تيره و تار» امپراليسيم حريص دولت جوان را که هنوز سر پا نايستاده، براي اشغال سريع بخاراي خاوري که آزومندي ديرين امير مي باشد و به پنداشت آن ها در وضع خرابي است، بر مي انگيزد.»[18]

براي راه اندازي تبليغات پويا در ترکستان روسي و «براي جلوگيري از تجاوز روس بر استان هاي شمالي افغانستان، فرستاده هاي ويژه دولت مرکزي: نادر خان به بدخشان، محمد ابراهيم خان به مزار شريف، شجاع الدوله به هرات (شجاع که به احاطه نزديک امير پيوسته بود و در آن هنگام وزير امنيت عمومي بود، به کرسي  گورنر جنرالي گماشته شد)، گسيل شدند».

در سال هاي 1919-1920 دولت افغاني با توجه به «همبستگي اسلامي» با آمادگي از گريزيان استان هاي شوروي سازي شده آسياي ميانه پذيرايي کرد. براي آن ها زمين و انواع ياري هاي ديگر داده شد. براي مثال، در ترکستان افغاني به فرمان وزير دادگستري براي گريزيان ترکمن کمک مادي يي (در هر ماه 5/3 پوت گندم و کمک هزينه مالي يي به ميزان 30 روپيه براي يک بار به هر عضو خانواده)  ارزاني گرديد.[19]

مگر، در اين حال، مهاجران- ترکمن ها، بخارايي ها و ديگران به گونه حتمي خلع سلاح مي شدند و مي بايستي به زندگاني صلح آميز رو مي آوردند. مگر، در سال 1922 وضع تغيير کرد. مهاجران ديگر چونان نيروي نظامي- سياسي بس اميدبخشی ارزيابي مي گرديدند: به آن ها اسلحه دوباره باز گردانيده شد و از شمار آنان گروه هاي رزمي و دسته ها ايجاد شد. در ميان ترکمن ها و گروه هاي تباري ديگر نواحي مرزي افغانستان-روسيه، انديشه برپايي خودمختاري يا حتا ايجاد کشورهاي مستقل (براي مثال، از راه متحد ساختن ترکمن هاي آن ور کسپين، خيوه، بخارا و پارس- ترکمنستان) مطرح مي گرديد.[20]

سرنوشت نواحي متنازع فيه از ديدگاه افغان ها مانند واحه کشک و پنج مي بايستي در روند همه پرسي (رفراندوم) حل مي شد. مگر مسکو به اين چنين طرح مساله بنا به دلايل تاريخي و جيوپوليتيک وقت اجاره نداد: هرگاه سختگيرانه تر سخن بگوييم، اين مناطق هيچگاهي به افغانستان متعلق نبود، و واگذاري آن ها (از جمله دژ کوشکا) به شدت وضع نظامي- سياسي  را در نواحي مرزي روسيه با باشندگان عمدتا  ترکمن تيره مي ساخت.[21]

دولت امان الله درخواست هاي بيش از حدي از تشکيلات دولتي يي که در سرزمين آسياي ميانه سر از نو تاسيس شده بودند، از جمله، از جمهوري سوسياليستي خلق بخارا که تا اواخر سال 1922 ظاهرا مستقل بود، مطرح مي کرد. رهبر آن- ف. خواجه يف در سومين قورولتاي سراسري بخارا در باره آرزوي

افغاني ها در خصوص «برقراري نمايندگي مذهبي در شهرهاي بزرگ بخارا براي کنترل بر باشندگان که نماز مي خوانند يا نه؟» گزارش داد.[22]

در اين فهرست، فراخواني مبني بر نکشيدن راه آهن به بخاراي خاوري و نداشتن دژها و پادگان ها در استان هاي هم مرز با افغانستان، بود. پيداست است که اين گونه تمايلات يا برنامه هاي جانب افغاني براي رهبري شوروي در سال 1922 تابستان روشن بود، و براي منجمد کردن تعهدات خود در قرارداد روسيه- افغانستان (تحويل جنگ افزارها و تجهيزات ديگر) آماده بود.

در ماه جون به وزير مختار افغاني در مسکو اعتراض در مورد اقدامات تحريک آميزکشور وي در بخارا ابراز شد، اما سرانجام، تغيير وضع در منطقه (سرکوبي سپاهيان انور پاشا و کشته شدن خود وي) از يک سو، و همچنين پويايي هاي بريتانيا در استان شمال باختري مرزي هندوستان از سوي ديگر، امان الله را براي بازنگريستن در سياست هاي خود در آسياي ميانه وادار کرد.

«گره» عجیب و غریب سیاسی روابط افغانستان و روسیه، که در عین حال هم پیوند دهنده و هم  جداساز بود و تا جایی به اندیشه های پان اسلامی امان الله مساعدت می کرد- راستش، دیگر در محور  خاور (و جنوب آسیا) سیاست خارجی او- «دولت نامنهاد موقت هند» بود.

این دولت در دسامبر 1915 ایجاد و در کابل چونانِ یک ساختار مهاجر با برنامه هایی در مقیاس بزرگ برای جمهوری سوسیالیستی در هند، مستقر گردید. در بافتار «دولت موقت»، مهاندرا پراتاب (رییس)، مولوی برکت الله (نخست وزیر) و مولوی عبید الله سندی (وزیر امور خارجه) بودند. این دولت موفق به گسترش نفوذ خود در بخش هایی از استان مرزی شمال باختری هند بریتانیایی و حتا برای چندی در تراز اداره های های منطقه یی گردید.

هم دولت افغانستان و هم رهبری شوروی در پی بهره گیری ابزاری از این دولت برای مقاصد خود بر آمدند. برای مثال، بر پایه مدارک بریتانیایی، یکی از سازمان دهندگان مقاومت ضد بریتانیا در مناطق قبیله یی (Asmas، Lakarai و Chamarkand و نیز وزیرستان) و برای چندی وزیر دفاع « دولت موقت هند- ملا بشیر (مولوی عبدالرحیم) سر از سال1920 بار بار از کارکنان سفارت شوروی در کابل کمک های مالی دریافت داشته بود.[23]

 برای مثال، او با500 پوند با پشتوانه طلا توانست در چمرکند روزنامه «المجاهد» را به چاپ برساند.  این روزنامه در اکتبر1922 به اردو و پارسی آغاز به چاپ کرد که هم در مناطق قبیله یی و هم در افغانستان پخش می گردید.

 میان ملا بشیر و دولت افغانستان، حاجی عبدالرزاق- مقام با نفوذ افغان که اجنت بزرگ بلشویکی در کابل شمرده می شد، میانجی و رابط بود. مرگ او ضربه سختی بر همکاری میان شوروی و دولت افغانستان و دولت موقت هند در چهار چوب غیر رسمی وارد آورد. با این هم ملا بشیر پس از این هم توانست رابطه با بلشویک ها را نگهدارد.

در میانه های سال های دهه 1920 آدم های بشیر  در سرکوب قیام خوست شرکت داشتند و خود او میان قبایل خوست و امیر امان الله میانجیگری می کرد. یعنی هم از اعتماد شوروی و هم دولت افغانستان برخوردار بود. این وضع به او اجازه داد در ماه مارچ 1925 دفتری در کابل بگشاید و کماکان از  پشتیبانی مالی حامیان خود بهره مند باشند. تنها در فبروری 1927 او 12 هزار روپیه به دست آورد که یک سوم آن را در کابل و بقیه را در گستره مرزی هند بریتانیایی پخش نمود.

حتا دولت نو نادر شاه که در پاییز سال 1929 روی کار آمد و به طور کلی نسبت به سیاست های امان الله خان با دید سرزنش آمیز و نکوهش آمیز می نگریست، به تمویل ملا بشیر تا دم کشته شدن او به سال 1934 ادامه داد. شگفتی بر اگیز است. مگر، برای مثال حتا برای او از بابت سال 1929، زمانی که  بچه سقاء تاجیک تبار در کابل بود، سوبسایدی پرداخت شده بود![24]

روشن است، مهاجران هندی (عمدتا- هندو ها و مسلمان های هندی) جایگاه های گوناگونی را در برنامه های این دو کشور داشتند. برای مثال افغان ها تلاش می ورزیدند از آن ها تنها برای پروژه های شرقی خود بهره برداری نمایند و در این حال می کوشیدند تعامل سیاسی شوروی و هند را به شدت کنترل و محدود کنند.

فئودر راسکلنیکف- سفیر شوروی در کابل (همزمان رزدنت این سازمان که در آن برهه هنوز هم بسیار بانفوذ بود)، در ماه می 1922 به رهبری بخش خاوری کمینترن نوشت: «امیر فرمان پنهانی یی صادر کرده است که بر پایه آن هیچ روسی حق ندارد بدون همراهی گارد امنیتی افغانستان [به منطقه سرحدی-گ.] برود... نه تنها ما، بل که هندی ها و پتان هایی که با ما تماس دارند، می توانند با ما  پنهانی و محرمانه ارتباط برقرار نمایند... همه کارها از طریق کارکنان نمایندگی که ناوقت شب برای دیدارهای پنهانی به بیرون از شهر به محل از پیش هماهنگ شده می روند، پیش برده می شود. 

هندی ها در کابل نیز از امکان ارتباط رسمی با هند محروم اند. این رابطه پنهانی انجام می شود و دولت افغانستان از هیچ گونه سنگ اندازی در این راه دریغ نمی نمایند».[25]  

شوروی از طریق پرسنل دیپلماتیک و اطلاعاتی خود در کابل به دنبال بهره گیری از هندی ها هم برای به دست آوردن روزمره اطلاعات و هم برای پیشبرد برنامه های کلان راهبردی خود در قبال هند- تدارک اقدامات دسته جمعی انقلابی و در نتیجه، سست سازی قدرت استعماری بریتانیا در جنوب آسیا بود.

به رغم دشواری های تعامل زیر نظارت های سختگیرانه رژیم امانی، هندی ها و رزدنتوری شوروی هر چه بود با هم پیوندهای کاری بر پا نمودند. هر چند هم در این جا نیز هر یک از دو طرف با توجه به برداشت خاص خود از اوضاع در افغانستان، هند، منطقه و جهان عمل می کردند.

 محمد علی که خود را نماینده «حزب کمونیست هند» می خواند، یکی از با ارزش ترین جاسوسان برای روسیه بود. او از دیدگاه سیاسی یک رادیکال چپ و متمایل به کپی بی چون و چرای تجربه شوروی بود.[26]

مهره سیاسی دیگر بیشتر ارجمند- مولوی عبید الله سندی- یکی از رهبران پیشین «دولت موقت هند» بود. تنها به سفارش او بود که دولت افغانستان رنج میزبانی شماری از هم میهنان او- از جمله محمد علی را  در کشور خود می کشید.

 سندی که از آوان جنگ جهانی یکم به افغانستان مهاجرت کرده بود، قبایل «آزاد» پشتون نوار مرزی  افغانستان و هند را هرم و بازوی اصلی خارجی انقلاب هند می پنداشت.

 مولوی سندی آغازگر اصلی پی ریزی دانشگاه و آموزشگاه هندی در کابل بود که قرار بود با پشتیبانی باهمی دولت های افغانستان و شوروی ساخته شود- پروژه یی که در نتیجه سرد شدن روابط شوروی و افغانستان به دلیل رویدادهای زمستان- تابستان سال 1922بخارا رنگ باخت و از دستور کار بر افتاد.

افزون بر این کسان، در گروه مهاجران هندی، اعضای «انجمن انقلابی» نامنهاد به رهبری عبدالرب برجسته بودند. از آن ها، چنانی که در بالا یاد آور گردیدیم، بلشویک ها برای کارهای اطلاعاتی در کابل و نیز برای برپایی تماس ها با قبایل پشتون استان مرزی شمال باختری و در کل با متحدان احتمالی در هند بریتانیایی بهره می گرفتند. 

برای دادن سازمانگری بیشتر به این محور، م. برودین- که همزمان هم از کمیساریای خلق در امور خارجی و هم از انترناسیونال کمونیستی نمایندگی می کرد، به دستور و. ای. لنین «میسیون نظامی-سیاسی افغانی» را به رهبری م. ن. روی- رجل برجسته  هندی کمینترن تشکیل داد. بر این میسیون بود تا در افغانستان پایگاه انقلابی هند را برای مبارزه با انگلیسی ها ایجاد نماید.[27]

مگر، همچشمی ها میان مهره های اصلی این برنامه – م. و. روی و عبدالرب، وضعیت دردناک مهاجران هندی در افغانستان و مناطق مرزی آسیای میانه شوروی (از جمله بخارا و تاشکنت) و به  حاشیه رانده شدن سریع آن ها، این ایده را در واقع در نطفه بی اعتبار و کمرنگ ساخت.

 یکی از رهبران کمیسیون ترکستان با دیدن ریشه نارسایی ها در اقدامات ناهماهنگ ساختارهای کمینترن و دستگاه دیپلماتیک روسیه که متوجه خاور گردیده بودند، در نامه یی به کمیته اجرایی مرکزی سراسری روسیه چنین لب به شکواییه و گلایه گذاشته بود: «تنها هزینه های هنگفت و گزاف ارزی بر سر جاسوسانی که خود را انقلابیون هند جا زده بودند، بر باد داده شد که این کار به بر انگیخته شدن خشم همه مهاجران هندی آمده به کشور ما انجامید... به جای آن که از جمع هندی های آمده به ترکستان، گروه کوچکی از رفقای بی آلایش و سرسپرده برای کار زیر زمینی در آن سوی مرزهای هند و اوغانستان گزیده شود، به جای حل این مساله  عملی، کنکاش های بسیار خسته کننده و چندش آوری بر سر چگونگی و سرشت جنبش انقلابی  در هند با پهن شدن کارزار هیولایی تهمت بستن، دروغ بافی و بهتان زنی دو گروه رقیب بر یک دیگر به راه افتاده بود.[28]

کار با هندی ها، از سوی شوروی، چه در سیمای ابتکارات در چهارچوب مشی  افغانی، و یا در طرح های با ابعاد گسترده تر (مشی هندی و یا حتا سراسری خاور) هم به شکل گروهی و هم به صورت انفردی پیش برده می شد.

 بر پایه گزارش یاد شده در بالای راسکلنیکف؛ چندی، داکتر عبدال غنی- که از حلقه گروه «مشروطه خواهان» در دوره فرمانروایی امیر حبیب الله خان بود، و توانسته بود از سزای اعدام در 1919 «بگریزد»، یکی از جاسوسان «انفرادی» بود. مقارن با این زمان، این بار عبدال غنی از  امیر نو اصلاح طلب نومید شده و به هند بریتانیایی بازگشته بود. همچنین برادر بزرگترش- مولوی نجف علی از افغانستان بیرون رانده شد. [طرفه این که-گ.] چندی این دو برادر حتا از اعضای شورای دولتی تشکیل شده از سوی امان الله بودند.

 با این هم، داکتر عبدال غنی که از دیدگاه باورهای خود آدم روشنگر و آموزگار و هوار دار ترقی و پیشرفت بود و در این زمینه هم در کشورش و هم در افغانستان کار بسیاری را انجام داده بود، بلشویسم و انواع دیگر رادیکالیسم چپگرا را نپذیرفت. مگر، با توجه به این که گزینش دیگری نداشت، آغاز به همکاری با بلشویک ها نمود و با پشتیبانی آن ها برای مثال کتاب معروف در آن سال ها به زبان انگلیسی- «بررسی اوضاع سیاسی در آسیای میانه »را به چاپ رساند و راستش بخش چشمگیری از مبالغ به دست آورده را خرچ کارهای فرهنگی و آموزشی کرد که موجب بر انگیخته شدن و نومید شدن جدی حامیانش گردید. همین بود که راسکلنیکف در گزارشش نوشت: «بر آن شدیم که با او بیخی برهم بزنیم».[29]

یکی دیگر از اقدامات در واقع ماجراجویانه امان الله خان، که چیزی نمانده بود به یک فاجعه انسانی بینجامد، دعوت از آن عده از مسلمانان هند که در پی پناهجویی از پیگرد و ستم استعمارگران و ستمگران - دشمنان مذهب و فرهنگ شان بودند؛ به افغانستان بود.

این صحنه، تا جایی هم چیزی همانند به رخت بر بستن و برکوچیدن تاریخی پیامبر محمد [ص-گ.] از مکه به مدینه در سال 622 بود که «هجرت» نام گرفت. این شگرد، بخشی از جنبش سراسری خلافت در دفاع از اسلام بود- که در واقع، در واکنش به نابودی امپراتوری عثمانی و افت شدید نقش و سپس هم سرنگونی سلطان ترکیه که همزمان خلیفه – رهبر معنوی و روحانی همه مسلمانان مؤمن [سنی-گ.] شمرده می شد، بود.

افزون بر این، در برخی از سرزمین های اسلامی، جنبش خلافت تکانه و شتاب درونی خودی هم داشت. در هند بریتانیایی، سیاست امپریالیستی دولت بریتانیا چنین تکانه یی بود که دگرگونی های رو داده در جهان در پیامد جنگ جهانی یکم وآن نقش سترگی را که باشندگان چند ملیتی و چند آیینی نیقاره جنوب آسیا در این جنگ بازی نموده بود، نادیده می گرفت. جنبش خلافت در سال 1919 پدید آمد که اعضای آن هدف خود را نه تنها دفاع از خلافت، بل نیز مبارزه در برابر فرمانروایی بریتانیا در هند قرار داده بودند. هر چه بود، عامل افغانستان نقش کلیدی یی را در رویدادهایی که باعث هجرت مسلمانان هند گردید، بازی نموده بود.

[در پهلوی آن-گ.]، به گونه یی که برخی از محافل هند بریتانیایی (ملی گرایان هندو، دولت استعماری) [ابراز می داشتند-گ.] و حقایق تاریخی در پیوند با به پادشاهی رسیدن امان الله در افغانستان و اعلام استقلال کامل کشور از سوی او در پایان ماه فبروری سال 1919، نشان می دهند، اوضاع، گواه بر موجودیت تهدید افغانی برای نوار مرزی شمال غربی امپراتوری بریتانیا با باشندگان پشتون و بلوچ بود.

از سوی ناسیونالیست های افغانی، قانونی بودن و مشروعیت خط دیورند- مرز تثبیت شده مشروطی که به گونه مصنوعی تبار (اتنوس) پشتون را در میان افغانستان و هند بریتانیایی بر پایه موافقتنامه 1893 میان امیر عبدالرحمان خان و دولت استعماری بریتانیا  تقسیم نموده بود، زیر سوال برده می شد. با آن که امان الله خان و دولت او درگیر نا به هنجاری های درونی کشور بودند، با آن هم قبایل عملا آزاد پشتون در آن سوی مرز هند را با دادن یارانه ها به آن ها و تبلیغ بازپیوست سرزمین های شان به افغانستان و ... از دید نینداخته بودند.

نادر خان- وزیر حربیه با پویایی ویژه یی در این زمینه برجسته بود که در اوایل سال 1920 کارزار پر هنگامه یی را برای پیوستن همه قبایل پشتون [به افغانستان-گ] و حل و فصل اختلافات میان آن ها به راه انداخته بود. چنانی که د. ریتسز– خاور شناس و دیپلمات آلمانی دادگرانه و به درستی نشاندهی نموده است، «دشوار نیست دید که در پس پرده این هنگامه، سیاست واقعی (realpolitik) سهمگینی پیش گرفته شده بود. افغانستان، درست مانند دیگر بازیکنان در کارزار منطقه یی، بر آن سنجش داشت تا خلای قدرت پدید آمده در پیامد فروپاشی امپراتوری امپراتوری عثمانی را [در جهان اسلام_گ.] پر نماید.»[30]

مگر، رژیم امان الله خان، با آغاز (و گاهی هم تنها با نمایشدهی و وانمود سازی) آماده گیری رزمی در درازای مرزهای این کشور با هند بریتانیایی، بیشتر از ترس تجاوز ناگهانی بریتانیا و اشغال کشور از سوی سپاهیان انگلیسی، احتمالا برای پهن ساختن «نوار وفاداری» در گستره قبایل آزاد عمل می کرد.

 ضربه جدی یی بر اعتبار و آبروی آن، پذیرفتن ناگزیرانه وضعیت موجود (استاتوس کوو) و به رسمیت شناختن «خط دیورند» در قرارداد 1921 با انگلستان یعنی عملا خود داری از پیشبرد مبارزه آشکار برای الحاق سرزمین های پشتون به چهار چوب دولت افغانستان وارد آورد که در واقع، یک نوع پرداخت بها در ازای به دست آوردن استقلال افغانستان که برخاسته از اوضاع جیوپولیتیک و ضعف کشور بود، به شمار می رفت.

دولت نو افغانستان با شور و هنگامه، بلند پروازی های پان اسلامیستی خود را که نه تنها به سوی شمال- حواشی آسیای میانه یی امپراتوری پیشین روسیه، بل نیز به سوی خاور- یعنی به سوی گستره هند بریتانیایی (با باشندگان پیرو آیین اسلام)، در سیمای اندیشه وحدت پشتون ها عیار شده بود؛ پرداز نمود.

اسلام در هند مقارن با پایان سده نزدهم– آغاز سده بیستم در موقعیت دین اقلیت قرار گرفت و از همین رو، سیاست های بریتانیا و همچنین هر گونه اقدامات جنبش های اجتماعی، از سوی مسلمانان از دیدگاه دینی-آن هم از دیدگاه جریان سیاسی طراز ارتدکسی (که دیدگاه های خود را از مواضع دبستان دیوبند مخالف اجتهاد، می سنجید)؛ ارزیابی  می کرد.

رزمجویی و اندیشه های پان اسلامیستی و حتا پان پشتونیستی امان الله خان، بازتاب بایسته یی در میان باشندگان رادیکال و در عین حال دارای تمایلات ارتدکسال و روحانیت استان مرزی شمال باختری  هند یافته و پشتیبانی آنان را به همراه داشت. در این محیط، شماری از ملاها با پویای و تکاپوی بیشتری برجسته بودند- حاجی تورانگ زایی، سندکی بابا و حاجی عبدال رزاق از وزیرستان.[31]

آن ها روی هم رفته به صورت جداگانه اما گاهی هم با هماهنگ سازی  اقدامات خود با متعصبان بومی و یا به گونه یی که در آن هنگام آنان را مجاهدان (رزمندگان راه ایمان) می نامیدند؛ عمل می کردند.[32]

در کنار جنبش اعتراضی مذهبی- سیاسی در نوار مرزی افغانستان و هند ملی گرایان پشتون نیز فعال شده بودند. معتبر ترین آن ها در سال1920 خان عبدالغفار خان بود که سازمان «پختون جرگه» («کنفرانس پشتون») یا («پپشتون لیگ») را پی ریزی نموده بود.

به سال 1929 دسته های رزمی داوطلبانه پشتون ها به نام «خدایی خدمتگار» تشکیل گردیدند که بیشتر به نام «سرخ پیراهنان» یا «سرخ جامگان» شناخته می شدند و به سرعت به یک سازمان محبوب تبدیل شدند. عبدالغفار خان از روش های مسالمت آمیز مبارزه برای استقلال و توسعه تبار پشتون (مانند سازماندهی مدارس، چاپ مجله سیاسی- اجتماعی «پشتون» و مانند آن ...)[33] بهره می گرفت، اما او و هوادارانش از نخستین گام های تکاپوهای خود همبستگی با رهبران افغانستان را به نمایش گذاشتند.

 مجموعه عوامل یاد شده در بالا، امان الله خان را بر آن وا داشتند تا درفش مبارزه در پشتیبانی از مسلمانان در سراسر جهان، به ویژه در ترکیه و بریتانیایی را بر افرازد. چنین شعارهایی در حضور او در هنگام خطبه نماز در مسجد جامع کابل هنوز در دسامبر 1919 سر داده می شد که در زمستان- بهار سال 1920 با آوای رسایی بازتاب می یافت: امان الله در ماه فبروری در سالگرد کشته شدن پدرش، ژست بالایی گرفت- او ابراز آمادگی کرد در کشورش کسانی از مسلمانان هند را که دیگر نمی توانند بار سنگین فرمانروایی استعماری انگلیس را بکشند، بپذیرد.[34]

در ماه اپریل سال1920، سخنرانی امان الله خان در بسیاری از روزنامه های هند به چاپ رسید و مفاد آن در مساجد در هنگام خطبه نماز تکرار می گردید. مولانا ابو کلام آزاد- یکی از نخستین شخصیت های مذهبی هند بریتانیایی بود که همباوران خود را به هجرت فرا خواند. در جولای1920 او فتوای ویژه یی در باره هجرت داد. ملا عبدال باری نیز از او پیروی کرد، هر چند هر دوی آن ها مهاجرت هندی ها را بیشتر چونانِ نمایش اقدام سیاسی بخشی از نخبگان ارزیابی می کردند، اما نه به عنوان گریز دسته جمعی مردم، از جمله کسانی که متعلق به لایه های میانی و پایین جامعه بودند.

مگر، خواسته های لایه های رنجبر و نژند هند که امیدوار بودند به بهترین وجه نیازهای دینی خود را در نتیجه هجرت برآورده بسازند، از یک سو، و وعده دولت افغانستان مبنی بر فراهم ساختن زمینه برای مهاجران برای زندگی آبرومندانه از سوی دیگر، تاثیر غیر منتظره یی برای همه بر جا گذاشتند- مهاجرت لگام گسیخته سراسری مسلمانان به افغانستان.

 م. ای. روی- مهاجر انقلابی [کمونیست-گ.] هندی که در آن هنگام در مسکو بود، هجرت سال 1920 را بی پرده به نام «جنبش مذهبی پان اسلامیستی» خواند.[35] و با پیش بینی شکست و ناکامی آن در نظر داشت تا مهاجران را به « ارتش آزادیبخش هند» جذب نماید.

راستش، آناتولی و یا خانات پیشین آسیای میانه نیز می توانستند جاهایی باشند برای پذیرایی هجرت کنندگان. اما دلپذیرترین جا در نگاه مهاجران هر چه بود، افغانستان بود که دولت آن به ایشان وعده سپرده بود زمین بدهد و کمک های مالی و امتیازات دیگری ارزانی نماید.

 

 

 ----------------------------------------------------------------------------------

 

 

پروفیسور داکتر ولادیمیر بویکو

استاد دانشگاه برناول

گزارنده به دری: عزیز آریانفر

دولت و اپوزیسیون در افغانستان

(ویژگی های مبارزه سیاسی در سال های 1919-1935)

کتابنامه:

فرهنگستان علوم روسیه

پژوهشکده خاور شناسی

فرهنگستان دولتی پداگوژی آلتای

اندیشگاه «روسیه و خاور»

افگانستیکای آسیای میانه یی

سری بنیاد گذاری شده در 2009

نویسنده: پروفیسور داکتر ولادیمیر بویکو

ویراستار : پروفیسور داکتر ویکتور کارگون

مدیر دفتر مطالعات افغانستان در پژوهشکده خاورشناسی فرهنگستان علوم روسیه

ویراستاران :

ت. گ. آبایوا، ک. اسکندرف، و. گ. کارگون (صدر)، ا. ا. کنیازیف، و. پ. پلاستون

 

با پشتیبانی مالی مرکز تحقیقات هنر و علوم اجتماعی دانشگاه کمبریج (بریتانیا)، و فوند علمی اجتماعی مسکو

مسکو- برناول

2010

 

پیش سخن

در مونوگرافی دست داشته، بر پایه انبوهی از منابع و متون، ویژگی های توسعه اجتماعی و سیاسی افغانستان در سال های 1919- 1953 بررسی گردیده است. توجه ویژه یی به تلاش ها در راستای مدرنیزه سازی جامعه و دولت افغانستان و همچنین به مبارزه نیروهای اصلی سیاسی در دوره های پادشاهی امان الله خان، نادر شاه و خاندان او مبذول گردیده است.

فراز و نشیب های مبارزه سیاسی در این دوره ها که در تراز روندها بازپردازی شده اند، بیشتر با توجه به صحنه ها و رویدادهای مشخص بازتاب یافته اند و با گالری یی از پرتره های نمایندگان مقامات سیاسی و اپوزیسیون کامل می شوند. همچنین جزئیات نقش عوامل خارجی (منطقه یی و فرا منطقه یی) موثر در تاریخ نوین افغانستان در نیمه نخست سده بیستم بررسی می گردد.

کتاب برای تاریخدانان، سیاست شناسان، کارشناسان امور بین المللی و همه کسانی که شیفته تاریخ معاصر خاور زمین اند، در نظر گرفته شده است.

 

 

Summary

The monograph “Government and Opposition in Afghanistan: the Features of Political Fighting in Afghanistan 1919 – 1953” is an output of long-time research which is based on extraordinarily broad sources – Russian, British, German, etc – of different origin – archival, personal, official documents. In order to make the balanced picture and assessment of the problems under investigation,  it takes into account the findings of actually all schools of world Afghan studies.

The first chapter is focused on   the restoration of state independence and alternatives of Afghanistan’s social development in 1919 – 1920s. It highlights the struggle for the lines of development in early independence years – the projects which were developed  and undertaken, successfully or not, by pan-islamists, left radicals and other political groupings emerged and acted in the first decade of independence.

One more significant focus of research is re-appraisal of the reformist scheme   by  Amanullah-khan and his inner circle as well the responses and attitudes of the Afghan society. 

This chapter examines the challenges of modernization and growth of socio-political contradictions in Afghanistan in the second half of 1920s – either as silent opposition of officials or rebellious efforts to change the government strategy and everyday politics. The Khost and Shughnan rebellions are considered as an illuminating proofs of public disappointment, especially among minorities and some regional elites and communities.  The growing problems of Afghanistan in the fields of domestic and external politics were culminated in crisis of late  1920s and the eventual fall of Amani regime.  

The second chapter offers an analysis of decentralization occurred in Afghanistan as a critical weakening of governance, followed by civil war of 1929 – the first one of such kind in late colonial-early post-colonial East. Domestic and external factors of this conflict, including the role of  USSR and other external forces, are explored in order to answer the fundamental issue – what are the roots of  the failure by Amanullah and his  adherents? It was this fall out of step which had heavily influenced the following developments and partially determined the installation of oligarchic  regime by Nadir-khan and hisYahya-khel clan. 

Soviet-Afghan operation of V. Primakov-Gholam Nabi-khan (spring-summer 1929) might is an illuminating case of that time Soviet politics, but even this adventurous  expenditure never questions the rational line of the whole Soviet strategy aiming to maintain Afghanistan's integrity, in accordance with the British politics in this issue. 

As this leads from the research done on “Kabulistan” of Habibullah-Bacha-e Saqao, it was not alternative strategy and politics, but rather an effort of multi-faceted  opposition to terminate the extremes of Amanullah politics and rotate some stratas within Afghan elite itself. Turbulent 1920s with their civil war/decentralization overtures strengthened among all the search for self-governance and regionalism in Afghanistan which was clearly expressed in  “Herat republic” of Abdurrahim – the impressive case of sustainable development even under traditional patterns of political life.  

The third chapter deals with  Nadir Shah’s   regime and the consequences of “revolution” of late 1920s – early  1930s, that is the advent to power Yahya-khel clan, headed by Pashtun sardar Nadir-khan,  and its domestic and foreign policies.  The transfer of power issue is complemented by some transitional cases of political struggle on regional level - the attempted coup’d etat of Khalillullah  in Afghan Turkestan is an excellent evidence of political entrepreneurship of marginals.   The rebellion of 1930 in Koh-e Daman  rebellion clearly features the challenges of new regime and new efforts to re-configure the faces of power nationwide, whereas Ibrahim-bekmovement in the Northern Afghanistan exemplifies the the acuteness of national issue and center-periphery conflicts. It also emphasizes  the marginalization of Central Asian emigration even in ethnically close border areas of Afghanistan. Elites fighting which heightened in early 1930s underlined some traditions of the Afghan political culture and intra-elite competition (Yahya-khel – Charkhi feud, etc). 

The fourth chapter covers the developments in Afghanistan in second half of 1930s – first half of 1940s. It mainly focuses on M. Hashim-khan’s regime, its politics  and  oppressive attitude towards opponents/opposition, resulted in emergence and networking of political emigration.  

The fifth concluding chapter traces  the evolution of social relations in Afghanistan in late 1940s – early 1950s and formation of political opposition.   The review of socio-economic situation in Afghanistan and political course of Shah Mahmud’s government after WWII makes ground for analysis of pioneering experience of political party formation (“Wikh Zalmyan”  and National-democratic party cases, together with other political schemes, either institutional or personal).  The outcomes of the “liberal experiment” and configuration of political forces on the eve of “Daud’s epoch” constitute the alignment of late oligarchic  political system and her foreseen prospects.  

Extended conclusion contains the main findings and ideas on the political developments in Afghanistan 1919 – 1953 (conflict-conflict resolution/elite/political patterns/frameworks dynamics) and the interplay of domestic and external factors alongside several post-independent decades.   The analytical/descriptive core text is supplemented with appendixes chronologically documenting some remarkable patterns of Afghanistan's recent political history. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

فهرست

پیش سخن

دیباچه به زبان انگلیسی

سخن گزارنده

پیشگفتار نویسنده

 

بخش یکم. احیای استقلال دولتی و جایگزین های توسعه اجتماعی افغانستان در سال های دهه                      1919 - 1920

101. مبارزه بر سر گزینش راه های توسعه افغانستان در سال های نخست استقلال : پان اسلامیست ها، رادیکال های چپ و جهان خارج

2.1. اصلاحات امان الله خان و جامعه افغان

301. چالش های مدرنیزه سازی و افزایش تضادهای اجتماعی- سیاسی در افغانستان در نیمه دوم سال های دهه 1920

401. بحران اواخر سال های دهه 1920 و واژگونی رژیم امان الله خان

 

بخش دوم. عدم تمرکز قدرت در افغانستان و خانه جنگی سال 1929

1. افغانستان در اوایل سال 1929 : عوامل داخلی و خارجی منازعه جنگ و سیاست شوروی

2. عملیات مشترک افغانی- شوروی پریماکف -غلام نبی خان (بهار، تابستان 1929(

3. «کابلستان» حبیب الله بچه سقاء : خطوط سیاست دولتی

4.  منطقه گرایی در افغانستان : «جمهوری هرات« عبدالرحیم خان  

 

بخش سوم. رژیم نادر شاه و میراث انقلاب «از اواخر سال هایی دهه 1920- اوایل سال های دهه 1930

1.3. به قدرت رسیدن خاندان یحیی خیل سیاست داخلی وخارجی نادر شاه

203. «...قهرمان رویدادهای مزار : تلاش کودتای خلیل الله خلیلی در ترکستان افغانی

303.  رژیم نادر شاه و اپوزیسیون. قیام 1930 در کوهدامن

403.ابراهیم  بیک لقی و شکست جنبش های ملی شمال

503. مبارزه نخبگان و افزایش قدرت ظاهر شاه

 

بخش چهارم. افغانستان در نیمه دوم سال های دهه 1930 – نیمه نخست1940  

رژیم  محمد هاشم خان و مخالفان او

 

104. سیاست داخلی و خارجی حکومت هاشم خان در سال های دهه1930

204. جهات اصلی اعتراض عمومی و شکلگیری مهاجران سیاسی افغان

304. رژیم مصاحبان در اواخر سال های دهه 1930 – اوایل سال های دهه1940 : سیماها و مواضع سیاسی

 

بخش پنجم. نوسازی روابط اجتماعی در افغانستان

در اواخر سال های دهه1940 و اوایل سال های دهه 1950 و تشکیل

اپوزیسیون سیاسی

 

105. ویژگی های وضعیت اجتماعی و اقتصادی افغانستان و سیاست های حکومت شاه محمود خان پس جنگ جهانی دوم

205. نخستین تجربه ساخت و ساز حزبی- سیاسی («ویش زلمیان»-جوانان بیدار») و حزب دموکرات- ملی)

305. نتایج «آزمایش لیبرال» و پیکربندی سیاسی در آستانه «عصر داوود»

 

پایان سخن

فهرست منابع و آثار

پیوست ها

رزیومه به زبان انگلیسی

 

 

سخن گزارنده

 

ندارد آه حسرت جز دل خونبسته سامانی

خدنگ بوی گل را نیست غیر از غنچه سامانی

 

 

 

 

پیشگفتار مولف

«افگانیستیکا» (افغانستان شناسی)- شعبه خاص خاورشناسی روسی و خارجی است. من در اوایل سال های دهه هشتاد سده بیستم بود که با مسایل افغانستان از نزدیک آشنا شدم. در سال های دانشپژوهی در مقطع آسپیرانتوری در پژوهشکده خاورشناسی آکادمی علوم شوروی پیشین، راهنمای علمی و سرپرست من- استاد لی- دانشمند برجسته روسی و از پیشگامان خاورشناسی و سیاست شناسی، به من پیشنهاد کرد تا به بررسی رویدادهای افغانستان که در آن برهه بنا به دلایل معلومی در محراق توجه خاورشناسی جهانی قرار گرفته بود، بپردازم. به راستی هم در آن هنگام افگانستیکا به یک پدیده جهانی مبدل گردیده بود.ن هنگام افگانیستیکا به یک   

 در گرماگرم جنگ در افغانستان، که با حضوریابی شوروی در این کشور پیچیده تر شده بود، آفرینندگان بیشترینه آثاری که در باره افغانستان درگستره شوروی پیشین نوشته می شدند، شتابزده و ناشیانه (اگر سخن درست بگوییم، سبکسرانه) بر سر مسایلی که حتا به دشوار می شد در پژوهشکده ها و پژوهشگاه های تخصصی اکادمیک شوروی به آن پرداخت- بر سر سوژه های مربوط به مناسبات شوروی و افغانستان، و بیشتر مرتبط به تهاجم نیروهای شوروی به افغانستان در سال 1979 (که نزدیک به یک دهه به درازا کشید)، «ریختند».

 

با این هم، در پهلوی این نبشته های بی ارزش و سبک، بودند کارهای ژرف و وزنینی که پسان ها شالوده پژوهش های من در زمینه تاریخ نوین افغانستان شدند. در آن هنگام، من بیشتر سرگرم بررسی هیستوری گرافی (تاریخنگاری)[1]افغانستان معاصر و مسایل گریزیان (پناهجویان) افغان که با گذشت هر روز بزرگ تر و گسترده تر و غم انگیز تر می گردید، بودم.

 

روشن است برای پرداز چشم انداز روشن تاریخی و مطرح کردن دیدگاه های استوار بر مدارک  آرشیوی و دیگر ره آوردهای دبستان های افگانیستیکای جهانی در باره روندها و رویدادهای کلیدی در یکی از هنوز نگونبخت ترین کشورهای خاور زمین- افغانستان- به سال ها و حتا دهه ها نیاز بود.

 

کار سامانمند و هدفمند در این راستا را پانزده سال پیش از امروز به رهبری پروفیسور یوری گانکفسکی(2001 -1921) - خاور شناس نامور، کارشناس بی نظیر (افغانستان، پاکستان و ...) آغاز نمودم. آشنایی با یوری گانکفسکی، مشاوره ها و رهنمودهای او، استراتیژی کلی پژوهش ها و جهات اصلی آن را تعیین کردند. نوازش های بسیار مهم حرفه یی و شخصی گردانندگان دفتر مطالعات خاورمیانه و نزدیک پژوهشکده خاوری شناسی فرهنگستان علوم و بخش های مطالعات افغانستان و پاکستان این پژوهشکده- به ترتیب، استادان: بیلوکرینیتسکی،کارگون، موسکولینکو و دیگر همکاران از نهادهای پژوهشی مطالعات کشورهای خاور و دیگر موسسات همپیوند با پژوهشکده خاورشناسی فرهنگستان علوم، برایم بس ارزشمند بودند.

 

درک پیچیدگی ها و همزمان با آن پی بردن به پهنای افگانیستیکا بدون همکاری ها و تماس های دوستانه با برجسته ترین نمایندگان شاخه آسیای میانه یی آن- پروفسور حق نظر نظرف، بابا خواجه یف، آبایف، اسکندرف، امامف، الکساندر کنیازیف، علیمف،  کمال عبدالله یف و دیگران برایم ناممکن بود.

   

دشوار گذر بودن گستره افغانستان و نادسترس بودن شماری از گوشه های آن کشور برای انجام مطالعات میدانی و همچنین بسته بودن (تا همین چندی پیش) در بایگانی ها، کمبود حتا ادبیات پایه علمی، دشواری های بسیاری را در روند کار به میان می آوردند.

 

به پیمانه معینی اوضاع در درون خود علم افگانیستیکا که به شدت نخبه گرایانه، رقابتی و در عین حال در انحصار یک گروه نسبتا کوچکی از دانشمندان و خبرگان رشته خاور شناسی میهنی و جهانی بود؛ تاثیرات [منفی-گ.] خود را بر جا می گذاشت.

 

پیشرفت راستین درکار، تنها به یُمن یک سری بازدیدها از مراکز مهم علمی و پژوهشی خارجی، آرشیوها و کتابخانه ها برایم فراهم گردید. هر یک از این بازدیدها با پشتیبانی سازمان های فیلانتروپی (بشردوستانه) کشوری و نیز خارجی برنامه ریزی و انجام گرفت.

 

 نقطه آغازین در این راستا، به دست آوردن «بورسیه» فوند علمی اجتماعی مسکو و سپس سفر علمی به انگلستان در سال 1995 با حمایت شورای بریتانیایی مدرسه اقتصاد لندن و وزارت امور خارجه این کشور گردید.

 

دریچه واقعی افگانستیکای خارجی به روی من به لطف مارگو لایت- استاد مدرسه اقتصاد لندن، که کار بسیاری را برای توسعه تئوری و عمل روابط بین الملل انجام داده است، گشوده شد. همچنین در لندن، از دوستی و مشاوره های نیک راونشاد هایمن- خاور شناس خبره و ارجمند که دردمندانه دیگر به دیار جاودانگان پیوسته است، بهره مند بودم.

 

در اوایل سال 2000 بنا به سفارش فرد هالیدی- خاور شناس و استاد روابط بین المللی در مدرسه اقتصاد لندن و ج. شیری- کارشناس نامدار در مسایل توسعه پساشوروی دانشگاه آکسفورد، سفریه مهم و شایان توجه پژوهشی آکادمی بریتانیا را به دست آوردم.

 

لزوم مطالعه مواد بایگانی های انگلیسی در باره افغانستان، انجام کار را برای مدت طولانی به عقب انداخت. اما منحصر به فرد بودن کلکسیون ها و مجموعه های مستند نگهداری شده در کتابخانه بریتانیا، آرشیو ملی بریتانیا، دانشگاه های کمبریج و آکسفورد به پیمانه بزرگی وثوق و اعتبار بایسته علمی و وسعت سوژه یی و موضوعی پژوهش را تامین نمود. این کار بدون دریافت سفریه  و حمایت  علمی- سازمانگری مرکز تحقیقات هنر و علوم اجتماعی به مدیریت پروفیسور یاکوبس و مرکز تحقیقات آسیای جنوبی دانشگاه کمبریج به مدیریت پروفیسور ک بیلی، ممکن نبود.

 

در دشوارترین لحظات، داکتر هیوستوتسی از مدرسه اقتصاد لندن– آدم بسار فرهیخته و ورجاوند، پژوهشگر خستگی ناپذیر و پیگیر سیاست پر خم و پیچ افغانستان معاصر، کسی که همواره بهترین ویژگی های منش ایتالیایی و سنت های علمی انگلیسی را در خود یکجا دارد،کمک های بایسته را برایم ارزانی نمود.

 

داکتر آ. مارشال (از دانشگاه گلاسکو)- یکی از بهترین کارشناسان تاریخ نظامی معاصر آسیا، نیز در یک رشته ابتکارات علمی همراهم شد.

 

 تماس ها و همکاری با نمایندگان دبستان افگانیستیکای آلمان که شاید از پررونق ترین و متنوع ترین دبستان های این رشته جهان باشد، برایم بس با اهمیت بوده است.

 

آغاز این همکاری، با مکاتبه با پروفسورگریتسباخ پی ریخته شد و به سال 1996 از آلمان برای کار در  پروژه پژوهشی در آرشیو افغانستان (در جنب انستیتوت تحقیقات و پیش بینی آینده دانشگاه روهر شهر بوخوم)[2] با حمایت «سازمان خدمات مبادلات اکادمیک آلمان» (دااد)[3] بازدید نمودم.

 

راهنمایان من در این پروژه پژوهشی- پروفیسور کراوس، داکتر فون رنسی، داکتر لیوین اشتاین، داکتر امین فرهنگ (پسان ها وزیر در حکومت جمهوری اسلامی افغانستان)[4] و داکتر  سمیع نور بودند. این بازدید، پیوندهایم را در چهار چوب گروه پژوهشی آلمان در باره افغانستان استوار تر گردانید.

 

پیش از آن، در سال 1995 بخت یارم بود که با مواد آرشیو افغانستان[5] سویس (که در آن هنگام در لیستال بود و بعدها در اوایل سال های دهه 2000 به بوبن دورف برده شد)،کار نمایم. این آرشیو کلکسیون گنجینه منحصر به فرد جمع آوری شده و نگهداری شده است که به برکت تلاش های پیگیر پاول بوشریر [Paul Bucherer-Dietschi-گ.] و خانواده اش و دیگر همکاران سویسی اش بر غنای آن افزوده شده است.

 

بورسیه پژوهشی بنیاد علمی انسان دوستانه روسیه در سال های 1996-1997 اجازه داد پژوهش را در تراز پروژه در باره مطالعه ویژگی های عمده جنگ های داخلی در افغانستان در سده بیستم مطرح نمایم. وانگهی حمایت همین بنیاد از پروژه «افگانیستیکای جهانی در سده بیستم و اوایل سده بیست و یکم»: کادرها، اندیشه ها و نهادها» حد اکثر شالوده علمی و هیستوریوگرافیک (تاریخ نگاری) کار را مستحکم ساخته و جستجوی  موضوعات و جهات نو پژوهش را آسان تر گردانید.

 

سفر پژوهشی دیگر در خارج- برنامه فولبرایت (امریکا) بود که امکان کار در کتابخانه ها و آرشیوهای دانشگاه هاروارد را در سال های 1998-1999 و آشنایی با خاورشناسان برجسته امریکایی- پروفسور آر. فرای، پروفیسور فریدریک استار، پروفیسور بارنت روبین و دیگران و نیز آغاز همکاری با انجمن های دارای اتوریته بالای هاروارد- مرکز پژوهش های خاور میانه و انجمن آسیای میانه را برایم فراهم آورد. همو حمایت رییس انجمن آسیای میانه- داکتر شوبرلاین اجازه  داد پژوهش را در تراز بایسته از دیدگاه هیستوری گرافیک، کنسپتوئل  و.... بالا ببرم.

 

سفرهایم به پاکستان در سال های 2000، 2004 و 2009 با حمایت بنیاد هانس زایدل (آلمان) و دولت پاکستان و همچنین به افغانستان در سال های 2006 و 2008 [6] زمینه را برای بررسی موضوعات مورد مطالعه از نزدیک فراهم آورد.

 

قریحه سازمانگری، توانمندی و خبرگی و مهمان نوازی های پروفیسور عظمت حیات خان- مدیر وقت مرکز پژوهش های منطقه یی دانشگاه پیشاور (کنون رییس  این دانشگاه) و همکارانش-  داکتر سر فراز خان، داکتر فضل رحیم مروت، داکتر ف. درانی، داکتر شاه نظر خان و دیگران، غنای کلسیون های مستند و مجموعه های کتابخانه های بومی امکان دادند بسیاری از موضوعات کارم را دقیق تر بسازم و آن را بامنابع و ادبیات بارور تر سازم.

 

شماری از آثار کمیاب در زمینه مسایل مورد علاقه ام را توانستم در فوندهای سازمان بین المللی غیر دولتی ACBAR (در پشاور پاکستان) بیابم که سال های آن را نانسی دوپری( (Dupreeрс بیوه  لویی دوپری فقید- استاد کلاسیک افگانستیکای امریکا- گردآورنده خستگی ناپذیر میراث فرهنگی افغانستان، کنون مدیر «مرکز مطالعات افغانستان» در دانشگاه کابل؟ رهبری می کرد.

 

  سخنان مهر آمیز و هدیه گرانبهای حشمت [خلیل-گ.] غبار- فرزند روانشاد غبار- تاریخ نویس برجسته افغانستان- جلد دوم اثر گرانسنگ پدر فقیدش- «افغانستان در مسیر تاریخ»، که در اوایل سال های دهه 2000، از چاپ برآمد؛ برایم نیروی تازه یی برای به پایان رساندن بخش تاریخی پیش نویس کتاب بخشید.

 

بایسته است یاد آور شوم که چند سال پیش از آن، مهربانی همانندی را روانشاد داکتر عبدالحکیم طبیبی- دیپلمات و سیاستمدار سرشناس افغانستان با هدیه دادن کتاب وزنین «خاطرات چهل سال زندگی دیپلماتیک من» فرموده بودند.

 

همچنین تحفه ارزشمند جناب داکتر امین فرهنگ، که کتاب پدر فقیدش- سیاستمدار شناخته شده – آقای صدیق فرهنگ- «افغانستان در پنج قرن اخیر» را برایم دادند، هم در زمینه درک موضوع تحقیق و هم ویژگی های جهات مختلف تاریخ نگاری در افغانستان سودمند واقع گردید.   

 

 در شمار روشن اندیشان افغانی یی که سخاوتمندانه دیدگاه های خود را در باره سرگذشت کشور شان با من در میان گذاشتند، بایسته می دانم به ویژه از روانشاد استاد داکتر احمد جاوید[رییس پیشین دانشگاه کابل-گ.]، داکتر رضا امین، داکتر واک، داکتر توریالی گران و داکتر عزیز آریانفر- تاریخدان، خاور شناس، گزارنده و ناشر (و تا چندی پیش- دیپلمات) نام ببرم.[7]

    

در پایان می خواهم از کارکنان بخش خاور کتابخانه دولتی تاریخ عامه، برخوردهای دوستانه و مهربانی ها و نوازش های بیکران چندین ساله شان که در بسیاری از زمینه ها در کار روی این پروژه و طرح های دیگر برایم سودمند واقع شده است، از ته دل سپاسگزاری نماییم.

 

...و سر انجام در درازای سال های بسیار، حمایت بس ارزشمندی را از کارم – پدرم روانشاد سرگئی استیپانوویچ بویکو (1930 - 2004) و مادرم بانو لیدیا سمیونوونا بویکو، که این کتاب را به ایشان اهدا می کنم، ارزانی فرمودند.

 

رساله دست داشته فصل تاریخی یی از پژوهش چند وجهی پدیده «افغان» است که همچنین در بر دارنده پروژه جداگانه مستقل هیستوریوگرافیک و ابعاد سیاسی- بین المللی تاریخ افغانستان در سده بیستم است.

 

---

بالا
 
بازگشت