به قلم  پروفسورداکتر عبد الواسع اطیفی

 

                          عنوا ن کتا ب : فرهنگ  عا میا نۀ فا رسی تا جیکی
                                  مولف : د ا کترعنا یت الله شهرا نی
                                       شما ره  869 جریدۀ ا مید
 

 

 

کهن جا مۀ خویش پیرا ستن       به ا ز جا مۀ عا ریت خوا ستن ( سعد ی)

 

وقتی کتاب پرمحتوای فرهنگ آموزندۀ فارسی تاچیکی « فرهنگ عامیانۀ تاجیکی بدخشا ن » ارسالی مولف پژوهشگر   پرکار آ ن ، د وست نها یت عزیزم ا ستا د د ا کترعنا یت الله شهرا نی را کشود م ، چشمم بهمین بیت پرمعنی حضرت سعدی شیرازی (رح) افتا د که فرتعریف واژۀ « عا ریت » برشتۀ تحریر آ مد ه است و، د ر حقیقت ا نعکا سی ا ز مسا عی   ا رزشمند د ا کترشهرا نیست ،که مروارید ها ی سچه را د ر کهن جا مۀ فرهنگ و ا د بیا ت عا میا نه زبا ن
زیبا ی فا رسی ( چه د ری و چه تا جیکی و چه  فارسی  ) صیقل مید هد و پیرا سته وآ را سته میسا زد ، نمیگذ ا رد  خا کستر ا یا م و د ستبرد تنگ نظرا ن ، د ر آ یینۀ تا ریخ مکد رشا ن سا زد .
استاد ادب وهنرداکترشهرانی د ر مقد مۀ ا ین فرهنگ ، که ا ز طرف کا نون فرهنگی قزل چوپا ن وویراستاری استا د برها ن الد ین نا مق وهمکا ری عبا د الله شهرانی د ر 538 صفحه به نشررسید ه ، چنین مینگا رند « د ر کشورعزیز
ما افغانستان تاحال کسی به تأ لیف فرهنگ فارسی د ری یا لغتنا مه د ست نیا زید ه است ، صرف د ر سی چهل سا ل ا خیرد ا نشمند ا ن  انگشت شما ری چون د ا کترروان فرها د ی وعبد الله افغانی نویس ازکابل ، پوهاند سید شا ه علی اکبرشهرستا نی ا زهزاره جات ومحمد آصف فکرت ا ز هرا ت به جمع آ وری لغا ت عا میا نۀ منا طق مختلف کشوردست یا زید ه ا ند . وا ژه های مستعمل که د رفرهنگ (فعلی ) عا میا نۀ ( لسا ن فا رسی تا جیکی ) ، تا جیکی بد خشا ن آ
مد ه ا ست ، ا ز منا طق مختلف بدخشان وسایر نقا ط جمع آوری شده ا ست ، آنچه که درین مجموعه ضبط شده است ، با داشته های لغت فرس تألیف اسدی توسی، فرهنگ برهان قاطع ، غیاث اللغات و فرهنگ عا میا نۀ فارسی افغانستان عبد
الله افغانی نویس ، سروده های ا بوالمعا نی میرزا عبدالقا د ر بیدل  وآفریده های منظوم بعضی ا ز شاعرا ن وسخنورا ن بدخشا ن ، اشعا ر رود کی سمرقند ی ، فردوسی توسی ، سنا یی غزنوی ، نظا می گنجوی ، خا قا نی شیروانی ، ظهیرفا ریا بی ، مولوی ، سعدی ، حا فظ ، صا ءب تبریزی ودیگران به مقابله ، مقایسه و استنا د گرفته شده است . گذشته ا ز اینها چگونگی تلفظ درست آنها به حروف انگلیسی نیزداده شده است
....
استاد شهرانی د رتأ لیف این فرهنگ با استفاده ازشیوۀ وموازین خاص تهیه وتحریر « فرهنگ » یا لغتنامه نویسی ، با بکا ر برد ن مخففا ت لازمه مثا لها ی پرازمعا نی متراد ف و متبا ین وتعبیرا ت عا میا نه منا طق مختلف افغانستان ، خا صتأ بدخشان ، مساعی ارزشمند وقابل قدری را به خرج داده ا ست . اینک بطورگلچین ازجمله توضیحا ت مربوطه بعضی لغا ت که د ر سلسلۀ حروف الفبا ا ز ( الف ) تا ( ی ) برشته تحریرآ مده است ، چند نمونه ای بشما ارا ءه میگردد :
آ – آخور: اسم مکان ( د ف ک ج ) جاییکه اسپ ، خر، گاو وغیره د رآ ن کا ه خورند. معمولا آخور ا ز گیل تهیه وتیا رشده ومابین آ ن چقوروعمیق ا ست که اصلا (اوخور) بوده وبمرورزمان وکثرت استعمال (آخور) شده ا ست چنانچه مولوی گوید

میرآخورگرچه د ر آخور بود        هرکه ا و را خرمیگوید خربود

ا – اخگر: آتش بود که چون آ ب زنی ا نگشت شود. عسجد ی گوید :
 

اخگرم آتش ا ست ولیکن نه چون چراغ       سوزنم آ هن ا ست و لیکن نه چون تیر
 

ب – بوم : ا سم ( ک د ف ج ) پرند ه ایست نحس و ید که د ر روز د ر ویرانه ها خوا ب میبا شد ود ر شب غرض شکا ر برآ ید .      بلبلا مژدۀ بها ر بیار        خبر بد ه به بوم شوم ، گذ ا ر .
پ  - پالان : اسم ، زین خر، ا زخس سا خته شد ه و د و لا میبا شد و پوش گلیمی د ا شته میبا شد . بیدل گوید

بید ل آ د م با ش فکررا کب ومرکوب چیست      ا زهوس تا کی کسی پا لان گا و و خرشود
 

ت – توقوم : اسم ( ح ف د ک ) زیا د تربه پا لان خرا ستعما ل میشود ، همچنا ن ( توقوم ) به حیوا ن کوند رو نیز ا ستعما ل میشود :
 

توقوم طبیعتا ن همه د ر اوج عزتند         ا ی روشنی طبع ، توبرمن بلا شد ی
 

بهرحا ل ، با همین شیوه ، لغا ت فا رسی تاجکی با مثا لها ی برا زند ه تا آ خرین حرف (ی ) توضیح و تفهیم شد ه که منبع وریفرنس ا رزشمند است  د ر را ستا ی حفظ فرهنگ مربوطه فا رسی د ر همه ابعا د، برای پژوهشگران وتا ریخ نویسا ن ومحققین زبا ن . د رینجا لازم مید ا نم ا زتبا رز و انکشا ف فا رسی تاجکی  کلاسیک و ا د بی نیز با ا ستفا د ه ا ز منا بع معتبروخا صتأ نشریۀ ا رزشمند ( تا جیکستا ن ) مطلبی را تذ کر د هم :

قرن دهم و قرون ما بعد آ ن د وره ها ی نشو و نما وتبا رز ا د بیا ت کلا سیک فا رسی تاجکی محسوب میگرد د .
آثارادبیا ت بد یعی اکثرأ آثارمنظوم وآثارتاریخی و علمی زادۀ همین د وره تأ ثیرزیادی د رحیا ت فرهنگی مردم ماوراالنهر( تورکستان)، خراسان ( افغانستان) ، ایران غربی ، هندوستان شمالی وممالک متعد د خا ورنزدیک و وسطی رونما ساخت پد ید ه های ادبیات کلاسیک تاجیک و فارسی تاجیکی با ترجمه به سا یرزبانها ی اروپا یی   د رواقعیت ثروت فرهنگی مرد م متعد د جها ن گردیده است د ر جریا ن وقا یع تاریخی استیلای آسیای وسطی وایرن و افغانستان توسط قد رتهای عربی وقت حین ظهور دین مقدس اسلام ، تأثیرا ت وتعد یلاتی د ر خط و تحریر وتکلم فارسی تاجیکی وارد نمود و زبان عربی تدریجأ وخاصتأ د راموررسمی و د ولتی آنوقت نفوذ نمود ولی به تمدن خطی وادبی مردم فارسی زبا ن صدمۀ کلی وارد ننمود و ، مردمعوام زبان مادری وعنعنوی خودرا بطورمیراث فرهنگی حفظ نمودند وچه بسا آثار وشهکارهای ادبی که بوجود آمدوجا ویدانه بیادگارماند.
همچنان هویداست که د ر ابتدای قرن هشتم میلادی زبان زندۀ اهالی بلخ همانا زبانهای تاجیکی وتورکی بوده است . انکشاف پرشکوه ادبیات کلاسیک تاجیکی ، مخصوصأ ا ز دورۀ سامانیان ، ا ز دوره ایکه رودکی ( آخرقرن نهم و اواسط قرن دهم میلادی ) وفردوسی ومعاصرآنها ا ز جمله دقیقی ، ابولحسن شهید بلخی ، ابوشکوربلخی و دیگران آثارارزشمند بدیعی شانرا
بزبان فارسی انشاد کردند و، ادبیات کلاسیک تاجیکی نیزد رهمین زمان ومحل پدیدارگردیده است ...»
بهرحال برمیگردیم به فرهنگ عامیانۀ فارسی تاجیکی فرآوردۀ استاد شهرانی وازآخرین صفحات پربهای آن لغتی ازردیف (ی) را یادآورمیشویم:

ی – یال : اسم موی گردن اسپ وخرباشد وبروزن بال به معنی گردن باشد، بیخ گردن را نیزگفته اند... وبه معنی فرزندو عیال هم است ومستی حیوانات رانیزیال گویند ؛ چه هرحیوانیکه مست شود، گویند یال آمده است سالک یزدی
میگوید:
 

ای که میبندی به ما افتادگان یال از غرور        نی زیک جا بشکند پشتش ،که صد جا مشکند

 در پایان این معرفی مختصریک فرهنگ ارزشمند وپرمطلب، به آرزوی صحت وسعادت استاد داکترعنایت الله شهرانی و با چشمداشت تألیفات و پژوهشهای بیشترش ، یادآورمیشوم که السنۀ مردم جهان د ر هرخطه وسرزمین و دودمانیکه منشأ و مأوا گرفته است ، منحیث یک میراث  جاویدانۀ فرهنگی، د ر انعکاس این بیت سیمین بهبهانی ، گرم .ماندگار خواهد ماند:
 

هنوز د ر سینه آتشی بجا ست کزتاب شعله اش      گما ن ندارم به کا هشی ، زگرمی دودمان خویش

 

---

بالا
 
بازگشت