داکتر یوری تیخانف

استاد دانشگاه لیپیتسک

 

 

فرهنگستان علوم فدراسیون روسیه

پژوهشکده خاور شناسی   

 

 

 

 

 

نبرد افغانی استالین

(سیاست قدرت های بزرگ در افغانستان

و

قبایل پشتون)

 

 

 

گزارنده: عزیز آریانفر

www.arianfar.com

 

 

 

پروفیسور داکتر یوری تیخانف

استاد دانشگاه لیپیتسک

 

فرهنگستان علوم فدراسیون روسیه

پژوهشکده خاور شناسی  

 

 

نبرد افغانی استالین

(سیاست قدرت های بزرگ در افغانستان

و

قبایل پشتون)

  

Dr. Yuri Tikhonov

 

Russian academy of scienes

Institute of oriental studies

 

 

POLITICS OF GREAT POWERS IN AFGHANISTAN AND PUKHTOON TRIBES

 

(1919-1945)

 

TRANSLATED BY: AZIZ ARIANFAR

 

 

 

 

دیباچه

 

جنگ افغانستان برای شوروی نه به سال 1979 - هنگامی که سپاهیان شوروی به این کشور سرازیر گردیدند، بل شصت سال پیش از آن- در 1919  آغاز شده بود.

 

درآن هنگام، لینن این کشور را «کلید آسیای میانه»[(و نیز «کانال سویز انقلاب به سوی هند»)-گ.] می خواند [ و کمینترن هم- «جهبه خاوری انقلاب جهانی آسیا»-گ.]. ترتسکی بر آن بود که راه «ستوران سرخ» به سوی اروپا از افغانستان و هند می گذرد و استالین از هیچ چیزی- نه از نیرو و نه از پول؛ برای پاسداری از منافع شوروی در این منطقه دریغ نمی کرد.

 

پیکار بر سر افغانستان- ستیز کبیر پنهانی بود که در آن افزون بر شوروی (که پای آن در سراسر سده بیستم به این نبرد کشانیده شده بود)، بریتانیا، رایش سوم و امریکا دست داشتند. این جنگ تا کنون نیز نه تنها پایان نیافته است، بل با نیروی تازه یی ادامه دارد.

 

... و هرگاه ما نخواهیم بار دیگر در نبرد بر سر آسیا ببازیم، چیزهایی است که باید از استالین(که توانسته بود بی آن که وارد درگیری مستقیم مسلحانه گردد، نه تنها از تاثیر روسیه دفاع کرد، بل آن را در این «گستره منافع ملی ما» تحکیم نیز بخشید)، بیاموزیم.

  

 

 

 

 

 

 

 

 

سخن مولف

 

در جهان، شاید جای دیگری نباشد که نام مرموز و سهمگین «سرزمین جهاد» چنین استوارانه بر آن چسپیده باشد- افغانستان و نوار قبایل «مستقل» پشتون هند بریتانیایی (کنون پاکستان). این سرزمین را هنوز هم چنین »[(«قبایل آزاد»)-گ.] می نامند.

 

دو سده آزگار، مردم آزادی دوست و قبایل این منطقه با پاسداری از زمین و آزادی خود در برابر استعمارگران انگلیس«جانانه» رزمیدند. طی این مدت، «مساله پشتون» به دردسر امپراتوری انگلیس مبدل گردید که این کشور توانمند توانست تنها پس از فروپاشی امپراتوری بریتانیا از «شر» این [«دردسر»-گ.] بیاساید. دشمنان بریتانیای کبیر این «انگشت افگار» انگلیسی ها را خوب می شناختند و بارها کوشیدند بر آنان در گستره قبایل پشتون ضربه بزنند.

 

که نبود که در سده بیستم نکوشید با پر(برگ، ورق، کارت) پشتون بازی نکند!

 

آلمانی ها با سرویس ویژه خود همراه با پان اسلامیست های ترکی در دوره جنگ جهانی اول کوشیدند شورش های ضد انگلیسی چندین میلیون پشتون را بر انگیزند. سپس، به جای آن ها بلشویک ها و ناسیونالیست های هندی آمدند: کمینترن(انترناسیونال کمونیستی) زمان درازی سرسختانه کوشید «جهبه خاوری» انقلاب جهانی آسیا را بگشاید.

  

در آستان و در سال های جنگ جهانی دوم، رایش سوم و متحدان آن– کشورهای «محور» - روم و توکیو- برنامه ریزی کردند به یاری شورش نیرومند مسلحانه پشتون ها، ارتش بریتانیا را در هند فلج و زمینگیر نمایند. در همه این طرح ها، نقش اصلی به افغانستان داده شده بود که همه دشمنان انگلیس می خواستندآن را به تخته خیزی برای پویایی های ویرانگرانه در برابر هند بریتانیایی مبدل گردانند.

 

پادشاهان افغانستان نیز حسابات تسویه ناشده خود شان را انگلیسی ها داشتند. مگر، نیروی سهمگین قبایل پشتون برای کابل نیز بس خطرناک بود. در پیوند با این، حکومت افغانستان هر گونه توطیه های کشورهای دیگر را در گستره قبایل پشتون با پیش بری بازی سودمندانه برای خود با رقابت اردوگاه های نظامی- سیاسی در دوره جنگ های جهانی  بر هم می زدند.

 

این گونه، گستره جنبش نیرومند شورشی پشتونی به کارزار پویایی های بسیاری از شبکه های استخباراتی خارجی که در میان آن ها کمیساریای خلق در امور خارجی(وزارت خارجه شوروی)، اداره استخبارات و ساختارهای ویژه کمینترن نقش آخر را بازی نمی کردند، مبدل گردید.

 

سر از آغاز جنگ کبیر میهنی(جنگ جهانی دوم) استخبارات شوروی در افغانستان با سرویس های ویژه فاشیستی وارد نبرد گردیدند و توانستند از آن پیروز به در شوند. تا سرکوب کامل رایش سوم، «دست های مسکو» به متحدان بریتانیایی خود در دروازه های هند یاری می رسانیدند.

 

این کتاب رخدادهای بازی بزرگ در آسیا در نیمه نخست سده بیستم را باز می گوید. بر پایه اسناد فاش شده بایگانی های شوروی و بریتانیا جهت و مراحل رویارویی قدرت های بزرگ و استخبارات آن ها در افغانستان پیگیری می شود.  همزمان با آن، برای نخستین بار در آثار میهنی به گونه مفصل بر اوضاع انفجار آمیز در گستره قبایل پشتون در دهه های سال های 30-40 سده گذشته روشنی افگنده می شود.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

بخش یکم

سیمای قبایل پشتون

 

به گونه یی که روشن است، نزدیک به چهل درصد از باشندگان افغانستان- پشتون ها اند که در دو اتحادیه بزرگ درانی و غلزایی گرد آمده اند. درانی ها در نواحی جنوب باختری کشور و غلزایی ها در نواحی کابل و غزنی تا پاکستان کنونی یعنی تا ناحیه مرزی های پیشین هند- افغانستان بود و باش دارند.

بخش اصلی پشتون های افغانی در مناطق جنوب هندوکش- مرز طبیعی میان افغانستان شمالی و جنوبی، بود و باش دارند. مگر، در نتیجه سیاست «ناقلی» گردانندگان افغانستان، بسیاری از قبایل پشتون در شمال افغانستان نیز زمین و چراگاه به دست آورده اند.[1]در آستانه جنگ جهانی دوم حکومت افغانستان، پشتون ها را حتا در برخی از جزایر رود آمو جا به جا کرد.

 

زمین های پشتون های خاوری (پتان ها) در اواخر سده نزدهم به گونه فرمالیته در ترکیب هند  بریتانیایی شامل ساخته شد. قبایل پشتون های خاوری در نواحی کوهستانی باش گل بود و باش دارند که از روی آن مرز کنونی افغانستان با پاکستان می گذرد و پیش از آن، در سال های1893- 1947 مرزهای شمال باختری هند بریتانیایی و رود سند می گذشت. در شمال و باختر، این سرزمین که گستره آن به بیش از 120 هزار کیلومتر مربع می رسد، با افغانستان هم مرز است، و در جنوب با پنجاب و در خاور با کشمیر هم مرز می باشد.[2] بخش بزرگ گستره بود و باش پشتون های خاوری را رشته کوه های هندوکش پوشانیده است، که به تدریج دامنه های خود را در جهت جنوب باختری، به سوی بیابان های بلوچستان پهن می نماید.

 

این سرزمین دشوار گذر کوهستانی را می توان تنها از راه چند گذرگاه کوهستانی که با رودخانه های کابل، سوات، توچی، کوروم (کُرُم)، گومل و ذهاب بریده شده اند، پیمود و پشت سر گذاشت. آسان ترین راه ها از افغانستان به هند- گذرگاه خیبر است که آب های رود کابل آن را از لا به لای صخره های دسترسی ناپذیر، کنده اند. از سر گذرگاه خیبر همچنان مرزهای جداکننده گستره بود و باش قبایل خاوری پشتون به دو بخش شمالی (دیر، سوات، چترال و بخشی از هزاره) و جنوبی (تیرا، باجور، کرم؛ وزیرستان و «کاکرستان») می گذرد. به سوی جنوب خیبر، کوه های سلیمان واقع است - جایی که تا همین اکنون بخش بزرگ قبایل خاوری پشتون ها بود و باش دارند.[3]

 

در آستانه جنگ جهانی دوم، نفوس چهل و هفت قبیله بزرگ پتان در هند بریتانیایی نزدیک به پنج میلیون نفر می رسید.[4] در آن هنگام، در افغانستان و هند بریتانیایی، نزیک به ده میلیون پشتون بود و باش داشتند. 

مناسبات میان قبایل بسیار پیچیده بود و چه بسا که دشمنانه. مگر، در لحظات خطر، آن ها همواره دوشادوش هم در برابر دشمن بیگانه می رزمیدند. از این رو، اشغالگران (سیک ها، انگلیسی ها) به ندرت تنها با یک قبیله می جنگیده اند. همیشه در برابر آن ها ائتلاف قبایل پشتون شکل می گرفت. بسنده بود یک قبیله سر به شورش بردارد. آن گاه تعامل زنجیره یی آغاز می گردید- در سراسر  گستره بود و باش پشتون ها از چترال تا بلوچستان، از خیبر تا خوست.

 

این را که چگونه این کار رخ می داد، دقیق تر از هر کسی جنرال بریتانیایی- جورج مک مونی پرداز نموده است: «مسعودها با وزیری ها پیوند دارند. وزیری ها با اوروکزایی ها. اوروکزایی ها با افریدی ها. افریدی ها با مومندها. مومند ها با قبایل باجور. باجوری ها با دیری ها. دیری ها با سواتی ها. سواتی ها با بونیری ها. قبایل بونیر با باشندگان دره سند و آن ها با قبایل کوه های سیاه...».[5]

 

در رابطه با این، در اسناد انگلیسی، بیشتر از هر چیزی شمار کل لشکرهای قبایل مرزی شمال باختری هند آورده می شود. در آستانه جنگ جهانی دوم، در سمله شمار همه جنگجویان پشتون را 223168 رزمنده برآورد کردند که با تفنگ های مدرن چند تیر مسلح بودند.[6]

 

گذشته از آن، بسیاری از قبایل با تیربارها که بیش از این توان آتشباری رزمجویان آن ها را افزایش می بخشید، مسلح بودند. حکومت هند بریتانیایی در هند همواره ناگزیر بود توان رزمی پشتون های خاوری را در سنجش بگیرد.

 

شایان یادآوری است که اوضاع در مرزهای هند و افغانستان نه تنها به خاطر سیاست تجاوزگرانه انگلیس که روشن است برای پشتون ها دشمن شماره یک به شمار می رفت، بل نیز به خاطر رویارویی های قبایل جنوب افغانستان با حکومت کابل، پرتنش می گردید. هر گونه تلاش فرمانروایان افغان مبنی بر تحکیم کنترل خود بر قبایل مرزی، مقاومت سرسختانه مسلحانه آنان را بر می انگیخت. در بسا موارد، خود پتان های هند بریتانیایی به یاری همزادان افغانی خود می شتافتند. در این پیوند، حکومات هند و افغانستان همواره تلاش می ورزیدند به هر بهایی که شده از قیام مسلحانه سراسری در گستره قبایل پشتون که نیروهای متحد آن ها بنا به اطلاعات استخبارات شوروی به 370 هزار ستیزه جوی مسلح می رسید، جلوگیری نمایند.[7]

 

سه عامل یکپارچگی پشتون ها را در برابر دشمن خارجی تامین می نمود: همتباری، «پشتونوالی» و هم آیینی.

 عامل نخست، افزون بر همزبانی و همفرهنگی برای پشتون ها شامل آن می گردد که همه آن ها از تبار قیس عبدالرشید (پتان)[8] هستند.   

هرگاه، هر چند گاهی در کشاکش های درونی؛ این همریشگی به دست فراموشی سپرده می شود، هنگام دفع تجاوز از بیرون، دیر یا زود پیوندهای خونی و تیره یی بازآرای می گردد.

 

اهمیت بزرگی را در زندگی پشتون های خاوری سنت های پشتونوالی بازی می نماید که مفاهیم اساسی آن عبارت است از» «ننگ» و «بدل». ننگ و دفاع از آن، ارزش متعالی در زندگی هر پشتون است. ننگ رهبر و ننگ یک رزمجوی عادی برای قبیله ارزش برابری دارد. چون تاخت و تاز به شرف یک فرد قبیله، اهانت به همه هم قبیله یی ها شمرده می شود. ای. ای. کاتکف- پژوهشگر روسی- تعریف دقیق اصل ننگ را داده است: «قواعد نانوشته شده دلیری رزمجویان که با تصور در باره رسالت و شرف تثبیت شده است. در کنار نکوهش خشن هر گونه پدید آیی ترس، لرز و خیانت- سرشت ننگ را می سازند».[9]

 

هر گونه دست اندازی بر آزادی، زمین و دارایی، تجاوز در برابر قبیله متحد، حال چه رسد به کشتن یکی از خویشاوندان، چونان نقض ننگ ارزیابی می گردد. آنگاه قانون «بدل» نافذ می گردد- قانون انتقام خون با خون که می تواند سده ها دوام بیاورد.[10]

 

خونریزی می تواند تنها آن گاه پایان یابد که هرگاه یکی از جوانب سر تسلیم فرو آرد و خواستار بخشایش جانب پیروزمند گردد. گاهی به یاری یک میانجی با نفوذ ممکن می گردد کار را به خونریزی نکشانده و کشاکش را با پرداخت پول گزاف فرو خوابانید. مهم است در نظرداشت که اصل بدل در مناسبات هر قبیله پشتون با ارگان های دولتی نیز نافذ است. دولت در دیدگان پشتون ها خان اعلی است و حتا چونان یک «قبیله» بیگانه (برای نمونه در فبروری سال 1945 سلطان احمد خان - سفیر افغانستان در مسکو- با توضیح اوضاع در مرز افغانستان و هند به باکولین- سفیر شوروی در کابل گفت: «نزدیک به صد سال می شود که انگلیسی ها قبایل ما را در نوار نامنهاد «آزاد» اداره می کنند. مگر، هیچ چیزی برای آن ها نکرده اند. حتا نیاموخته اند که انگلستان چگونه کشوری است. بیشتر باشندگان این قبایل، انگلیسی ها را چونان افراد یکی از قبایل مرزی می پندارند که بر آنان یورش می آورند و آن ها را می کشند و آن ها نیز به نوبه خود انگلیسی ها  را می کشند. بیشر آن ها حتا نمی دانند که انگلستان کشور بزرگی است»)[11].

 

 نظام سنتی خودگردانی قبایل پشتون برای پاسداری از شرف و عزت بدون استثتاء همه اعضای آن در نظر گرفته شده است. همه مسایل مربوط به منافع دو یا چند «خیل»، همواره در جلسه عمومی قبایل- جرگه- بررسی می گردد. فیصله، تنها با موافقت کامل همه گرد هم آمدگان اتخاذ می گردد. هر گاه نتوانند به توافق همگانی دست یابند، موضوع را برای مدت نامعینی تا برگزاری جرگه بعدی به تعویق می افگنند. چنین نظامی نفوذ نیروهای خارجی (ساختارهای دولتی، احزاب و سرویس های ویژه و...را) به میزان جدی یی با دشواری رو به رو می سازد.

 

بخش بزرگ پشتون های خاوری پیرو اسلام سنی هستند و تنها قبیله توری و برخی از خیل های اوروکزایی، بنگش و افریدی شیعه اند[12].

 

روحانیون مسلمان از نفوذ و قدرت بزرگی در میان قبایل مرزی شمال باختری هند بریتانیایی (اکنون پاکستان) برخوردار اند. طی تاریخ چند سده یی مبارزه پشتون ها در برابر اشغالگران، در نزد آنان سنتی پا گرفته است که پیرامون هر آنچه که مقدس است، مانند «آدم مقدس» (پیر، شیخ، فقیر...) از میان  روحانیون بومی گرد بیایند. چون نه سک ها و نه انگلیسی ها هیچکدام مسلمان نبودند، جنگ در برابر آنان به جنگ مقدس (جهاد) مبدل می گردید. اسلام به قبایل کوهی اجازه می داد تا دشمنی را کنار بگذارند و برای دفع اشغالگران متحد شوند.

 

پیشه اصلی پشتون های خاوری زمینداری و دامپروری است. با آن که اوضاع طبیعی در گستره بود و باش آنان برای کشاورزی بس ناگوار است- باران کم و گرمای چهل درجه یی تابستان ها با زمین های «ناسترون» اجازه نمی دهد حاصلات خوبی برداشت[13].  

حتا در صورت آبیاری و آبرسانی مصنوعی، در بیشتر موارد حاصلات نابود می گردد. برای آن که در چنین شرایط توانفرسای «دوزخی» زنده ماند، سرسختی، پایمردی و مرادنگی بزرگی در کار است. پرورش چهارپایان شاخدار بزرگ «پاده داری» در بخش شمالی گستره  بود و باش قبایل پشتون- جایی که چراگاه های خوب دارد، رواج دارد. در نواحی خشک و بی آب و گیاه جنوب رمه داری و کوچروی رواج دارد. پشتون های خاوری به دلیل کمبود «ترید» برای رمه های خود، هر تابستان ناگزیر به شمال- به افغانستان می کوچند.

 

قلم مهم درآمد برای بسیاری از پشتون ها، ترانزیت کالا- به پیمانه بسیار به شکل قاچاق است. قاچاق  برای بسیاری از قبایل [مرزی-گ.] به شغل اصلی مبدل شده است. پشتون های کوچرو، هر زمستان با بازگشت از افغانستان به هند [(کنون به پاکستان)-گ.] برای خرید کالاهای مورد نیاز مردم افغانستان رهسپار می گردند. هنگام کوچروی های تابستانی، همه کالاهای خریداری شده به جای مورد نظر آورده می شود. بخش بزرگ سود ناشی از فروش کالاها را رهبران قبایل به دست می آورند که در سده بیستم به بازرگانی عمده فروش مبدل گردیده اند.

 

درآمد پشتون های عادی ناچیز است. افزون بر آن، این بازرگانی سر از نیمه دوم سده  بیستم به خاطر تمرکز رو به افزایش شرکت های انگلیسی و بازرگانان افغانی، پیوسته کاهش می یافت. پیشه وری های خانگی در نزد پشتون های خاوری خوب توسعه یافته است. دوزندگی پارچه ها، فرش بافی و مانند آن.... مگر پر درآمد ترین و شازترین پیشه- ساختن جنگ افزارهای سرد و آتشبار است که در همه قبایل کوهنشین رواج دارد. مگر تنها وزیری ها و افریدی های خیبر به استادان خود در رشته ساختن تفنگ های چند تیر می بالند. در دوره استعمار، پیچیده ترین پرزه های این تفنگ ها پنهانی از شرکت های سلاح سازی در هند خریداری می شد. سر از آغاز سده بیستم، وزیری ها حتا آغاز به ساختن توپ های سبک نمودند و در آستانه جنگ جهانی دوم بنا به مدارک استخبارات شوروی در سه استان مرزی شمال باختری هند بریتانیایی به گونه زیر زمینی نزدیک به 3000 کارگاه ساخت تفنگ های انگلیسی کار می کرد.[14]   

اسلحه اکثر به پشتون های خاوری کمک می کرد نه تنها از استقلال خود دفاع نمایند، بل که نیز در زمان دشوار، هنگامی که حاصلات نابود می شد یا چرای همگانی رمه ها آغاز می گردید، نجات یابند. یگانه شیوه نجات از گرسنگی، شبیخون های تاراجگرانه به مناطق نشیمنی ثروتمند واقع در همواری ها بود و است. در درازای سده ها، قبایل پشتون برای بقای خود به این شیوه رو می آوردند. در ذهنیت پشتون ها، تاراج باشندگان دره ها، مشغله یی چون تجارت و دامداری بود. در میان قبایل افریدی حتا مراسمی به مناسبت بزرگداری و ستایش از کارروایی های دزدان جوان و نوجوان برگزار می گردید. چون همواری های پیرامون رود سند باشندگان غیر مسلمان داشت، شبیخون های تاراجگرانه در برابر «کافران» از سوی روحانیون مسلمان که در آن نوعی جهاد را می دیدند[(برای به چنگ آوردن غنایم)-گ.]، مورد ستایش قرار می گرفت.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

بخش دوم

مرزهای خونین

نواحی کوهستانی افغانستان و کرانه های راست رود سند- جایی که بیشترینه پشتون ها بود و باش دارند، جاهای دشوار گذار و از دیدگاه منابع طبیعی نادار است. مگر، آسان ترین راه های منتهی به هندوستان از طریق گستره بود و باش قبایل پشتون می گذرد. از این رو، همه کشورگشایان هند از اسکندر مقدونی(الکساندر ماکدونی) گرفته تا نادرشاه افشار ایرانی ناگزیر بودند از طریق تنگی های کوهستانی شاخه های هندوکش بگذرند.

 

انگلیسی ها، هر چند، با بهره گیری از راه های دریایی به هند رخنه نمودند، مگر با این هم، همچنان اهمیت استراتیژیک افغانستان و سرزمین های پیرامون آن را نیک می دانستند. در رابطه با این، در سده نزدهم در لندن به برپایی کنترل بریتانیا بر این منطقه تکیه نمودند. در نتیجه، تقریبا طی یک سده بریتانیای کبیر درگیر جنگ پیوسته با قبایل پشتون گردید که بیشترینه آن ها را نتوانست رام نماید.

 

 انگلیسی ها، برای نخستین بار در اوایل سده نزدهم، هنگامی که روشن گردید که ناپلیون می کوشد به سوی هند به کشورگشایی بپردازد، به گستره بود و باش پشتون ها دلچسپی پیدا نموند. در رابطه با این، دولت انگلیس در هند در سال های 1802-1812 چندین هیات استخباراتی برای گرد آوری اطلاعات در باره قبایل کوهنشین که گذرگاه های کوهی را از افغانستان به هند کنترل می نمودند، گسیل داشت.[15]

در روند جنگ اول افغان و انگلیس (1838-1842) انگلیسی ها و متحدان سک شان با مقاومت سرسختانه قبایل پشتون رو به رو شدند.

غلزایی های به پا خاسته در روند این جنگ ها، راه های مواصلاتی میان سپاهیان بریتانیایی در کابل و هند را بستند. همو، آن ها بودند که ارتش بیست هزار نفری انگلیس را هنگام عقب نشینی از افغانستان نابود ساختند[16]. تنها یک پزشک به نام ویلیام برایدن توانست از این کازرار جان به در برد. فرماندهی بریتانیایی برای نخستین بار با نیروی ترستاک «تله افغانستان» که برای آن نابودسازی هر نیروی اروپایی تنها به زمان نیاز داشت، آشنا گردید. بریتانیای کبیر با درک این موضوع که قبایل پشتون چه نیروی بزرگی دارند، برای چندی از تصرف سرزمین های بود و باش آنان تا اشغال سراسر هند دست برداشتند.

 

 به سال 1849، پای انگلیسی ها بی درنگ پس از اشغال پنجاب به جنگ پر هزینه و سهمگین با قبایل کوهستانی کشانیده شد. برای پاسبانی از مرزها به خاطر شبیخون های آنان سپاه پاسبانان مرزبانی پنجاب با بیش از 12000 سپاهی ایجاد گردید.[17] اما این سپاه که جنگنده ترین سپاه در میان سپاهیان انگلیسی در هند بود، نمی توانست به تنهایی مساله امنیت مرزهای هند و افغانستان را حل نماید. از همین رو، در امتداد این مرز پانزده دژ بزرگ و پنجاه پاسگاه نظامی برپا گردید که در هر یک از آن ها پادگان های نیرومند سپاهیان انگلیسی جا به جا گردیده بود.[18] تنها در پیشاور پیوسته یک لشکر حضور داشت که با توپخانه تقویت شده کوهی مجهز بود[19]. همه نقاط تحکیم شده میان هم با راه های نوساخت وصل گردیدند که روی آن ها در لحظات نیاز نیروهای نقویتی رسانیده می شد. مگر ساختن این پاسگاه ها پشتون ها را به یورش های مسلحانه تازه بر می انگیخت. چون این استحکامات روی زمین های قبایل پشتون ساخته شده بود. اندرین باره تمپل- کارمند مستعمراتی بریتانیا نوشت: «برای آن که تنها با این سامانه کاملا جنگاوران کوهنشین را نگهداشت، دیوار ستبری همانند دیوار چین به درازی هشت صد میل با شمار کافی پاسداران مجهز نیاز است».[20]

 

به گواهی جنرال ایدی، تنها در سال های 1850-1857 فرماندهی انگلیس در برابر پشتون ها شانزده بار لشکرکشی های سرکوبگرانه نموده بود. در هر یک از این لشکرکشی ها تا 5000 سپاهی اشتراک ورزیده بود. مگر همه آن ها کمتر موثر بودند. سرفرمانده ارتش بریتانیا در هند- روز اعتراف می نمود که «نتایج لشکرکشی های پیشین  دلبخواه نبودند... و اهداف آن- به وحشت انداختن و ترساندن قبایل کوهنشین دستیاب نگردید».[21]

افزون بر آن، تهدید خیزش سراسری پشتون ها پدید آمده بود. برای جلوگیری از چنین تحول رخدادها، انگلیسی ها ناگزیر گردیدند در سال های 1849-1878 سی و پنج بار دست به عملیات سرکوبگرانه بیازند و 58 میلیون روپیه هزینه نمایند.[22]

بیشتر از همه، حکومت مستعمراتی در هند از اتحاد پشتون های خاوری با امیر دوست محمد خان که زمان درازی اشغال پیشاور از سوی بریتانیا را به رسمیت نمی شناخت، می ترسید. فیلد مارشال روبرتس «قندهاری» (روبرتس آف کندهار) در آینده به خاطر می آورد: «ناآرامی های پیوسته در مرزها عمدتا ناشی از خصومت امیر بود و این حالت نگران کننده هرگاه نمی توانستیم با دوست محمد خان به موافقت برسیم، تهدید به وخامت می کرد.»[23]

 

روی این منظور، دالهوزی- نائب السلطنه هند به ادواردس- کمیسار انگلیسی در پیشاور رهنمود داد تا با حکومت افغانی وارد گفتگو گردد و آن را وادار سازد تا حقوق انگلیس را بر کرانه های راست رود سند همراه با شهر پیشاور به رسمیت بشناسد. هر چه بود، به سال 1855 دوست محمد زیر فشار انگلیسی ها موافقت نامه یی را به امضاء رسانید که از دیدگاه حقوقی پیوستن شهر پیشاور- مرکز عمده قبایل پشتون- را به هند بریتانیایی،  تسجیل می نمود.[24]

پس از این رخداد، بریتانیای کبیر با بی باکی بیشتری آغاز به پیشروی در اعماق گستره قبایل پشتون نمود. هنوز به سال 1856 جنرال یعقوب (جاکوب) به نائب السطنه اشغال گذرگاه بولان و کشاندن مرز به کویته- جایی که او پاسگاه مستحکم مرزی را برنامه ریزی می کرد، پیشنهاد کرد.[25] تحقق این طرح می توانست به انگلیس اجازه دهد راه از هند به سوی شهر قندهار را زیر کنترل خود بگیرد. مگر، برای این کار بایسته بود زمین های قبیله کاکر را در بلوچستان شمالی اشغال نمود. خیزش های توده یی سال های 1857-1859 در هند پیاده ساختن این طرح را به تعویق افگند. تنها به سال 1859 یعقوب توانست به پیاده ساختن اندیشه های خود اقدام نماید.[26] مگر حکومت استعماری بریتانیا با رو به شدن با مقاومت سرسختانه کوهنشین ها، ناگزیر به عقب نشینی گردید. به ویژه انگلیسی ها را رویدادهای 1863 ترسانده بود- هنگامی که اکسپدیسیون بزرگ سرکوبگرانه به فرماندهی جنرال چمبرلین چیزی نمانده بود که از سوی نیروی مشترک قبایل بونیز و سوات نابود شود.[27]

 

حکومت بریتانیا به سال 1864 دستور داد به عملیات سرکوبگرانه در برابر پشتون ها پایان داده شود. آرامش در مرزهای هند وافغانستان تا 1876 ادامه داشت. حتا حکومت دزراییلی که در سال 1874 «سیاست پیشروی» (فارورد پالیسی) را (که مقصد آن اشغال افغانستان، ایران، و آسیای میانه از سوی بریتانیا بود)، اعلام نموده بود، ریسک نکرد بی درنگ اقدامات نظامی را در برابر قبایل پشتون از سر گیرد.

 به سال 1876 لرد لیتون به سمت نائب السلطنه نو هند گماشته شد که بی درنگ آغاز به آماده سازی جنگ دوم افغان و انگلیس نمود. او، برای توجیه سیاست تجاوزکارانه انگلیس، افسانه «تهدید روسیه برای هند» را به کار بست که گویا در نتیجه افتادن آسیای میانه به دست روس ها پدید آمده بود.  برای دفاع در برابر این تهدید، در نظر بود «افغانستان» های «وسالی» یی در «هرات» و «قندهار» ایجاد گردد.»[28]

 

بر پایه دکترین «سیاست پیشروی» (فارورد پالیسی) «مرز استراتیژیک» هند بریتانیایی می بایست روی رود آمو می گذشت و «مرز علمی»آن روی هندوکش.[29] لیتون در آستانه جنگ افغان و انگلیس به مارکیز سولسبیری- سکرتر دولتی در امور هند نوشت: «ما حالا باید مساله در باره آن را که به گونه واقعی مرز شمال باختری ما چه چیزی است، را بازنگری نماییم. خط کنونی (روی رود سند) بیخی با نیازهای ما همخوانی ندارد. مرز طبیعی عظیم هند عبارت است از رشته کوه های هندوکش با شاخه های آن و می بایستی مرز نهایی ما باشد».[30] به سخن دیگر، حکومت استعماری بریتانیا وظیفه تاخیر ناپذیر سیاست پیشروی خود را اشغال سرزمین های پشتون های خاوری گذاشته بود.

 

انگلیسی ها از تجربه تلخ خود دریافته بودند که جنگ تازه افغانی را می توانند تنها در صورتی ببرند که هرگاه قبایل مرزی بی طرف بمانند. بایسته بود تا افغانستان را از «دیوار خار دار» [ قبایل-گ.] محروم سازند. در این رابطه، حکومت بریتانیا یک رشته کامل تدبیرهای دارای بار نظامی- سیاسی و اقتصادی را به مقصد تامین گذار آزاد برای سپاهیان خود از طریق گستره قبایل آزاد پشتون روی دست گرفت. در گام نخست، مالیات بر زمین کاهش داده شد و سرباز گیری از پشتون های باشنده همواری ها لغو گردید و نیز همه وام های پرداخته شده بخشوده شد. مبلغ مستمری پرداخت شونده به قبایل در ازای «مهرورزی» به حکومت انگلیس به گونه چشمگیری افزایش داده شد.

 

خرید پشتون های خاوری از سوی انگلیسی ها «سیاست روپیه» نام گرفت. پویاترین گرداننده این روش- روبرت ساندی مان بود که از 1866 در کرسی افسر سیاسی در مرز با بلوچستان خدمت می کرد و کار بسیاری برای تحکیم استواری مواضع بریتانیا در ناحیه گذرگاه بولان کرد. ساندی مان به پیمانه گسترده یی برای کشیدن راه های نظامی و پاسداری از آن دسته های متشکل از جنگاوران قبایل بومی را جلب کرد. در عمل این کار یکی از شگردهای دادن سوبسایدی های متعدد بود که با آن ها انگلیسی ها قبایل پشتون را می خریدند.   

«سیاست روپیه» در بلوچستان شمالی به منابع بزرگی نیاز داشت. مگر نخستین پیروزی بزرگ را برای اداره لیتین به همراه آورد. به سال 1876 قبایل بومی پشتون به عبور آزاد کاروان های انگلیس از راه گذرگاه بولان موافقت کردند. در همان سال خان کلات موافقتنامه اسارت باری را با انگلیسی ها امضاء کرد که بر مبنای آن او با دریافت سالانه صد هزار روپیه مستمری به انگلیسی ها  اجازه ساخت راه آهن وتلگراف یه شهر کویته را داد.[31]

به زودی ساندی مان به یاری مستمری اضافی موفق شد موافقت خان کلات را به اشغال راه های منتهی به گذرگاه بولان از سوی سپاهیان انگلیسی جلب کند. باهمین شیوه توانست بی طرفی قبایل گذرگاه های خیبر و کرم را تامین نماید. این گونه راه به سوی کابل گشوده شد.

 

شایان یادآوری است که این رخدادها در گستره قبایل پشتون بار دیگر تایید کردند که خطرناک ترین جنگ افزار انگلیسی ها بر ضد افغانستان نه «زور»، بل که «زر» بوده است. قبایل پشتون خاوری  مردم ناداری اند. آن ها از امیران افغان فرمان نمی بردند با این که آنان پشتون های خاوری را اتباع خود می شمردند. از این رو اجنت های بریتانیایی موفق شدند قبایل «آزاد»[32] را متمایل به بیطرفی نمایند.

در ماه نوامبر 1878 انگلیس آغاز به جنگ با افغانستان کرد. روشن است سپاهیان امیر [شیر علی خان-گ.] بدون یاری قبایل نمی توانستند جلو پیشروی سپاهیان انگلیسی را در گذرگاه های خیبر و کرم بگیرند. آنجه مربوط به گذرگاه بولان می گردد، انگلیسی ها حتا بدون یک شلیک  هم آن را پشت سر گذاشتند. امیر محمد یعقوب خان که پس از پدر بر تخت کابل نشسته بود، دست از مقاومت برداشت و با بریتانیای کبیر قرار داد نابرابر صلح «گندمگ» را بست. بر اساس مفاد این قرار داد، یعقوب خان اداره نواحی سیبی، پیشینه و کرم را زیر اداره بریتانیا سپرد و این گونه، گذرگاه های کوهستانی خیبر و میچنین زیر کنترل انگلیسی ها در آمد.[33] در نتیجه این قرار داد، انگلستان بخش دیگر قبایل پشتون را به متصرفات هندی خود وصل کرد. با آن که بریتانیای کبیر جنگ دوم افغان و انگلیس سال های 1878-1880 را باخت، با آن هم توانست قرار داد گندمک را همچنان نافذ نگهدارد و همه زمین های اشغال شده پشتون نشین در ترکیب هند بریتانیایی ماندند. 

 

کنون دیگر در برابر حکومت استعماری وظیفه راستین بس دشواری قرار داشت- باید به راستی، نه به روی کاغذ این سرزمین ها را به تصرف در می آورد. در گام نخست، انگلیسی ها تلاش ورزیدند در خیبر تحکیم یابند. به سال 1881 آن ها با درک این که ناممکن است به سرعت کوهنشینان را سرکوب نمود، به کرنش های بزرگی در برابر قبایل خیبر دست یازیدند و با افریدی ها موافقت نامه یی را امضاء نمودند که برای تدوین قرار دادهای بعدی میان انگلیسی ها و قبایل پشتون خاوری چونان نمونه گردید. برمبنای این موافقتنامه:

1-حکومت بریتانیا «استقلال» قبایل «آزاد»کوهی را به رسمیت شناخت و سپاهیان خود را از دژ های مهم در گذرگاه های علی مجیدی و لندی کتل بیرون برد.

2- پاسداری از خیبر و آمد و شد از راه آن را افریدی ها در ازای به دست آوردن مستمری بزرگ،  به دوش گرفتند.

3-همه تکس های بازرگانی را حکومت بریتانیا می گرفت.

4-مسوولیت صلح و نظم در گذرگاه ها را  همه تیره ها (خیل ها) افریدی به دوش گرفتند.

5-برای پاسبانی از گذرگاه ها، دسته ویژه یی به نام «تفنگداران خیبر» (نشانزنان خیبر) از جمع جنگجویان افریدی ها ایجاد گردید.[34]

 

انگلیسی ها همچنان برای افریدی ها درست مانند دیگر قبایل کوهنشین خود گردانی کامل را نگهداشتند و آنان را از پرداخت مالیات معاف ساختند. بسیار مهم است خاطر نشان ساخت که در این قرار داد هیچ چیزی در باره به رسمیت شناختن قیمومیت انگلیسی ها بر افریدی ها گفته نشده بود. هر چند هم که پسان ها در انگلیس همانا همین گونه آغاز به تعبیر  این موافقت نامه و بسیاری از موافقت نامه های دیگر با قبایل پشتون خاوری نمودند.[35]

 

در دیگر بخش های گستره قبایل پشتون، بریتانیای کبیر ناگزیر گردید دست به لشکرکشی های سرکوبگرانه در برابر قبایل کوهنشین بیازد. حتا در بلوچستان- جایی که مواضع بریتانیا محکم تر از هر جایی بود، کاکرها و ترین ها کنترل بریتانیا بر سرزمین های خود را تنها پس از چهار سال آزگار جنگ های سخت پذیرفتند. همو، این رخدادها نشان دادند که با آن که ساندی مان به گفته معاصران وی بر دو سوی کرانه های هند و قندهار پلی برپا کرد و راه را با داد و دهش های سخاورزانه روپیه ها هموار کرد، حکومت هند در بلوچستان بس ضعیف و ناپایدار بود و تنها به زور سرنیزه ها استوار بود[36].

 

در پیوند با این، حکومت بریتاتیا تصمیم گرفت دست به ساختن پست ها و پاسگاه های نو در مهم ترین نواحی کوهستانی بیازد. با برقرار نمودن کنترل مطمین بر بولان و با جلب مهربانی قبایل خیبر، انگلیسی ها به زودی آغاز به سرکوب قبایل دیگر پشتون که گستره آنان بر اساس قرار داد «گندمگ» شامل کنترل آن کشور نمی گردید، کردند. وظیفه عمده بریتانیای کبیر این بود که پیشتر از امیر عبدالرحمان خان که در نظر نداشت به راحتی سرزمین های پشتون های خاوری را به انگلیسی ها بدهد، این قبایل را زیر سیطره خود بیاورد.

بریتانیایی ها با بهره گیری از همه شگردهای «دیپلماسی خاوری» توانستند نفوذ و تاثیر خود را در چترال، باجور، و وزیرستان تقویت بخشند- جایی که بسیاری از قبایل و خیل ها از آنان پول و جنگ افزار به دست می آوردند[37].

 

در سال 1892 سپاهیان افغانی به چترال و وزیرستان سرازیر شدند و باشندگان بومی آغاز به پذیرش تابعیت افغانستان کردند.

 

بریتانیای کبیر نمی توانست اجازه بدهد که وزیرستان به ترکیب افغانستان برود. چون در این صورت، کنترل بر گذرگاه مهم استراتیژیک کرم را از دست می داد. از این رو، لانس دون- نایب السلطنه هند اکتبر 1892 به امیر عبدالرحمان خان با تقاضای برون بردن سپاهیانش از وزیرستان اولیتماتوم داد. عبدالرحمان خان به دلیل  تهدید جنگ نو با انگلیس، ناگزیر گردید فرمان برداری نماید. به همین دلیل او موفق نگردید چترال و باجور را به افغانستان وصل نماید.

پس از این رخدادها در لندن تصمیم گرفتند عبدالرحمان خان را وادار سازند به گونه نهایی از همه سرزمین های پشتون های خاوری دست بردارد و منصرف شود.  برای این که امیر را وادار سازند تا موافقت نامه ننگینی را به امضاء برساند، بریتانیای کبیر در مرزهای هند و افغانستان گروهبندی بزرگ سپاهیان را متمرکز ساخت و محاصره اقتصادی افغانستان را اعلام کرد.[38]

 

این تدبیرهای فشاری عبدالرحمان خان را ناگزیر ساخت به آمدن مارتیمر دیورند- سکرتر دولتی هند بریتانیایی به کابل موافقت نماید که می بایست امیر افغان را ناگزیر سازد از تلاش های مبنی بر تابع ساختن قبایل کوهنشین وزیری افریدی و مومند به خودش پایان بخشد و پیشروی به سوی چترال را متوقف سازد. در عوض دیپلمات انگلیسی می توانست به عبدالرحمان خان پرداخت مستمری به میزات 1.8 میلیون روپیه و پایان دادن به محاصره اقتصادی را وعده دهد.

 

 در گفتگوهای کابل یک برگ برنده دیگر هم در دست نماینده انگلیس بود– پیش از رفتن به کابل او موفق شده بود رهبران برخی از قبایل را که در گذشته از امیر مستمری دریافت می داشتند، بخرد. انگلیس متعهد گردید به آنان چندین بار نسبت به کابل  بیشتر بپردازد و با این کار آنان را به جانب خود بکشاند. عبدالرحمان خان با درک این موضوع که افغانستان برای جنگ با انگلیس آماده نیست، و قبایل کوهی متحدان درخور اعتمادی نیستند، موافقت نامه را با دیورند امضاء کرد.

 

موافقت نامه 1893 پیروزی بزرگ دیپلماسی انگلیس بود. مطابق خط دیورند که بر اساس آن میان هند و افغانستان مرز تعیین شد، ناحیه خیبر، خان نشین های دیر (دیره جات) سوات، چترال، باجور و بخشی از وزیرستان زیر کنترل انگلیس قرار گرفتند. نزدیک به 1.5 میلیون پتان خلاف اراده خود به گونه فرمولیته به اتباع «بریتانیا» مبدل شدند.[39]   

 

سر از 1893 سال انگلیسی ها آغاز به اشغال نقاط استراتیژیک در گستره قبایل پشتون که در برابر سپاهیان بریتانیایی سرسختانه ایستادگی می نمودند، کردند. حکومت هند بریتانیایی ناگزیر بود همه ساله عملیات گسترده رزمی را برای سرکوب پشتون ها راه بیندازد. بهای میانگین هر یک از این عملیات ها ارقام نجومی یی را در مقیاس سده نزدهم می ساخت- سه میلیون پوند استرلینگ.[40] مگر حکومت انگلیس با ترس از «تهدید روسیه» این هزینه هنگفت را با تلاش به هر بهایی که شده با دژهای خود همه راه های منتهی به هند را ببندد، متقبل می گردید. به سال 1897 ایلگین- نائب السلطنه هند- از هند دستور العملی به دست آورد که در آن آمده بود: « در برابر ما دو هدف قرار دارد: نخست- «رامسازی» هر چه زود تر  قبایل مرزی و زیر کنترل آوردن آنان و برپایی روابط دوستانه با قبایل در آن سوی مرزهای اداری ما؛ دوم- دستیابی به گذر آزاد سپاهیان ما به «مرز علمی هند» (رود آمو-گ.) برای دفاع از تجاوز خارجی...

 

هرگاه به کمک پاسگاه های نظامی به مصالحه موفق شویم و این قبایل را الحاق کنیم، دستاورد بزرگی برای ما خواهد بود. هرگاه ما آن ها را بیشتر میان هم بیندازیم، آن گاه برد ما از دیدگاه تیوریک در آن خواهد بود که با اشغال سرزمین های آنان خواهیم توانست بسیار به خوبی راه های کوهستانی [منتهی به-گ.] هند را با سپاهیان خود زیر پوشش بیاوریم.»[41]

 

در پاسخ به سیاست اشغالگرانه بریتانیا، پشتون های خاوری به سال 1897 به خیزش سرتاسری دست یازیدند که در آن قبایل مرزی از سوات تا وزیرستان اشتراک ورزیدند. آغاز قیام پیروزمندانه بود. همه دژها و پاسگاه های انگلیسی در گذرگاه خیبر از سوی افریدی ها گرفته شد. امیر به شورشیان هشتاد هزار میل تفنگ با مهمات داد.[42]

 

سپاهیان بریتانیایی زیر ضربات پتان ها ناگزیر بودند از همه نقاطی که قبلا اشغال نموده بودند، عقب نشینی نمایند. تنها با متمرکز نمودن ارتش هشتاد هزار نفری انگلیس با دشواری های فراوان هر چه بود توانست این قیام را در هم بکوبد[43].

هند به دلیل مخارج سنگین نظامی به مرز ورشکستگی قرار گرفت. ابعاد و نیروی قیام قبایل مرزی پشتون چنان حکومت انگلیس را ترسانید ه بود که تصمیم گرفت که سرکوب آنان را به تعویق بیفگند و اعمار استحکامات را در سرزمین های پشتون های خاوری پایان ببخشد.

بریتانیا ناگزیر بود همچنان از خلع سلاح سراسری پشتون ها دست بردارد. چون که این کار به دو سال وقت نیاز داشت و هزینه آن سر  به 15 میلیون پوند استرلینگ می زد.[44]

 

از پشتون های خاوری مالیات گرفته نمی شد و در مسایل درونی خود خودگردانی کامل داشتند. قوانین بریتانیا بر مناطق کوهی- جایی که قبایل پشتون بود و باش داشتند، نافذ نبود.  نلاش های مبنی بر اشغال و «رامسازی» پشتون ها از سوی انگلیسی ها با شکست رو به رو شدند. مرز نو هند و افغانستان نیز نشانه گذاری نگردیده بود و «خط دیورند» حتا در اسناد انگلیس تا سال 1947 نه «مرز» بل «خط جبهی» (سرحد-گ.)[45] خوانده می شد[46].

 

سخن بر سر آن است که دیورند، عبدالرحمان خان را در گفتگوهای کابل، فریب داده بود. امیر به دلیل این که نمی توانست نقشه را بخواند، چنین می پنداشت که مرز روی «خط دیورند» همه زمین های مومندها را در گستره افغانستان نگه می دارد. دیپلمات انگلیسی با پی بردن به این اشتباه امیر، لب فرو بست و موافقت نامه به واریانت انگلیسی امضا گردید. به سال 1896 عبدالرحمان خان به نقشه پیوست موافقتنامه سال 1893 اعتراض کرد. مگر، نائب السطنه هند او را وادار به عقب نشینی ساخت تا از  زمین های مومندها رسما دست بردارد. [47]   

 

آن گاه امیر اهانت شده دست به سنگ اندازی بر سر راه کار کمیسیون افغانی و انگلیسی در زمینه نشانه گذاری مرز یازید و به گذاشتن نشانه های مرزی در امتداد «خط دیورند» مزاحمت کرد. او همچنان از طریق فرستادگان پنهانی خود به ارایه کمک های پنهانی به پشتون های خاوری در مبارزه ضد بریتانیایی آنان ادامه داد.

 

قیام سال 1897  سیاستمداران بریتانیایی ناممکن بودن کامل استقرار سپاهیان انگلیسی در گستره قبایل پشتون را ثابت ساخت. در لندن درک کردند که سرکوب قبایل مرزی هنوز ناممکن است و نیاز به مشی نو و نرم تری نسبت به مشی حکومت انگلیس و هند دارد. از همین خاطر لرد کرُُزُن-  نائب السلطنه نو هند در پی گرفتن موافقت لندن مبنی بر برون بری همه سپاهیان انگلیسی از گستره قبایل پشتون و تشکیل استان نو مرزی شمال باختری گردید. در ترکیب این استان نواحی اداری هزاره، پیشاور، کوهات، بنو، دیره (دره) اسماعیل خان و نوار قبایل «آزاد» پشتون شامل گردید. [48]

 

شهر پیشاور که در آن مقر کمیسار ارشد (که استان را اداره می کرد)، واقع بود- مرکز اداری استان مرزی شمال باختری گردید. نواحی اداری از سوی معاون کمیسار اداره می شدند. همه کرسی های رسمی در اداره بومی بریتانیایی به دست سر شناسان پشتون سپرده شده بود که مسوول تامین نظم و جمع آوری مالیات بودند.

 

امور مربوط به قبایل کوهی زیر کنترل افسران سیاسی بود که پنج اجنسی: ماله کند، خیبر، کرم، و دو وزیرستان (شمالی و جنوبی) را رهبری می کردند. در سراسر مرزهای اداری، شبکه های دفترهای استخباراتی برای جمع آوری اطلاعات در گستره قبایل و نواحی مرزی افغانستان ایجاد گردیدند.[49]

 

ایجاد استان مرزی شمال باختری به بریتانیا امکان داد مواضع خود را در نواحی هم مرز با افغانستان با ایجاد سیستم نسبتا موثر اداره در نواحی بود و باش پشتون ها استحکام بخشد. به جای سپاهیان انگلیسی کشیده شده از گستره قبایل پشتون و نیز برای پاسبانی از یورش های قبایل کوهنشین، واحدهای شبه نظامی (ملیشه) های گزیده شده از جنگجویان دیر، چترال، کرم و وزیرستان ایجاد گردیدند.[50] این دسته ها با اسلحه تیربار انگلیسی مسلح و زیر فرماندهی افسران بریتانیایی بودند. نمونه ترین دسته جنگجویان قبیله یی مرز شمال باختری «تفنگداران خیبر» بودند که مهم ترین گذرگاه از افغانستان به سوی هند بریتانیایی را پاسبانی می کردند.  به سال 1899  شمار این دسته ها به 1.5 بار افزایش یافت و به 1200 نفر رسید. همزمان با آن، شمار سپاهیان انگلیسی در گذرگاه دو بارکاهش یافت. حالا دیگر آن ها در دهانه خیبر متمرکز شده بودند و همه دژها و پاسگاه ها را به تفنگداران خیبر سپرده بودند.[51] این شیوه تعامل شبه نظامیان قبیله یی با واحدهای ارتش منظم که آماده بودند در صورت بروز خطر به یگان های غیر منظم کمک نمایند، در نوار قبایل آزاد پشتون برای مرز شمال باختری هند بریتانیایی به یک پدیده عادی مبدل گردید.

 

روی مرز اداری کارهای بزرگ سنگرسازی و پاسگاه سازی به مقصد گسترش و تقویت دژهای قدیم مرزی آغاز گردید. جای به خصوص مهمی در این حال به ایجاد شبکه های راه های مدرن و خط آهن داده شد که می بایست گسیل سریع سپاهیان را به هر ناحیه دلخواه مرزی تامین می کردند. این گونه که به سال های 1901-1902 راه آن به سوی گذرگاه ماله کند و قلعه تل (دار کرم) ساخته شد.

کُرزُن چونان یک سیاستمدار دور اندیش نیک می دانست که شبیخون های پیهم قبایل کوهنشین به پیمانه بسیاری برخاسته از ناداری وحشتناک آن ها است. از این رو، یک رشته تدبیرهایی را برای بهبود وضع مادی پشتون های خاوری روی دست گرفت. در آغاز، میزان مستمری یی که به قبایل پرداخت می گردید، چند بار افزایش داده شد. برای نخستین بار مبالغ هنگفتی برای پخش در میان خیل های باشنده در همواری ها تخصیص یافت. حکومت استعماری، برای بهبود بخشیدن به وضع خوار بار در استان مرزی شمال باختری، وادی های خشک کرانه های راست رود سند را در ابعاد گسترده یی زیر آبیاری گرفت.[52]

کشیدن کانال های آبیاری و آبرسانی و کشانیدن زمین های نو به مدار کشاورزی اجازه دادند آغاز به اسکان دادن بسیاری از قبایل در همواری ها کرد- جایی که اعاشه آنان آسان تر بود. گذشته از آن، اداره بریتانیایی توانست با توزیع بهترین زمین ها در امتداد کانال ها بیش از پیش اتحاد با خان های قبایل را مستحکم تر سازدکه بسیاری از آنان نوکران گوش به فرمان امپراتوری بریتانیا گردیدند.

 

بریتانیای کبیر در اوایل سده بیستم به یاری خود داری از اشغال نواحی کوهستانی گستره قبایل پشتون و اتحاد با سرشناسان قبایل موفق شد قبایل خاوری پشتون را که عملا توانستند از استقلال خود دفاع کنند، برای چندی رام سازد. برای بریتانیا نیم سده نیاز بود که گذرگاه های کوهستانی از افغانستان به سوی «مروارید تاج شهریاری بریتانیا– هند را اشغال نماید. مگر در آستانه جنگ جهانی اول اوضاع در مرزهای هند و افغانستان بار دیگر پر تنش گردید. خیزش پشتون های خاوری در سال های 1904-1913 یکی در پی دیگری آغاز گردید. کابل به ارایه کمک به آن ها ادامه داد. تاریخ نویس نظامی انگلیس– ایلیوت ارزیابی دقیقی از عملیات رزمی سپاهیان انگلیسی در برابر قبایل کوهستانی در این سال ها داد: «جنگ با ارتش دشمن در مرز برده نشده بود. همه مردم دشمن ما بودند.»[53]

 

به خاطر خیزش های پیوسته پشتون ها، «نوار آزاد» به بیان دقیق هامیلتون گرانت-کمیسار استان مرزی شمال باختری به «ناحیه مرزی» هند بریتانیایی مبدل گردید. دیگر هر دشمن انگلیس تلاش می ورزید این انگشت افگار آن را بفشارد. حکومت بریتانیا در هند این را نیک می دانست و دیگر در سپتامبر 1914 سه لشکر را با تمرکز در مرزهای افغانستان به حال آماده باش کامل جنگی در آورد. [54] رخدادهای بعدی نشان دادند که این احتیاط ورزی ها [به چه  پیمانه-گ.] مدلل بودند.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

بخش سوم

میسیون نیدرمایر- هنتیگ

نخستین موفقیت های استخبارات آلمان در گستره قبایل

 

 

  اوضاع انفجار آمیز در مرزهای هند و افغانستان، بی درنگ توجه آلمان را که با همه وسایل می کوشید بریتانیا را تضعیف کند، به خود جلب کرد. هنوز در سال 1904 قیصر ویلهلم دوم در نامه خصوصی به نیکولای دوم- امپراتور روسیه نوشت: «مرز هند با افغانستان- یگانه جایی در کره زمین است که همه ناوگان بریتانیا هیچ کاری نمی تواند بکند و توپ های آن در می مانند تهاجم مخاصمان را دفع کنند».[55]

 ستاد کل ارتش آلمان و وزارت خارجه با ارزیابی درست سودمندی های ممکنه یی که به راستی می توانستند، با بر انگیختن خیزش قبایل پشتون بی درنگ پس از آغاز جنگ جهانی اول به دست بیاورند، تصمیم گرفتند به افغانستان هیات دیپلماتیکی را به مقصد کشانیدن این کشور در جنگ در برابر انگلیس گسیل دارند [56]

 

در برلین امیدوار بودند امیر حبیب الله را به اتحاد در برابر بریتانیای کبیر (با دادن تضمین به او مبنی بر بازگردانیدن همه سرزمین های پشتونی که قبلا از سوی انگلیسی ها اشغال گردیده بود)، متمایل سازند. شاید رهبری آلمان می سنجید که هرگاه به اتحاد نظامی با کابل دست نیابد، دست کم اجازه بهره گیری از خاک افغانستان برای راه اندازی پویایی های ویرانگرانه در میان پتان های خاوری را به به دست خواهد آورد. آلمانی ها امیدوار بودند به کمک سکه های زرین و نامه سلطان ترک ، خیزش نیرومند ضد بریتانیایی قبایل پشتون را با فراخوان به جهاد راه بیندازند.

 

 جای نخست را در سازماندهی گسیل هیات به افغانستان ستاد کل ارتش آلمان داشت که نیک می دانست که قبایل پشتون چه نیروی مهیبی دارند. برای آن که از نیروی آنان در برابر بریتانیای کبیر بهره گرفت، ستاد کل فرماندهی تصمیم گرفت گسیل هیات ویژه یی را به ایران و افغانستان به مقصد «انقلابی سازی» («ریولیوسیونیزاسیون») آنان آماده بسازد. با حمایت حکومت ترکیه در اوایل 1915 گروهی از نظامیان آلمانی از بخش استخبارات به رهبری اسکار فن نیدر مایر که در 1912-1914  در گروه اعزامی دانشگاه مونشن (مونیخ) به ایران شرکت ورزیده بود، به سوی خاور میانه به راه افتاد.

 

25  اپریل 1915 گروه نیدرمایر به تهران رسید که پس از آن آلمانی ها فعالانه به تنیدن شبکه جاسوسی– تخریبی خود در این کشور آغاز کردند. نیدر مایر نیک می دانست که موفقیت در افغانستان بدون «دهلیز» مطمئن میان کشور و ترکیه دستیاب نخواهد گردید. در این رابطه، رییس میسیون نظامی آلمان از بادکردن پول برای ایجاد شبکه جاسوسی در ایران باکی نداشت. مساعی او دستاوردهای ارزشمندی داشتند. برای نمونه، در شهر اصفهان یک ایستگاه رادیویی نیرومند نصب گردید که ارتباط مطمئنی با میسیون نظامی در استانبول تامین نموده بود.[57]

 

نیدرمایر، عمال و زیر دستان خود را به مقصد پیشبرد استخبارات و سازماندهی اقدامات ویرانگرانه در برابر سپاهیان روسی و بریتانیایی به بسیاری از شهرهای ایران، فرستاد. با بررسی اوضاع در دروازه های افغانستان، او پیشنهاد کرد برای آن که شکست این عملیات خطرناک را به حد اقل برسانند، در دسته ها- در چندین گروه به «سرزمین جهاد» رخنه کنند.

 

رقابت میان ستاد کل و وزارت خارجه آلمان متجر به آن گردید که هیات آلمانی در افغانستان در عمل به دو بخش تقسیم گردد: بخش «نظامی» به رهبری نیدر مایر و بخش «دیپلماتیک» به رهبری ورنر فن هنتیگ که در 1913-1914 سکرتر سفارت آلمان در تهران بود.[58]

 

در ترکیب گروه هنتیگ افزون بر آلمانی ها محمد برکت الله (نماینده خاص امیر افغان در اروپا)، راجا کمار مهندرا پراتاپ و نیز شش تن افریدی شامل بودند. شامل ساختن ناسیونالیست های هندی و پشتون ها آشکارا گواه بر آن بود که آلمانی ها پس از آن که به کابل برسند، در کدام راستا عمل خواهند کرد.

 

در ماه جون 1915 نیدر مایر آغاز به گسیل گروه های کوچک در مسیرهای گوناگون کرد. این گونه او توانست حریفان را راه گم سازد. تنها پس از این بود که کاروان اصلی به سوی افغانستان رهسپار شد. هنتیگ آن قدر خرد داشت که از حریف خود که سنت های بومی را بسیار خوب می دانست، دربست متابعت کند. افزون بر آن، نیدر مایر پهنانی عضو آیین ممنوعه بهایی بود که به آلمانی ها در هنگام «راهپیمایی» شان کمک بزرگی نمودند.

 

در یک سخن، [در آن اوضاع و احوال بسیار دشوار و آشفته-گ.] تنها یک جاسوس بسیار مجرب نظامی می توانست با آدم های خود با پشت سر گذاشتن همه دسته های [کمین گرفته-گ.] روسی و بریتانیایی، موفقانه به افغانستان رخنه نماید. نیدر مایر  به خوبی می دانست که روسیه و بریتانیای کبیر تلاش خواهند ورزید کاروان او را در هنگام راهپیمایی بزنند. از این رو، مسیر خود را از راه دشت کویر برگزید. او، بی آن که به تلفات اشترها و نفرات دل بسوزاند، با سرعت 40-50 کیلو متر در شب به سوی مرز افغانستان راه می پیمود.[59] با گرمای 50  درجه سلزیوس این آهنگ بسیار بزرگ پیشروی بود مگر همو به یاری آن، آلمانی ها توانستند از افتادن به دام اسارت روس ها بگریزند.

 

همه تلاش های بریتانیا و روسیه مبنی بر به دام اندازی آلمانی ها هنگام عبور آن ها از طریق ایران ناکام به در آمد. هر چند، به تاریخ 30 جولای 1915 دسته کوچکی از قزاق ها توانستند گروه کوچکی از آلمانی ها را به رهبری واگنر و پاشن را در قائن محاصره کنند. یک روز آزگار میان دو طرف مخاصم تیر اندازی شد. مگر، دسته آلمانی شب توانست بگریزد. راستش، قزاق ها توانستند بخشی از سلاح ها و صندوق های پر از سکه های طلا را که برای قبایل پشتون در نظر گرفته شده بود، بگیرند.[60]

 

 به تاریخ 15 اگست دسته سواره روسی رد پای کاروان نیدر مایر را ردیابی و آغاز به پیگرد او کرد. آلمانی ها مقارن این زمان یک شبانه روز و اندی از قزاق ها پیش تر رفته بودند و دیگر ممکن نبود آن ها را گیر انداخت. به رغم این، ردگیری، هیات نیدر مایر- هنتیگ چندین روز دیگر ادامه یافت و تنها در 50 کیلومتری مرز افغانستان پایان گرفت.[61]

 

شب هنگام 20 بر 21 اگست 1915 هیات آلمانی به افغانستان رسید. اوضاع در کشور و نوار قبایل «آزاد» هند بریتانیایی برای آلمانی ها بسیار مساعد بود. اعلام جهاد در برابر بریتانیا و متحدان آن از سوی سلطان ترک- محمود پنجم که خلیفه همه مسلمانان سنی جهان به شمار می رفت، از سوی باشندگان افغانستان و پشتون های هند بریتانیایی با تایید رو به رو گردیده بود.

 

آدمک- تاریخ نویس امریکایی، در یکی از آثار خود در باره تاریخ افغانستان خاطر نشان می سازد که تبلیغات ترکیه در میان قبایل در رابطه با تهدید خلافت و اسلام بسیار موثر بود.[62] تصادفی نیست که نخستین توطئه ضد بریتانیایی که در هند در میان روحانیون مسلمان بروز کرد، به گونه یی که اعلام گردید، هدف خود را دفاع از خلیفه و خلافت می خواند. سازمانده این توطئه مولوی عبدالرحیم لاهوری بود که در 1914 از هند به مکه رهسپار گردید و از آن جا به کمک هواداران خود آغاز به آماده سازی خیزش قبایل پشتون نمود. هواداران وی در میان پشتون ها نامه غالب بای- والی ترک مکه را با فراخوان به یورش به پنجاب پخش نمودند.[63]

 

در نتیجه این تبلیغات، هنور در ماه اپریل 1915 مومند ها به رهبری حاجی صاحب تورنگزایی- عالم برجسته آغاز به اقدامات رزمی در برابر سپاهیان انگلیسی در نزدیکی پیشاور نمودند. لشکر چهار هزار نفری تورنگزایی مومندها با به دست آوردن اسلحه و مهمات از امیر افغانستان، رشته یورش هایی بر دژها و پاسگاه های انگلیسی ها انجام دادند[64]. 

 

به زودی، یوسفزایی های بونر و سوات و در پی آنان وزیری های وادی رودخانه توچی به مومندها پیوستند. انگلیسی ها ناگزیر گردیدند به استان مرزی شمال باختری یگان های اضافی سپاهیان کانادایی را گسیل دارند.[65]

 

در امتداد سراسر مرز هند و افغانستان بر دژها و پاسگاه های انگلیسی شبیخون هایی زده می شد. چه بسا، حمله کنندگان از ترس پیگرد سپاهیان بریتانیایی در سرزمین افغانستان پنهان می گردیدند. در این رابطه، فرماندهی بریتانیا در پی  به دست آوردن اجازه نائب السلطنه مبنی بر آن که در صورت لزوم سرکوبگران بتوانند پا به نواحی مرزی افغانستان بگذارند، دست یابد. مگر پاسخ رد جدی گرفتند: «حالا روزهای آرام سال های 1901-1905 نیست هنگامی که ما می توانستیم روی زخم افغانستان پا بگذاریم. حساسیت بیمارگونه افغان ها امروزه یک فاکتور سیاست جهانی شده است و هرگاه سپاهیان منظم ما به افغانستان تجاوز نمایند، در کشور شورش رخ خواهد داد».[66]

 در باره اوضاع سال 1915 در مرزهای شمال باختری  هند آن فاکت آشکارا گواهی می دهد که حکومت مستعمراتی آماده بود در صورت لزوم آغاز به برون بری سپاهیان از نواحی مرزی نماید.[67]

عبدالرحیم، سرمست از پیروزی های نخستین، در ماه اگست 1915 برای آماده سازی خیزش سراسری پشتون های هند بریتانیایی به یاری ترک ها و افغان ها در سال آینده  به کابل آمد.

 

به تاریخ 2 اکتبر 1915 هیات نیدر مایر– هنتیگ  به کابل رسید. آمدن او موقف هواداران جنگ با انگلیس را در افغانستان نقویت بخشید. مگر امیر جبیب الله با همه شیوه ها گفتگوها با آلمانی ها را به انتظار تحول آتیه رخدادها در اروپا به تعویق می افگند. او، همزمان با عقب نشینی در برابر هواداران جنگ با انگلیسی ها به رهبری برادرش سردار نصر الله خان، به ترک ها که وظایف آلمانی ها را انجام می دادند، اجازه داد به نواحی بود و باش مومندها، افریدی ها و وزیری ها بروند.[68]

 

امیر همچنان از بازگشت پتان های گریزی از ارتش انگلیس که در فرانسه بسر می بردند، به میهن مزاحمت نمی کرد. در برلین درست می پنداشتند که بازگشت آنان اوضاع را بیش از این هم در نوار قبایل آزاد هند بریتانیایی پرتنش می سازد. از این رو، در 1915 حکومت بریتانیا به شدت از پدیدار شدن گریزیان افریدی که با داشتن تجربه جنگی در اروپا بی درنگ در برابر انگلیس وارد جنگ می شدند، در خیبر نا آرام بود. سربازگیری از پشتون ها در ارتش انگلیس بی درنگ متوقف گردید. مگر دیگر دیر شده بود.[69]

 

در جنوری 1916 حبیب الله خان با در نظر داشت تمایلات ضد انگلیسی باشندگان افغانستان با آلمان قرار دادی را به امضاء رسانید. این قرار داد چنین تدوین یافته بود که امضای آن به امیر مزاحمت نمی کرد سیاست بیطرفی را ادامه دهد. مگر قرار داد با آلمان در میان پشتون های نواحی جنوب افغانستان و نوار قبایل آزاد هند امیدواری برای اعلام هر چه سریع تر جهاد را پدید آورد.  قبایل پشتون تنها منتظر اشاره در جنگ در برابر انگلیس بودند.

 

هرگاه کوهنشینان نوار «آزاد» قیام می کردند، در افغانستان نیز جهاد آغاز می گردید. حبیب الله برای جلو گیری از این خطر عینی، جرگه با نفوذ ترین رهبران قبایل پشتون را در کابل فراخواند که در آن به اطلاع آنان رسانید که مشی بیطرفی را ادامه خواهدا داد.[70] امیر به قبایل پشتون هند بریتانیایی پس از پایان این جرگه پیامی فرستاد که در آن آنان را به خویشتنداری فرا خواند و وعده کمک و اسلحه داد. امیر در باره آغاز جهاد چنین نوشت: «ما بسیار از شما خشنود هستیم و از آمادگی شما برای جهاد که هرگاه خواست خدا باشد، تابستان آینده آغاز خواهد شد، آگاه هستیم»[71].

حبیب الله در پایان پیام خود به قبایل افزود که «تنها هنگامی بر ضد بریتانیا اقدام خواهد کرد که کشتی های آلمانی به سواحل هند برسند». این مقید کردن و شرط گذاشتن امیر افغانستان گواه بر آرزومندی استوار وی مبنی بر حفظ صلح با بریتانیا بود. نیدرمایر و هنتیگ هنوز  به بازی دوگانه امیر گمان نمی بردند و می پنداشتند که همه اظهارات او در باره بیطرفی، تنها پرده یی است بر  آماده گیری برای جنگ با انگلیس یا دست کم زمینه سازی برای راه انداختن قیام قبایل پشتون  [دو سوی-گ.] «خط دیورند».  

 

امیر با اقدامات خود نمایش می داد که چنین آمادگی هایی می گیرد. او، در اوایل 1916 به یاری آلمانی ها برخی از دژها و پاسگاه های مرزی را تحکیم بخشید و آغاز به اصلاحات در ارتش افغانستان نمود. افسران آلمانی به رهبری نیدر مایر طی دوره کوتاهی چندین مکتب نظامی برای آماده سازی بورد افسری سپاهیان امیر سازماندهی کردند و خط دفاعی یی پیرامون کابل آراستند. پس از این، مطابق پلان تدوین شده از سوی آلمانی ها ارتش افغانستان مانورهایی به مقصد دفع تهاجم محتمل سپاهیان بریتانیایی انجام می داد. [72]  

آلمانی ها توانستند از کابل دست به پویایی های ضد بریتانیایی در میان قبایل مرزی پشتون بیازند.  نیدر مایر که پس از  شکست رایش سوم در جنگ جهانی دوم به اسارت شوروی ها در آمده بود، در باره پویایی های خود در افغانستان در سال های جنگ جهانی اول چنین گفت: «ما توانستیم جنبش شورشی برخی از قبایل را در برابر انگلیسی ها سازماندهی کنیم. در میان قبایل شبکه خبر چینی آلمانی تنیده شده بود که کار بزرگی را در زمینه دامن زدن تنفر در این قبایل نسبت به انگلیسی ها پیش برده بود.  معمولا ما رهبران قبایل مرزی را تطمیع می نمودیم. هنگام اجیر سازی برای رهبران قبایل هدایایی گرانبهایی می پرداختیم. ما از پخش آوازه ها  در میان قبایل کار می گرفتیم. همچنان پنهانی به قبایل مخاصم با انگلیس اسلحه رسانیده می شد. طی مدت بود و باش در افغانستان، من غیر رسمی  با رهبران قبایلی که در بخش های باختری هند رخنه نموده بودند، دیدار کردم». [73]

 

آلمانی ها توانستند همچنان قرار دادی با وهابیون «کمیته پیروان جهاد» ببندند که بر اساس آن آلمان تعهد سپرد به این سازمان مبالغ هنگفت و پارتی های اسلحه بدهد تا خیزش های ضد بریتانیایی را در گستره قبایل پشتون بر انگیزند. نیدر مایر که از پیروزی های نخستین شادمان شده بود، یادداشت گزارشی یی به برلین تدوین نمود که در آن پلان اقدامات شبکه اجنتوری آلمان را در نوار قبایل «آزاد» هند بریتانیایی در آستانه تهاجم آلمانی ها و ترک ها به ایران د  در بهار آینده ارایه کرد. او در برنامه داشت:

1-انجام کارهای بیشتر سنگرسازی و پاسگاه سازی در مرزهای هند و افغانستان

2-سازماندهی شبیخون ها بر دژها و پاسگاه ها و کاروان های انگلیسی

3-پخش تبلیغات ضد بریتانیایی در هند

نیدر مایر برای پیاده سازی پیروزمندانه اندیشه های خود از ستاد کل خواست یک میلیون پوند استرلینگ، دو فروند هواپیما و یک دستگاه نو و نیرومند رادیویی برای مخابره با ترکیه به دسترس او بگذارند. [74]

 

آلمانی ها بسیار شتاب داشتند خیزش پشتون ها را بر انگیزند. به همین خاطر حتا آغاز به آماده ساختن توطئه به مقصد سرنگونی حبیب الله کردند. روشن است این کار لغزش بزرگی بود که انگلیسی ها از آن بهره گیری کردند و موضوع را به آگاهی امیر رسانیدند و او هم بی درنگ هر گونه مناسبات با هیات آلمانی را بر هم زد[75].

 

انگلیسی ها به نوبه خود به امیر افغانستان وعده مستمری سالانه تا 2.4 میلیون روپیه و پرداخت 60 میلیون روپیه را پس از جنگ را دادند. مکارگی آلمانی ها و طلای انگلیس حبیب الله را واداشت تا در باره اخراج آن ها تصمیم بگیرد. در ماه می 1916 آلمانی ها ناگزیر گردیدند افغانستان را ترک گویند.[76]

 

استخبارات بریتانیا و روسیه بی درنگ به سازماندهی شکار نیدر مایر و هنتیگ  پرداختند. مگر، آن ها توانستند از خطر دو گانه بگریزند. آن ها را این کار نجات داد که افغانستان را از راه های گوناگون ترک گفتند. نیدر مایر مسیر کابل- مزارشریف- هرات- مشهد- تهران را برگزید. در ایران او می توانست به کمک «دوستان» خود سنجش دادشته باشد. چنین هم رخ داد: نیدر مایر در جامه یک بازرگان به ترکیه رسید و سپس به آرامی به میهن بازگشت. در باره خطرات «سفر» او آن فاکت گواهی می دهد که از نزدیک به سی افسر همراه او تنها چند تن به آلمان بازگشتند. در ماه مارس 1917 قیصر ویلهلم دوم، نیدر مایر را نزد خود برای ارائه گرارش فرا خواند و به پاس خدماتش در خاور میانه برایش  نشان اهدا کرد.[77]

 

 هنتیگ راه دور و دراز تر مگر ایمن تری را برگزید- از راه هندوکش و چین به امریکا- که از آن جا با پاسپورت دیپلماتیک به آرامی به آلمان رسید. چنین بر می آید که او یک کانال مطمین ارتباط با چین داشت  که از طریق بانک آن کشور برای پویایی هایش در افغانستان پول به دست می آورد. در آن هنگام دالر امریکایی برای آسیای میانه  یک ارز نادر و کمیاب شمرده می شد و آدم طرف اعتماد هنتیگ در کابل مبلع هنگفت پول را همو در دالر امریکایی داشت و به کوهنشینان وزیرستان حتا پس از رفتن «شف» (رییس) خود اسلحه می رسانید. در آتیه منابع باقی مانده از کابل به چین انتقال داده شد.

 ناکامی هیات نیدر مایر-هنتیگ در افغانستان دیگر نمی توانست آمادگی آلمان را برای «لشکرکشی کبیر هندی» متوقف سازد. طراح پلان این لشکرکشی رییس ستاد کل آلمان- لیودن دورف بود که پیشنهاد نمود از اسیران مسلمانان و هندی گرفته شده در جبهه های شرقی و غربی، سپاه ویژه یی برای حمله به هند تشکیل داد. پیشنهاد لیودن دورف را پذیرفتند و در نزدیکی برلین اردوگاه های ویژه یی ایجاد کردند که مقارن با پایان 1916 پنجاه هزار هندی، پشتون و عرب و چهل هزار مسلمان از ترکستان روسیه گرد آورده بودند.

فرماندهی آلمان در نظر داشت از این اسیران جنگی سپاه چهل هزار نفری یی را برای تهاجم از طریق گستره ماورای قفقاز و خیوه، بخارا و افغانستان ایجاد نماید. آلمان برنامه ریزی کرده بود پس از اشغال این دولت ها، قیمومیت خود را بر آنان تثبیت  و بی درنگ آغاز به تهاجم به هند نماید.

 در برلین می پنداشتند که کمک موثری به سپاهیان مهاجم آلمانی خیزش 110 هزار اسیر آلمانی و اتریشی در ترکستان روسیه خواهد بود.[78]

پس از رفتن آلمانی ها حکومت استعماری انگلیس در هند و امیر افغانستان مساعی خود را برای جلوگیری از خیزش سراسری قبایل مرزی پشتون هماهنگ نمودند. این یک امر بسیار دشوار بود چون آوازه ها در باره آغاز جهاد در برابر بریتانیای کبیر در سراسر نوار مرزی هند و افغانستان پخش گردیده بود. حبیب الله نمی توانست آن را با ترس از بر انگیختن تنفر افغان ها آشکارا تکذیب نماید. به همین دلیل، او خطر نکرد جلو پویایی های پرشور و پر هنگامه برادر خود– نصر الله خان و عمال ترک ها را در میان قبایل در تابستان 1916 بگیرد.

 

ترک ها که شمار چشمگیر آنان در افغانستان مانده بودند، پس از رفتن نیدر مایر و هنتیگ، موفقانه در میان پشتون های افغانستان و هند بریتانیایی کارزار تبلیغی گسترده یی را را در دفاع از خلافت به راه انداخته و پیش می برند. در ماه جولای 1916 روس کیپل-کمیسار ارشد استان مرزی شمال باختری و اگنت سیاسی در خیبر به سمله (به اقامتگاه نائب السطنه هند) در باره پویایی های ترک ها در باجور و تیراه (تیراخ) گزارش داد[79]. در همین ماه ترک ها به وزیرستان جنوبی و ناحیه نزدیک به چمن آمدند.[80] پویایی های آنان در میان میعودها و وزیری ها موفقیت آمیز بود: در وزیرستان هر آن می توانست خیزش های ضد بریتانیایی آغاز گردد.

 

در جانب افغانستان همین گونه اوضاع انفجار آمیز پدید آمده بود: روحانیون قندهار در باره آغاز جهاد تصمیم گرفتند. حکومت های محلی افغانی در نواحی مرزی از این فراخوان علمای قندهار پشتیبانی کردند[81]. برای نمونه، سرپرست ولایت خوست- شاه بزرگ با زیر پا گذاشتن فرمان امیر مبنی بر حفظ صلح در مرزها در اگست 1916 تهاجم لشکر بزرگی را در گستره هند بریتانیایی سازماندهی کرد.[82] در خود وزیرستان در اکتبر1915 خیزش بزرگ وزیری ها به رهبری فضل الدین در گرفت. سراسر سال 1916 فرماندهی بریتانیایی ناکامانه می کوشید خیزش را که بیم آن می رفت که به دیگر نواحی نوار قبایل پشتون پخش گردد، سرکوب  نماید[83].

 

تنها مشی هوادار انگلیس امیر افغان به حکومت بریتانیا اجازه داد خیزش مسعودی ها به تعویق بیفتد. حبیب الله خان شتابزده نمایندگان خود را نزد قبایل مرزی گسیل داشت و به آن ها اعلام داشت که «اعلام خودسرانه جهاد در برابر انگلیس بدون اجازه او مردود است».[84]

 

این هشدار امیر که پشتون های خاوری او را پیشوای روحانی خود می شمردند، قبایل وزیرستان را از آغاز جهاد باز داشت. تابستان سال 1916 برای انگلیسی ها اوضاع بس خطرناکی در ناحیه خیبر بروز نمود. در مرز منطقه پیشاور، نزدیک به یک سال می شد که شورش مومندی های کوهستانی به رهبری تورنگزایی ادامه داشت که با آن که فرماندهی انگلیس 9000 سپاهی را گماشته بود، مگر گماگان نمی توانست به پیروزی دست یابد.[85]

 

برای تقویت محاصره مومندی های کوهستانی، انگلیس در نتیجه معامله با خان های مومند باشنده همواری ها به همکاری آن ها ملیشای(شبه نظامیان) مومندی را ایجاد نمود. این تدبیر به حکومت بریتانیا امکان داد پیشاور را از یورش های دسته های تورنگزایی دفاع نماید. حکومت بریتانیا پیروزمندانه با پویایی های ترک ها در میان افریدی ها مقابله کرد. در ماه جولای 1916 فرستادگان ترکی به همراهی گریزیان افریدی نیز نزد این قبیله آمدند.[86]

 

ترک ها به افریدی ها پیشنهاد نمودند که تابعیت عثمانی را بپذیرند و بی درنگ جهاد علیه بریتانیای کبیر را آغاز کنند. مگر محترمانه پاسخ رد دریافت داشتند. افریدی ها تنها به شرط دریافت کمک راستین آماده بودند قیام ضد بریتانیایی را آغاز کنند. از همین خاطر انگلیسی ها شتابزده دژ جمرود در گذرگاه خیبر را تحکیم بخشیدند.

 

مقارن با بهار 1917 سپاهیان انگلیسی هنوز هم نتوانسته بودند خیزش مومندها و وزیری ها را سرکوب نمایند و در ماه مارچ دیگر مسعودها نیز دست به شورش زده بودند. به تاریخ اول ماه مارچ لشکر سه هزار نفری آنان پست نظامی سرویکا را به محاصره کشیدند. فرماندهی انگلیسی ها برای نجات دژها و پاسگاه های خود تیپ دیره جات را از تنک  به گومل گسیل داشتند که موفق گردید محاصره سرویکای را بشکناند. چنانی که رخدادهای بعدی نشان دادند، پیروزی ها موقت بودند. چون پس از بازگشت تیپ به تاریخ 9 می مسعودها بار دیگر این پست نظامی را محاصره کردند. امیر افغان در وضع دشواری قرار گرفت- شورش در وزیرستان می توانست به شورش همه قبایل پشتون در برابر انگلیس و خود او مبدل گردد. از همین رو، حبیب الله بی درنگ به حکومت بریتانیا در هند نامه یی فرستاد با خواهش این که در برابر مسعودها دست به لشکرکشی های بزرگ سرکوبگرانه نیازند. چون «این کار می تواند به او مزاحمت کند از خیزش سراسری قبایل مرزی که می تواند هر دو کشور را به جنگ بکشاند، جلوگیری نماید».[87]

 

اوضاع در وزیرستان به آن پیمانه خطرناک بود که انگلیسی ها با آن هم ناگزیر گردیدند خطر کنند و تابستان 1917 یورش بزرگی را در وادی هایسورا آغاز  نمایند. هرگاه این کار  را نمی کردند، تهدید تکرار رخدادهای سال 1897 واقعی می گردید. سپاهیان انگلیسی زیر فرماندهی جنرال بینون دو ماه با حمایت نیرومند هوایی در برابر مسعودها در گیر جنگ بودند. تنها به تاریخ ده اگست جرگه مسعود ها فیصله کرد دست از مقاومت بردارند و با بریتانیا موافقتنامه صلح را امضاء نمایند.[88]

 

به سال 1917 انگلیسی ها به یاری نیروی هوایی موفق گردیدند خیزش مومندها را که هواپیماهای انگلیسی را «فرشتگان مرگ» می خواندند، سرکوب نمایند. سر از این لحظه در مرز شمال- باختری هند بریتانیایی تا پایان جنگ جهانی اول خیزش های بزرگ برنخاست.[89]

 

با بررسی نتایج رخدادهای سال های 1914- 1917 در مرزهای هند و افغانستان روشن می گردد که آلمان تلاش می ورزید از مبارزات رهایی بخش پشتون ها به مقصد تضعیف بریتانیا بهره برداری نماید که تا جایی موفق هم گردید: انگلیس با ترس از تهدید شورش قبایل در مرز هند و افغانستان، نه تنها یک هنگ را هم بر نداشت، بل نیز ناگزیر گردید سپاهیانی را هم که باید به جبهه اروپا می فرستاد، بدانجا گسیل دارد.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

بخش چهارم

جنگ سوم افغان و انگلیس: شکست سنگین انگلیسی ها از پشتون ها

 

مناسبات میان بریتانیا و افغانستان بی درنگ پس از پایان جنگ جهانی اول سر از نو تیره گردید. دلیل آن همان شد که بود- نوار قبایل «آزاد» پشتون. امیر حبیب الله خان در ازای مشی هواداری از انگلیس در سال های 1914-1918 از لندن آغاز به خواستن این کرد که به افغانستان استقلال بدهد و زمین هایی پشتون های خاوری را باز گرداند.[90]

 

چندی پس از این، حبیب الله خان کشته شد و پسرش امان الله بر اورنگ پادشاهی افغانستان نشست که بی درنگ استقلال کشور خود را از انگلیس اعلام کرد. این بود که جنگ سوم افغان و انگلیس ناگزیر گردید و به تاریخ سوم ماه می 1919 سپاهیان افغانی از طریق گذرگاه خیبر آغاز به تهاجم به سوی پیشاور نمودند. [91]روز دیگر بریتانیا در برابر افغانستان اعلام جنگ کرد.

 

آغاز اقدامات جنگی،آژیری گردید برای خیزش تازه ضد انگلیسی پتان های مرزی هند بریتانیایی. فیرز  تیتلر- سفیر پیشین بریتانیای کبیر در کابل، در خاطرات خود ارزیابی دقیقی از اوضاع در نوار قبایل «آزاد» پشتون پس از آغاز جنگ با افغانستان داد: «کنترل بریتانیا بر نوار مرزی طی چند روز «ناپدید» گردید».[92]این بود که زمینه مساعدی برای آغاز تهاجم سپاهیان افغانی به هند بریتانیایی فراهم آمد. تصرف پیشاور، هدف اصلی فرماندهی افغان بود که تنها با کمک لشکرهای قبایل مرزی که شمار شان به 200 هزار ستیزه جو می رسید و از جمع آنان 80 هزار تن با تفنگ های مدرن چند تیر مجهز بودند، عملی بود. این کاملا بسنده بود تا بر ارتش بریتانیا یک رشته ضربات جدی زد.[93]

از این رو، لرد چلمسفورد- نائب السلطنه هند بی درنگ پس از آغاز به اقدامات رزمی در مرزهای هند و افغانستان کرد. او به روس کیپل- کمیسار ارشد استان مرزی شمال باختری فرمان داد «از پخش پول صرفه نکنید. محض برای این که جلو شورش قبایل گرفته شود»[94]

 

در پی آن گریز گروهی پشتون ها از دسته های «تفنگداران خیبر» آغاز گردید. افریدی ها نمی خواستند در برابر هم قبیله یی های خود بجنگند. پس از چندی از 1200 سرباز تنها کمتر از 200 تن نزد انگلیسی ها ماندند که هر آن آماده گریز بودند تا با تفنگ در دست به شورشیان  بپیوندند.[95]سپاهیان افغانی با همکاری افریدی ها بدون مانع به نزدیک دژ بریتانیایی لندی کتل رسیدند و استیشن پمپ آبرسانی را که به پادگان انگلیسی در خیبر آب آشامیدنی کوهی می داد، تسخیر کردند.[96] در گرمای 60 درجه یی و به دلیل نبود آب آشامیدنی، در میان سپاهیان انگلیسی بیماری کولرا واگیر شد. فرماندهی بریتانیا می دانست که بایسته است هر چه سریع تر افغان ها را از خیبر بیرون راند. مگر هیچ کاری از دستش بر نمی آمد. چون سپاهیان را به گونه عاجل برای سر کوب شورش که به پختگی رسیده بود، در پیشاور نیاز داشت.

 

در پایتخت استان مرزی شمال باختری به رهبری آمر پست خانه- حیدر خان خیزش آماده می شد که در آن در برنامه بود تا هفت هزار پشتون مسلح برای تصرف ایستگاه راه آهن، ایستگاه رادیو و دیگر تاسیسات مهم نظامی اشتراک ورزند. هنگامی که «توطئه» پیشاور به حکومت بریتانیا روشن گردید، شهر را با سپاهیان خود به محاصره کشید و در خود شهر حالت نظامی مقرر گردید. انگلیسی ها برای در هم شکستاندن اراده باشندگان شهر به مقاومت، همچنان آب را  به روی آنان بستند.[97] اقدامات قاطعانه روس کیپل توانست به سرعت اوضاع را در شهر با ثبات گرداند.

 

ارتش بریتانیا تنها به تاریخ 11 ماه می توانست در برابر سپاهیان افغان در خیبر دست به پاتک بیازد. انگلیسی ها به سرعت افغان ها را از آن جا راندند مگر نتوانستند پیش تر از آن بروند. چون هنوز در آغاز نبردها فرماندهی بریتانیا ناگزیر گردیده بود نیمی از از سپاهیان خویش را در برابر قبایل شورشی به کارزار بیاورند. روشن گردید که برای کنترل بر این گذرگاه بایسته است تا یک لشکر کامل را در آن جا گذاشت. همچنان تهدید حمله قبایل مرزی بر پیشاور کماکان به قوت خود مانده بود که به آن از سوی شمال آن چند لشکر بزرک کوهنشینان روان بوند و در یک سخن، سپاهیانی که برای حمله به درون خاک افغانستان لازم بودند، درگیر جنگ چریکی دست و پا گیر با پتان ها شده بودند.

 

اوضاع بیشتر بحرانی برای انگلیسی ها در بخش جبهه جنوبی پدید آمده بود: وزیری ها به پا خاسته و مسعودها، بخش بزرگ وزیرستان را هنوز در آستانه لشکرکشی ارتش افغانستان از سپاهیان بریتانیایی پاکسازی نموده بودند. دسته های شبه نظامیان قبیله یی که از سوی انگلیسی ها از مردان قبایل بومی ایجاد گردیده بود، با سلاح در دست به افغان ها پیوستند. فرماندهی انگلیسی برای آن که پادگان های مستقر در دژها و پاسگاه های جداگانه را از آتشباری نجات دهد، دستور عقب نشینی داد که به زودی به گریز سراسیمه وار مبدل گردید. نه تنها پاسگاه های کوچک، بل نیز چنین دژهای بزرگ انگلیسی مانند وانه از سوی قبایل شوروشی اشغال گردید.[98]

 

برای سپاهیان افغانی به فرماندهی جنرال نادر خان تنها این کار ماند ه بود که موفقیت به دست آمده [از سوی قبایل] را توسعه بخشند و ضربه نوی بر مهمترین دژ انگلیسی ها– تل وارد بیاورند. به تاریخ 27 ماه می 1919 محاصره تل از سوی ارتش نادر خان آغاز گردید. خالفین– تاریخ نویس سرشناس شوروی می نویسد: «رخنه ناگهانی ارتش افغانستان و چریک های قبایل از طریق کوه های سلیمان همه سیستم نقاط اتکایی بریتانیای را در شمال باختری هند به مرز شکست رسانیده بود. کرم و تورغای، سپین وام و میرانشاه به افغان ها تسلیم شدند. تل که منبع آبرسانی آن قطع شده بود، در آستانه سقوط قرار گرفته بود»[99].

فرماندهی انگلیس به بسیار دشواری توانست به تاریخ یکم جولای 1919 محاصره تل را در هم بشکند. در روز بعد انگلیس و افغانستان آتش بس کردند و مصالحه امضاء نمودند. این گونه، سومین جنگ افغان و انگلیس به پایان رسید. این کار به سود هر دو جانب بود.  افغانستان به دلیل عقب ماندگی خود نمی توانست به جنگ ادامه بدهد و انگلیس نمی توانست در این جنگ به پیروزی برسد. چون در پشت جبهه ارتش بریتانیا تهدید درگرفتن خیزش نیرومند باشندگان استان مرزی شمال باختری و پنجاب می رفت. افغانستان توانست در این کشاکش با بریتانیای کبیر به یاری قبایل مرزی بییستد. لشکرهای قبیله یی سپاهیان بریتانیایی را درگیر ساختند و به آنان امکان ندادند در برابر افغانستان دست به تهاجم بزند (در واریانت خیبر) و با تصرف مهم ترین دژهای انگلیسی راه را برای پیشروی نیروهای افغانی در اعماق هند بریتانیایی هموار ساختند- به گونه یی که در وزیرستان چنین رخ داد.

 

بر اساس قرار داد صلحی که به تاریخ هشتم اگست 1919 در راولپندی بسته شد، انگلیس با اکراه استقلال افغانستان را به رسمیت شناخت. مگر سرزمین های پشتون های خاوری بر اساس این  قرار داد در هند بریتانیایی ماند. از همین رو، مبارزه ضد بریتانیایی پشتون ها ادامه پیدا نمود. مرکز اصلی قیام پتان ها کماکان وزیرستان مانده بود. وزیری ها و مسعودها با تکیه به کمک افغان ها اسلحه و مهمات پیوسته بر سپاهیان انگلیسی یورش می بردند.  نیروهای متحده آن ها که شمار شان به 55000 رزمنده می رسید، تا نوامبر 1919 به فرماندهی بریتانیا مجال ندادند دست به تهاجم بزند.[100]

 

انگلیسی ها تنها با ایجاد گروهبندی 62000 نفری با پشتیبانی 52 فروند هواپیما به تاریخ 17 نوامبر آغاز به تهاجم به وزیرستان شمالی نمودند و بخش جنوبی دره توچی را گرفتند. تقریبا همزمان با آن اقدامات رزمی در وزیرستان جنوبی درگرفت.

 

حکومت استعماری هند در آغاز کارزار در وزیرستان بر آن بودند که این بار به استقلال وزیری ها و مسعودها برای همیشه پایان خواهند داد. در پی آن، برنامه ریزی شده بود که سراسر نوار قبایل آزاد را در ترکیب حوزه های اداری بیاورند.[101] مگر مقاومت سرسختانه قبایل وزیرستان انگلیسی ها را وادار ساخت از این طرح ها صرف نظر نمایند. تنها طی 30 روز نخست تهاجم بریتانیایی ها، سپاهیان انگلیسی بیست بار با کوهنشینان درگیر نبرد گردیدند. آن ها مجبور بودند به هر دره و هر گردنه با کاربرد هواپیماهای جنگی و توپخانه سنگین یورش ببرند. تنها کوه سیدان را در دسامبر 1919 توانستند پس از بیست و پنج پرواز رزمی بگیرند.[102]

 

وضعیت سپاهیان بریتانیایی بسیار پیچیده و خطرناک بود. چون «پشت جبهه» نداشتند و از هر سو روز و شب مورد شبیخون ها قرار می گرفتند. تنها طی سال 1920  پشتون ها 611 یورش مسلحانه در برابر یگان های انگلیسی انجام داده بودند. اکثر لشکرهای وزیری ها و مسعودها ضرباتی بر دشمن از خاک افغانستان وارد می کردند و سپس به سرعت پشت سر سپاهیان غیر منظم قبیله یی افغان پنهان می شدند. سپاهیان افغانستان به فرماندهی شاه دوله حتا پس از قرار داد صلح راولپندی از دژ وزیرستان وانه دفاع می کردند و مشارکت پویایی در  نبردها در برابر سرکوبگران داشتند.

 از این رو، این دژ آخرین جایی بود که سپاهیان انگلیسی در دسامبر  1920    آن را گرفتند.[103]

 

پس از این، وزیری ها و مسعودها دست از مقاومت بر داشتند و با حکومت استعماری موافقت  نامه یی را به امضا رسانیدند که بر اساس آن ، همه سلاح های به دست آورده از انگلیسی ها را دوباره باز گردانیدند و جریمه بزرگی پرداختند. به نوبه خود انگلیسی ها تعهد سپردند کاری به خودگردانی قبایل نداشته باشند و در نوار قبایل آزاد مالیه وضع ننمایند.[104]

 

این گونه، کوهنشینان به یاری مبارزه قهرمانانه خود بار دیگر استقلال خود از انگلیس را پاسداری کردند. «اقدام پلیسی در وزیرستان»- به گونه یی که کارزار سال های 1919-1921 رسما چنین خوانده می شد، در برابر وزیری ها و مسعودها برای خزانه انگلیس 110 میلیون روپیه هزینه برداشت.[105]هنگام اجرای آن، سپاهیان بریتانیایی 2000 کشته و زخمی دادند.[106] زیان بزرگی را به انگلیسی ها همچنان ایپیدمی کولرا رسانید که به خاطر آن تلفات آن ها به شدت افزایش یافته بود.

جنگ سوم افغان و انگلیس 1919 و خیزش قبایل پشتون ثابت گردانید که مشی کرزن که شالوده آن متکی بر حفظ مرز هند و افغان به کمک شبه نظامیان قبایلی بود، با شکست رو به رو گردید. پشتون های خاوری بار دیگر ثابت ساختند که کلید «دروازه های هندوستان» در دست های آنان است. بایسته است همچنان خاطر نشان ساخت که پیروزی سپاهیان نادر خان در بخش جنوبی جبهه به یاری توپخانه کروپ که در آستانه جنگ جهانی اول امیر حبیب الله خان از آلمان خریداری نموده بود، ممکن گردید. افزون بر این، افسران آلمانی و اتریشی، هنگامی که ضد حمله سپاهیان بریتانیا آغاز گردید، کمک نمودند تا اوضاع در جلال آباد با ثبات گردد.[107]

 

این گونه، آلمان، در روند جنگ سوم افغان و انگلیس، روی هم رفته توانست ضربه هر چند هم ضعیفی به بریتانیا (بر انگشت افگار آن) بزند. توپخانه آلمانی (هر چند هم با تاخیر) بر دژهای انگلیسی در مرز هند و افغان آتش گشود.

 

 

 

 

 

 

 

بخش پنجم

تهدید نو هند بریتانیایی

برنامه های آلمانی ها در زمینه وارد آوردن ضربه بر هند از راه افغانستان عملا به روسیه شوروی که می خواست به هر بهایی که شده دشمن خونی خود- بریتانیای کبیر را تضعیف نماید، به ارث رسید. به محضی که در جنوری 1919 ارتباط میان جمهوری سوسیالیستی فدراتیف روسیه شوروی با جمهوری ترکستان شوروی احیا گردید، رهبری بلشویکی تصمیم به بستن پیمان تهاجمی با افغانستان در برابر انگلیس گرفت. امان الله خان که در مسکو، در باره جلوس وی بر اورنگ شهریاری، زمان مدیدی هیچ چیزی روشن نبود، نیز به یک متحد در برابر بریتانیا نیاز داشت. از این رو، امیر نو در آغاز 1919 نخستین هیات افغانی را به ریاست مولوی برکت الله [هندی-گ.] به مسکو گسیل داشت. همچنان نیکلای براوین- نخستین فرستاده شوروی به کابل، به تاشکنت رسید.

 

دیپلمات پیشین روسیه تزاری که زمان درازی در ایران کار کرده بود، چندین زبان خاوری را می دانست و در اوضاع سیاسی در خاور میانه خوب وارد بود. او نیک می دانست که هدف اصلی سیاست انگلیس در این منطقه- ایمن ساختن تسلط و سیطره اش در هند از هر گونه اقدامات  خصمانه است. شاید، او مانند همه آدم های خردمند در آغاز سده بیستم ناگزیری درگرفتن جنگ میان «انتانت» و «اتحاد سه گانه» را پیش بینی می کرد. برای او دشوار نبود همچنان پیش بینی نماید که آلمان دست به کدامین اقدامات در ایران و افغانستان خواهد یازید. از این رو، او به دلیل انگیزه های جاه طلبانه، خواهان تقرر خود چند سال به حیث معاون قونسلگری در استان سیستان ایران در نزدیکی مرز افغانستان بود. هر چه بود، براوین بر آن سنجش داشت تا بالاروی خود را از نردبان مدارج کاری در شکار هیات پنهانی آلمانی به کابل تسریع بخشد. مگر، هنگامی که در ماه اگست 1915 اسکار فن نیدرمایر و هنتیگ توانستند به افغانستان رخنه نمایند، کار در سیستان جذابیت دلچسپی پیشین خود را از دست داد.

 

پس از اکتبر 1917 براوین یگانه دیپلمات تزاری در ایران بود که حاکمیت شوروی را به رسمیت شناخت که او را به سمت نماینده تام الاختیار خود در تهران گماشت. به سال 1918 او درفش سرخ را بر ساختمان سفارت روسیه در پایتخت ایران بر افراشت. مگر به زودی به دلیل انتریگ های انگلیس ناگزیر گردید به مسکو برود.[108] وانگهی، [هنگامی که موضوع گماشتن نماینده در کابل مطرح گردید-گ.]، چیچیرین-کمیسار خلق در امور خارجی، نامزدی براوین در سمت نخستین نماینده تام الاختیار شوروی در افغانستان را تایید نمود.

 

در تاشکنت آمدن دیپلومات پیشین تزاری از سوی حکومت جمهوری ترکستان شوروی بسیار منفی ارزیابی گردید. روشن است کسی نمی توانست این را که براوین– دیپلمات حرفه یی و خاورشناس بزرگی است را زیر سوال ببرد. مگر او، به باور رهبری ترکستان، عنصر بیگانه از دیدگاه عقیدتی بود. در رابطه با این، در تاشکنت تصمیم گرفتند برای کنترل بر نماینده تام الاختیار در ترکیب سفارت چند نفر حزبی طرف باور و اعتماد: ک. کولیکف، م. زیبارف، جنابی و آ. علویانی و بوریس ایوانف- رییس ستاد کل جمهوری ترکستان شوروی را شامل سازند. ایوانف وظیفه گرفت موافقت امیر را برای عقد پیمان تهاجمی- تدافعی در برابر انگلیسی ها به دست آورد.[109] افزون بر این، به ایوانف فرمان داده بودند هرگاه براوین خایین از کار برآید، او را بکشد.

به تاریخ یکم جولای 1919 هیات نظامی- دیپلماتیک شوروی از مرز افغانستان گذشت. مگر، در ماه اگست، هنگامی که امان الله خان دیگر قرار داد صلح را با انگلیس عقد کرده بود، به کابل رسید.  در راه رسیدن به پایتخت- به کابل، نمایندگان روسیه شوروی با آخرین آلمانی هایی که افغانستان را ترک می گفتند، دیدار بس نمادینی داشتند: آنچه را که آن ها نتوانسته بودند طی سالیان جنگ جهانی اول بکنند، کنون دیگر بلشویک ها تلاش می ورزیدند آن را انجام دهند. به تاریخ 21 اگست 1919 سفارت شوروی به کابل رسید و بی درنگ زیر نظارت شدید حکومت افغانستان که می خواست به گونه اعظمی «مهمانان نو» امیر را تجرید نماید، قرار گرفت. امان الله خان و «حواریون» او می کوشیدند از وخامت دوباره مناسبات با بریتانیا جلوگیری نمایند. چون افغانستان برای یک جنگ دیگر آماده نبود. افزون بر آن، جانب افغانستان به گونه مدلل هراس داشت که اعضای سفارت روسیه شوروی تلاش خواهند ورزید به گرد آوری مدارک استخباراتی بپردازند و همچنان تبلیغات کمونیستی را پیش ببرند. بیداری افغان ها مدلل بود. چون در جمع پاسداران هیات شوروی، ده تن از کمونیست های ترکستانی «برای کار سیاسی در میان افغان ها» حضور داشتند»[110].

 

ایوانف- آتشه نظامی، به نوبه خود، به رغم همه دشواری ها با پویایی به جمع آوری اطلاعات بایسته در کابل پرداخت: در دسترس او مبلغ هنگفت پول، طلا و نقره گذاشته شده بود. پسان ها او به خاطر می آورد: «چنین پول هنگفت، به من این امکان را می داد که به رغم تدبیرهای ویژه گرفته شده برای تجرید ما، به اکتشاف بپردازم. سربازان بر سر این که چه کسانی از آنان مرا همراهی کنند و با من بروند، با هم گلاویز می شدند. چون هر کدام از من پنج سکه بخششی می گرفتند و از همین خاطر بود که ما را می گذاشتند هر آنچه که بخواهیم، بکنیم. من به گونه غیر قانونی نزد ترک ها می رفتم. به پاسگاه های آنان سرکشی می کردم و با افسران شان به گفتگو می پرداختم»[111].

مگر، همه چیز به این سادگی، به گونه یی که ایوانف نوشته است، نبود. او سه بار از امیر تقاضا کرد تا به او اجازه دهد به گستره قبایل پشتون برود. مگر، هر بار پاسخ رد دریافت کرد. در ماه اکتبر 1919 مستشاران نظامی به رهبری ایوانف ناگزیر گردیدند کابل را ترک گویند. چون نتوانسته بودند مهم ترین وظیفه خود- بستن پیمان نظامی با امیر در برابر انگلیس- را انجام دهند.[112]

پویایی براوین پیروزمندانه تر بود و منجر به برپایی متاسبات دیپلماتیک میان مسکو و کابل گردیده بود.

 در همین راستا، در مسکو، نماینده امان الله خان عمل می کرد. مولوی برکت الله که به سال 1915 با هیات آلمانی به کابل آمده بود و در آن جا با کمک آلمانی ها دست به پی ریزی «حکومت موقت هند» یازیده بود، به خواهش امان الله در اپریل 1919 به پایتخت روسیه رسید. برای آن که در باره کمک حکومت شوروی به افغانستان و همه نیروهای ضد بریتانیایی در آسیای میانه به توافق برسد.

 

به تاریخ 22 اپریل 1919 برکت الله نخستین یادداست گزارشی خود را به  لنین گسیل داشت که در آن پیشنهاد کرد «به حکومت بلشویکی تسهیلات ارزشمندی در مبارزه با دشمن مشترک بلشویسم و اسلام- انگلیس ارایه می نماید».[113]

 

در این سند همچنان گفته شده بود: «در افغانستان به گونه شگفتی بر انگیزی روند خوشایند اوضاع به گسترش چشمگیر بلشویسم مساعدت می نماید. افغان ها هیچگاهی انگلیس را دوست نداشته اند. مگر انگلیسی ها از راه حمایت پولی سخاورزانه تاثیر خود را بر فرماندهان افغانی حفظ نموده اند. امیر پیشین- حبیب الله خان هوادار انگلیس بود. اما با این آرزومندی که در میان مردم محبوب باشد، نقش دوگانه یی را بازی می کرد. امیر نو- امان الله خان به انگلیسی ستیزی به نام است. او زیر هیچ عنوانی با انگلیس وارد تعامل نخواهد شد هرگاه چنین کاری ممکن باشد. او دوست نزدیک و بی آلایش ما است و این بدان معنا است که دروازه های هند به روی حکومت روسیه کاملا باز است. هرگاه تنها حکومت روسیه بتواند بی درنگ از تحول اوضاع مساعد بهره برداری نماید».  

 

مولوی برکت الله به حکومت شوروی پیشنهاد نمود تا با امیر نو افغان بر ضد «تسلط انگلیس بر هند» پیمان نظامی ببندد و خواهش کرد یک میلیون پوند استرلینگ و [مقادیری-گ] جنگ افزار برای آماده سازی جنگ با انگلیس به دسترس کابل بگذارد. به باور او، قبایل مرزی پشتون بی چون و چرا به افغانستان خواهند پیوست و «آنگاه انقلاب در هند ناگزیر خواهد گردید». فرستاده امان الله خان می پنداشت که روسیه شوروی [باید-گ.] در همه جبهه ها دست به پدافند بیازد و هم به اقدامات پویای نظامی در ترکستان ادامه بدهد و سر انجام دست به مداخله بزند. در این حال، مولوی برکت الله به ویژه خاطرنشان می ساخت که «به افغانستان باید سپاهیان با انظباط گسیل شوند که پیشاهنگ آن می توانند یگان های تشکیل شده از مسلمانان باشند».

 

برکت الله، برای آماده سازی باشندگان ترکستان، افغانستان و گستره قبایل پشتون در مبارزه در برابر انگلیس از بلشویک ها خواهش نمود تا دستگاه های چاپی، حروف انگلیسی و پارسی و نیز کاغذ برای چاپ کتاب ها و کتابواره ها دارای بار مذهبی- سیاسی برای جلب باشندگان مسلمان به سوی ترقی و برای مبارزه با ملاهای تنگ نگر و جاسوسان خودکامه به دسترس بگذارند. در یک سخن، به لنین طرح همه جانبه متحدساختن مسلمانان آسیای میانه در برابر انگلیس را پیشنهاد نمود. شالوده و تهداب این پیمان می بایستی اتحاد روسیه شوروی با افغانستان می گردید و هدف اصلی آن- راندن انگلیسی ها از هند می شد.

 

این گونه طرح های ناسیونالیست های هندی همواره در بردارنده سازماندهی خیزش ضد بریتانیایی پشتون ها بودند. اما برکت الله با آگاهی از آغاز زود رس جنگ افغان و انگلیس در تدوین نخستین یادداشت خود به حکومت شوروی بسیار شتاب داشت و از همین رو، در آن به مساله قبایل مرزی به پیمانه بایسته بذل توجه ننموده بود. برای زدایش این نارسایی، او همچنان مقاله خود را که هنوز در سال 1913 در توکیو به چاپ رسیده بود، به  کاخ کرملن فرستاد. در این مقاله، برکت الله در باره پتان ها چنین نوشته بود: «هرگاه نیرو و دلیری یی را که آنان دارند، با دورنگری بزرگ دولتی آمیخت، برای گرفتن جهان بسنده خواهد بود! در امور داخلی آنان نباید مداخله روا داشت. مگر بایسته است قلب های آنان را در عشق به دولت افغانستان با رشته های برادری اسلامی محکم بست و همان گونه که پیامبر مبلغان و واعظانی نزد قبایل عرب گسیل می داشت، همین گونه بر ماست تا مبلغان  خود را به همه قبایل مرزی بفرستیم».[114]   

 

لنین، به تاریخ 7 ماه می 1919 ، برکت الله- نماینده غیر رسمی امان الله را  پذیرفت. صورت مجلس گفتگوهای رهبر بلشویک ها با مولوی برکت الله را کسی یادداشت نکرد. مگر دشوار نیست گمان برد که چه مسایلی در آن گفتگوها به بررسی گرفته شده بودند. روشن است که لنین در اوضاع جنگ داخلی نمی توانست به برکت الله هندی هیچ گونه کمک راستینی را در برابر انگلیس وعده بدهد. بایسته است خاطر نشان بسازیم که هر دو طرف گفتگو در باره آغاز جنگ افغان و انگلیس آگاهی نداشتند. در این باره حتا در تاشکنت چیزی نمی دانستند. خبرها در باره رخدادهای در افغانستان  تا ترکستان با تاخیر بسیار می رسیدند، حال چه رسد به مسکو!  

 

برکت الله و براوین کمبود اطلاعات و نبود دستورهای مشخص و دقیق را با درک همانند هدف اصلی خود جبران می کردند- زدن ضربه خرد کننده به انگلیس نیرومند در هند.

 

به گواهی اسناد آرشیوی، این پیشاهنگان مناسبات افغانستان و شوروی موفق شدند در ماه مارچ 1919 در تاشکنت دیدار نمایند. به گمان غالب آن ها  مهم ترین مسایل را به بررسی گرفتند. روشن است، برکت الله و براوین بستن قرار داد آینده نظامی میان افغانستان و شوروی را چونان صحنه تازه یی از «بازی بزرگ» در آسیای میانه ارزیابی می کردند. چنانی که براوین در یکی از نامه های خود به کمیساریای خلق در امور خارجی نوشت: «تاریخ روسیه ثبوت تردید ناپذیری منبی بر تمایل راسخ و از پیش تعیین شده روسیه به سوی خاور و به ویژه به سوی آسیای میانه و هند در دست ما می دهد. دست سرنوشت روسیه تزاری را به سوی هند کشانید و همان دست امروز روسیه شوروی را بدان سو می کشاند. همو در هند باید مسایل جهانی فیصله شود و این مسایل با برخورد روسیه با انگلیس حل می گردد»[115].  

 

برپایی مناسبات دیپلماتیک میان جمهوری سوسیالیستی فدراتیف روسیه شوروی و افغانستان ضربه محسوسی بر مواضع بریتاییا در «آستانه هند» وارد آورد. از همان آغاز، اتحاد میان این دو کشور بر شالوده بریتانیاستیزی برپا گردید. روسیه شوروی- خطرناک ترین دشمن هند بریتانیایی می کوشید به دروازه های هند نزدیک شود!.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

بخش ششم

افغانستان و جبهه خاوری «انقلاب جهانی»

خبرها در باره آغاز جنگ افغان و انگلیس، لینن و پیرامونیانش را وادار گردانید با برپایی مناسبات دیپلماتیک با افغانستان جدی تر برخورد نمایند.

 

 بلشویک ها نمی توانستند لحظه مناسب و مساعد برای تحکیم موقف خود در «چهار راه آسیا»  را فرو گذارند. اتحاد با افغانستان برای روسیه شوروی دورنمای دارای مقیاس جهانی را می گشود. چنین وظیفه بس مسوولانه [(بستن پیمان اتحاد با افغانستان)-گ.] را لنین می توانست تنها به کس مورد اعتمادش- به یک حزبی آزموده شده بسپارد. براوین چنین کسی نبود. از این رو، در کرملن تصمیم گرفتند او را از کرسی نماینده تام الاختیار در کابل تبدیل نمایند. به تاریخ 23 جون 1919 یک بلشویکی قدیمی با استاژ پیش از انقلاب- یاکف (یعقوب) سوریتس گماشته شد.

 

اعتماد نامه او را لنین خود ویرایش و ا مضاء کرد و نیزمعاون کمیساریای خلق در امور خارجی ل. قره خان[116]

این سند برهان قاطعی است دال بر آن که در تابستان 1919 لنین اندیشه بهره برداری افغانستان چونان تخته خیز برای صدور انقلاب به آسیای میانه [ و هند-گ.] را در سر می پرورانید. در اعتمادنامه سوریتس آمده بود: «از نام حکومت کارگری- دهقانی جمهوری سوسیالیستی فدراتیف روسیه شوروی، از سوی شورای کمیساریا های توده یی رفیق سوریتس... به عنوان سفیر فوق العاده و نماینده تام الاختیار روسیه شوروی در آسیای میانه گماشته می شود و وظایفی که به وی سپرده می شود، [تامین-گ.] مناسبات دیپلماتیک با خلق های مستقل بلوچستان، خیوه و بخارا و خلق های هند، کشمیر و تبت که به خاطر آزادی می رزمند، است.

 

به رفیق سوریتس از سوی حکومت کارگری- دهقانی صلاحیت داده می شود مناسبات مستقیمی  با کشورهای موجود و حکومات رو به تشکل و همه سازمان های انقلابی دارای هدف رهایی خلق های آسیای میانه از تصاحب خارجی؛ برپا نمایند. او صلاحیت دارد نمایندگان خویش را خود بگمارد. وارد گفتگوهای مستقیم و یا غیر مستقیم از طریق نمایندگان خود شود و موافقت نامه ها و اسنادی را از نام حکومت کارگری- دهقانی با تایید حکومت  مرکزی در مسکو با آن ها امضاء نماید»[117].  

 

از دیدگاه محتوای خود، این سند بیشتر با اعتبار نامه یک کمیسار همخوانی دارد تا یک سند دیپلماتیک و استوارنامه یک سفیر و چنین به چشم می خورد که در اعتماد نامه سخن بر سر توده های یک منطقه بزرگ است. در حالی که در باره حکومت اعلیحضرت امان الله یک کلمه هم نیست!. همه چیز در جای خود قرار می گیرد هرگاه در سنجش داشته باشیم که سوریتس همزمان به عنوان نماینده انترناسیونال کمونیستی سوم (کمینترن) در افغانستان و کشورهای همسایه آن گماشته شده بود. از سوی رهبری بلشویکی یادآوری در باره یک شهریار خاور زمین در چنین اوضاعی دست کم غیر منتظره بود. بایسته است همچنان خاطر نشان ساخت که همه سفیران بعدی شوروی در کابل تا سال 1943 به این یا آن پیمانه مکلفیت های دیپلماتیک خود را با کار غیر قانونی بنا به دستور کمینترن یکجا پیش می بردند.

 

روشن است، طرح های بزرگ برکت الله و دیگر ناسیونالیست های هندی، بر لو ترتسکسی- کمیسیار خلق نیروی دریایی که پیشنهاد کرده بود «جبهه» انقلاب جهانی را در آسیا بگشایند، تاثیر بزرگی می گذاشتند.

 

هر چه بود، رهبر منشویک ها در نامه تاریخی 5 اگست 1919 خود به کمیته مرکزی حزب کمونیست روسیه (شاخه بلشویکی) چنین تصویب کرد: «در لحظه کنونی، راه به سوی هند برای ما می تواند نسبت به «مجارستان شوروی» بیشتر هموار تر و کوتاهتر باشد.»[118]  

به باور او، «راه به سوی پاریس و لندن، از طریق شهرهای افغانستان، پنجاب و بنگال می گذرد». برای رسیدن به این هدف، ترتسکی بایسته می پنداشت پایگاه های انقلابی یی در ارال و در ترکستان برای آماده سازی تهاجم از طریق افغانستان به هند، ایجاد شود.

 

در سپتامبر 1919 ترتسکی با پافشاری هرچه بیشتر از کمیته مرکزی حزب کمونیست روسیه (شاخه بلشویکی) خواستار صدور فیصله برای ایجاد «پایگاه جدی نظامی» برای «تهاجم ممکنه ما به سوی حنوب» گردید.[119]اسناد آرشیوی بر آن گواهی می دهند که این بار کمیسار خلق در امور نظامی و نیروی دریایی، از کمیته مرکزی اجازه برای گسیل مقادیر بزرگ جنگ افزار به آسیای میانه را به دست آورد. در ماه سپتامبر 1919  به دستور ترتسکی 25 هزار میل تفنگ ... برای واگذاری بی درنگ به حکومت افغانستان به ترکستان گسیل گردید[120].

 

مقارن آن زمان، در مسکو دیگر مدت ها بود که می دانستند که جنگ افغان و انگلیس به پایان رسیده است. مگر در کرملن امیدواری را از دست نداده بودند که بتوانند بار دیگر پای افغانستان را در درگیری با بریتانیا بکشانند. لنین، به تاریخ 16 اکتبر 1919 رهنمودی به تاشکت گسیل داشت که در آن به رهبری جمهوری ترکستان شوروی هدایت داده شده بود که بی درنگ دست کم یک پایگاه کوچک مگر مستقل را در ترکستان ایجاد کرد که در آن بتوان گلوله تولید کرد (دستگاه های تولید آن را گسیل می داریم)، اسلحه و تجهیزات را ترمیم کرد و به استخراج زغالسنگ، نفت و آهن پرداخت».[121]

افزون بر این، به ش. ایلیاوی- عضو شورای نظامی انقلابی جبهه ترکستان و صدر کمیسیون ترکی دستور داده شد پیوندهای «شدیدا پنهانی یی» را با کشورهای جنوب «از طریق هند» برپا نماید. برای انجام دستورهای آخری لینن بایسته بود کانال های مطمئن ارتباط با هند را ایجاد کرد. در این کشور شبکه غیر قانونی تنید و تنها  بعد از آن تلاش ورزید شبکه های جاسوسی را به نواحی دورتر جهان گسیل داشت. در یک سخن، انجام دستور «پیشوای پرولتاریای جهان» حتا در مرحله آماده سازی امری بسیار دشوار و خطرناک بود. مگر، با باز شدن «دهلیز افغانی» این دشواری ها به پیمانه چشمگیری کاهش یافتند.

 

در ماه اکتبر 1919 هنگامی که حکومت شوروی در مسکو، به رغم دشواری های جنگ داخلی هر چه بود، آماده آغاز صدور انقلاب به آسیای میانه می شد، رهبری جمهوری ترکستان شوروی از دستور کرملن مبنی بر دادن جنگ افزار به افغانستان از ذخایر ناچیز خود و نیز تفنگ هایی که ترتسکی فرستاده بود، سر باز زد. حکومت شوروی در تاشکنت، خود برای مبارزه با باسماچی ها به اسلحه نیاز مبرم داشت. افزون برآن، بلشویک های ترکستان به امیر افغان اعتماد نداشتند. برای آنان حتا امان الله خان متنفر از انگلیسی ها در ترکستان (که باشندگان آن بنا به اطلاعات استخبارات شوروی، هرگاه او با ارتش خود بدان جا حمله می کرد، با آمادگی از وی پشتیبانی می کردند)، یک دشمن باالقوه بود.

 

بایسته است خاطر نشان ساخت که نزد حکومت و حزبی های شوروی در آسیای میانه دلایل جدی یی بود تا به دولت افغانستان در آماده سازی اقدامات ضد شوروی در ترکستان مشکوک باشند. امان الله در آغاز فرمانروایی خود آرزو داشت نه تنها سرزمین های پشتون های خاوری، بل نیز قلمرو بخارا، خیوه، فرغانه و واحه پنج را با دژ کوشکا به افغانستان الحاق نماید. امان الله خان در اسناد دولتی آن هنگام، با لقب «سلطان» یاد می شد. پسان ها او را «پادشاه» خواندند»[122]   

 

در مسکو، به «خودسری» رهبری جمهوری ترکستان شوروی به دیده خشم می نگریستند. به گفته ترتسکی، هواداران گرایش «آسیایی»، برای نمونه، ن. نریمانف- آمر بخش خاور نزدیک مسلمان کمیساریای خلق در امور خارجی، «مساله افغانستان» را عمده ترین مساله در رویارویی روسیه شوروی با بریتانیای کبیر در آسیا می شمرد. او از لینن می خواست مشی پویا تری را در منطقه پیش گیرد. به تاریخ اول ماه نوامبر 1919 در یادداشت مفصل گزارشی خود «در باره مساله افغانستان» به لینن نوشت: «هرگاه یک هشتم آن چه که تا کنون در باختر به مقصد تبلیغات هزینه شده است، برای همین مقصد در خاور به مصرف رسیده بود، [آن گاه-گ] خاور مسلمان دیگر زیر نفوذ بلافصل ما می بود. ما دو سال آزگار است تنها سرگرم آن هستیم که از راه رادیو اذهان عامه غرب را آماده سازیم. مگر این «اذهان عامه» به خواندن ما به نام «رهزنان» ادامه می دهند. برعکس، خاور از ما خواهش می کند، تمنا می کند تا با آن متحد شویم و به آن کمک نماییم. ما نه تنها به آن توجه نمی کنیم، بل نیز حتا در این کار ضد انقلاب را زیر درفش «پان اسلامیزم» می بینیم».[123]   

نریمانف می پنداشت که تنفر توده های خاور به ویژه افغان ها از انگلیس، برای ما بهترین تکیه گاه است و دشمنان روسیه شوروی هیچگاهی «نخواهند توانست مردم افغانستان را وادار به اقدامات پویا در برابر ما نمایند»[124]در این پیوند، او پیشنهاد کرد تا روند برپایی مناسبات عادی» میان مسکو وکابل را حتا به بهای واگذاری پاره هایی از خاک کشور به افغانستان سرعت بخشید.

 

واکنش لینن به پیشنهاد ترتسکی، نریمانف و دیگران دوگانه بود. «پیشوای پرولتاریای جهانی» در نظر نداشت بدون ضرورت بسیار شدید پاره هایی از خاک امپراتوری روسیه را قربانی نماید. مگر، در عین حال نمی خواست امکان کارگیری از نیروی ضد بریتانیایی در خاور را بر ضد انگلیس از دست بدهد. چنین بر می آید که این تصورات یکی از دلایلی گردید که رهبری بلشویکی را بر انگیخت در نوامبر 1919  در مسکو کنگره دوم سراسری سازمان های کمونیستی خلق های خاور روسیه را برگزار نماید که در آن در باره «ایجاد ارتش سرخ انترناسیونالیستی به مثابه بخشی از ارتش بین المللی سرخ» فیصله  اتخاذ گردید.[125]

 

در اواخر 1919 رویکرد روسیه شوروی و کمینترن، بنا به ملاحظات تاکتیکی، به گونه نهایی به گزینه گشایش «جبهه خاوری» انقلاب جهانی گردید. ضربه ارتش سرخ بر متصرفات بریتانیایی در هند، یکی از بخش های اصلی این پلان ها را می ساخت.

 

 

 

 

 

 

 

بخش هفتم

نماینده «فراتام الاختیار» شوروی برای سراسر آسیا در کابل

 

 به تاریخ 14 دسامبر 1919 ، سوریتس- نماینده تام الاختیار نو شوروی و همکاران نزدیک او و نیز چندین تن از رهبران ناسیونالیست های هندی به کابل رسیدند. همراه با میسیون شوروی، رییس «حکومت موقت هند»- مهاندار پراتاب با عبدالرب و آچاریا  به پایتخت افغانستان آمدند. وظیفه اصلی آن ها این بود که انقلابیون هندی را در افغانستان سازماندهی کنند و برای انجام پویایی های ویرانگرانه در میان قبایل پشتون در برابر بریتانیای کبیر گرد هم بیاورند.[126]

 

 

آماده سازی ضربه بر مواضع انگلیسی ها در هند، وظیفه اصلی دیپلماسی شوروی در خاور میانه علی الخصوص در افغانستان بود. در رابطه با این، همه گام های برداشته شده از سوی براوین و سوریتس در کابل در سال های 1919-1921 تنها وسیله یی برای مبدل ساختن افغانستان به تخته خیز برای صدور انقلاب به هند و کشورهای همسایه آن بود. حتا قرار دادی که به بسیار دشواری میان روسیه شوروی و افغانستان در باره دوستی به امضاء رسیده بود، صرف تنها یکی از ابزارهای تامین «کوریدور افغانی» به سوی مرزهای هند بود و هدف اصلی بلشویک ها در آسیای میانه نبود.[127]

 

افغانستان و شوروی در سال های 1919-1921 توان آن را نداشتند که جنگ بزرگ مقیاسی را در برابر بریتانیا آغاز نمایند. از این رو، تلاش می ورزیدند پنهانی شورشیان پشتون را برای در هم کوبیدن انگلیس [در یک جنگ فرسایشی در هند-گ.]، حمایت نمایند. این جنگ «سیاه» پنهانی برای هر دو جانب سودمند بود. در این حال، برای امان الله خان و پیرامونیان او اهمیت حیاتی داشت برای جلوگیری از کشاکش های نو با انگلیسی ها هر آن چه را که ممکن بود، انجام دهند تا نمایندگان روسیه شوروی با رهبران قبایل مرزی پشتون تماس های مستقیم نگیرند.

 

 در این پیوند، گفتگوهای افغان- شوروی در کابل عملا در تجارت بر سر مقدار طلا و اسلحه یی که افغانستان می خواست در ازای ترانزیت اسلحه شوروری و آثار تبلیغی به نوار «آزاد» هند بریتانیایی، به دست بیاورد، تبدیل گردیدند. تصادفی نبود که ناهمنگری میان سوریتس و براوین که سرسختانه نمی خواست اسنقلال عمل خود را از دست بدهد و زیر کنترل فرستاده لنین برود، به کشاکش شدید بر سر گام های آتیه دیپلماسی شوروی در افغانستان و کمک به کوهنشینان هند بریتانیایی کشید.

 

براوین به شدت، اما به گونه عادلانه، ماجراجویی و رفتارهای غیر اصولی رهبران مسکو و تاشکنت را در این کشور نقد می کرد. او، در نامه خود به زنیسینسکی- رییس بخش خاور کمیساریای خلق در امور خارجی نوشت: «روسیه شوروی تابستان 1919 نمی توانست و کنون نه تنها نمی تواند، بل هنوز هم نباید به افغانستان- هرگاه از ما خواهش کند، کمک نظامی بدهد. چون کمک به افغانستان– به معنای راه اندازی کارزار دارای اهمیت بزرگ جهانی است که بیخی از توان ما بیرون است- «لشکرکشی به سوی هند». یعنی آشکارا ایجاد وضعیت Casus belli برای انگلیس و در نتیجه، گشودن جبهه نو و مرگبار ترین برای ما».[128]  

 

براوین می پنداشت که «گزینه خاور» را می توان نه در افغانستان، بل تنها در گستره قبایل پشتون که می توانند «با تفنگ در دست برای خود وضعیتی کاملا مستقل از انگلیس و از افغان ها ایجاد نمایند، به بازی گرفت». او پیشنهاد کرد برای کار پوپا در میان کوهیان «نوار آزاد»، در کرملن باید سر انجام فیصله نمایند که چه مقدار جنگ افزار به شمول هواپیماها و تیربارها لازم است بی درنگ به شورشیان در نواحی کوهی شمال باختری هند گسیل دارند.

به گفته براوین، سازماندهی خیزش نیرومند مسلحانه ضد بریتانیایی پشتون ها «آخرین تیر در ترکش» بلشویک ها در خاور خواهد بود.[129]برای دستیابی به این هدف، بر روسیه شوروی بایسته بود:

1- گرفتن اجازه امان الله خان برای ترانزیت آزاد اسلحه و مهمات به قبایل رزمجوی پشتون

2- گشایش «قونسولگری» های شوروی در امتداد مرز با هند در جلال آباد، قتدهار، غزنی و کانی گورام؟

نمایندگی مختار شوروی در کابل، باید برای پویایی های خرابکارانه در برابر انگلیس، از مسکو یک میلیون روبل طلایی و همچنان 10-15 رفیق «آگاه، زرنگ و جدی» برای رهبری مبارزه قبایل پشتون از قونسلگری ها به دست می آورد. پلان براوین چنانی که پسان ها آن را در برخی از اسناد کمیساریای خلق در امور خارجی نامیدند، یگانه (واقعا آخرین) دستاویز برای بلشویک ها برای وارد آوردن زیان اعظمی بر امپراتوری بریتانیا با هزینه نسبتا کم بود.

 

پروژه براوین، با همکاری جانب افغانستان می توانست پیاده شود. مگر حکومت افغانستان می ترسید که قبایل با در دست داشتن اسلحه شوروی در آینده می توانند نه تنها در برابر انگلیسی ها، بل نیز در برابر خود امیر اقدام نمایند. در کابل، همچنان نیک آگاه بودند که استخبارات انگلیس هر گونه کمک یک کشور خارجی به قبایل مرزی را بی درنگ کشف خواهد کرد و این کار سر انجام منجر به بر انگیختن تدبیرهای متقابل از سوی بریتانیای کبیر می گردد. افزون بر این، نخبگان حاکم افغانستان را خطر راستین گسترش بلشویسم در میان باشندگان کشور خود شان می ترسانید.

 

به هر رو، هر چه بود، امان الله خان در این اوضاع می توانست تنها از روسیه شوروی آن هم با دشواری اندکی پول و اسلحه برای تحکیم استقلال کشورش به دست بیاورد.  به همین دلیل و نیز با انگیزه تنفر از انگلیس، امیر جوان با آمادگی با سوریتس در باره اقدامات ممکنه باهمی در برابر هند وارد گفتگو شد. هر دو جانب گفتگو کننده می کوشیدند با بهره گیری اعظمی برای خود با «برگ پشتون» بازی نمایند. در میان بسیاری از از وظایف دارای اولویت که می بایستی سوریتس به عنوان نماینده تام الاختیار روسیه شوروی در کابل آن را انجام می داد، یکی هم برپایی تماس ها با فرستادگان قبایل مرزی بود. بخش چشمگیر کار را در این راستا قبلا براوین انجام داده بود. برای بهبود کار، بایسته بود تا دو دیپلمات شوروی باهم دوشادوش کار کنند. مگر، چنین نشد. براوین که در نهانخانه دل از برکناری خود از سمت «فرستاده تام الاختیار» آرزده شده و رنجیده بود، از کار در کرسی معاونت سوریتس که او را بسیار به جا با کنایه «نماینده فرا تام الاختیار برای سراسر آسیا» می خواند، سر باز زد و از کمیسیاریای خلق در امور خارجی خواست تا همکار «بی کفایت» در امور خاور او را برکنار نماید تا کار را برهم نزند، زیانمند نسازد و خراب نکند. مگر، همه مساعی او مبنی بر راندن سوریتس از افغانستان بیهودن از کار برآمدند و نقش برآب شدند.

 

براوین، در ماه جنوری 1920 کناره گیری کرد و در این حال از بازگشت به میهن خود داری ورزید و پس از چندی به گونه مرموزی کشته شد. در مرگ او به پیمانه برابری هم افغانستان و هم سفارت شوروی ذینفع بودند. چون نخستین سفیر شوروی چیزهایی بسیاری را از گفتگوهای محرمانه میان کابل و مسکو می دانست.[130]

 

 ناآرزومندی براوین به همکاری با سوریتس، به گمان بسیار برپایی تماس های نماینده فرا تام الاختیار با نمایندگان قبایل مرزی را به تاخیر افگند، مگر نتوانست به آن مزاحمت کند.

  

به تاریخ 27 دسامبر 1919 سوریتس تلگرام محرمی به تاشکنت برای گسیل بعدی به کمیساریای خلق در امور خارجی فرستاد: «توانستیم با نمایندگان(سرداران) قبایل مرزی افریدی و وزیری تماس بگیریم. این قبایل از ماه می بدین سو با ارتش انگلیسی- هندی پیروزمندانه مبارزه می نمایند. افغانستان با کشانیدن پای آن ها به جنگ از آنان از ترس انگلیس پشتیبانی نمی کند. نمایندگان قبایل کنون تنها به یاری ما امیدوارند- پیشنهاد می نمایند به گونه بلافصل با آنان اتحاد نظامی ببندیم. بخت جمهوری روسیه شوروی به گونه بی سابقه بالا است. به گفته آنان رسیدن پیک اتحاد روحیه قهرمانانه قبایل را تقویت می کند»[131].

 

فرستادگان شورشیان کوهی با آمادگی موافقت کردند نمایندگان شوروی را به نوار «آزاد» گسیل دارند. مگر، در ازای این کار، خواهش کردند به آن ها سی هزار میل تفنگ، تیربار، توپخانه کوهی و شماری مربی نظامی داده شود. روشن است شورشیان پشتون به کمک پولی نیاز داشتند و چون اسکناس(بانکنوت) ها را نمی پذیرفتند، سخن بر سر مقادیر چشمگیر سکه های طلایی بود. سوریتس می پنداشت که شرایط افریدی ها و وزیری ها پذیرا اند و آماده بود با آنان سازشنامه های مقدماتی را در برابر انگلیس عقد نماد. او را حتا خود داری ممکنه حکومت افغانستان مبنی بر نگذاشتن کاروان ها با اسلحه شوروی به مرز هند بریتانیایی نمی ترسانید. در این اوضاع، نماینده تام الاختیار پیشنهاد نمود با قبایل پشتون از راه پامیر رابطه برپا نماید.    

 

پس از چندی، سوریتس به گونه نهایی مطمئن شد که رهبری افغانستان با روسیه شوروی پیمان اتحاد نظامی نخواهد بست. مگر رهبری افغانستان آماده است بی درنگ قرار داد دوستی و بی طرفی را امضاء نماید. به تاریخ 13 جنوری 1920 در جریان هفت ساعت میان دیپلمات شوروری و نمایندگان افغانستان به شمول خود امیر گفتگوهایی در باره خصلت و شرایط قرار داد آینده افغانستان- شوروی روان بود.

امان الله خان در ازای وارد شدن به جنگ در برابر انگلیس بهای بسیار گزاف نجومی می خواست: 100 هزار میل تفنگ، 60 گلوله برای هر تفنگ، 250 دستگاه توپ، 1.5 هزار تیربار، و 50 میلیون روبل طلایی!»[132]

 

جانب افغانی با درک غیر واقعی بودن خواست های خود آماده بود با روسیه شوروی قرار داد «ساده تر» دوستی بندد که مطابق با آن شهرهای ترمز و کرکی و به عنوان کمک رایگان: ده میلیون روبل طلایی، تجهیزات برای کارخانه تولید بارود، دوازده فروند هواپیما، ده هزار میل تفنگ، دو فروند کشتی زرهی در رود آمو و.... را به دست بیاورد.

 

سوریتس که از این همه خواهش ها به تنگ آمده بود، ناگزیر گردید رفتارهای کجدار و مریز داشته باشد. هر چه بود، مساله ارضی افغان ها برای زمان نامعلومی به تعویق افگنده شد. میزان سوبسایدی به یک میلیون روبل با پشتوانه طلا پایین آورده شد. به جای ده هزار میل تفنگ– پنج هزار وعده شد.(آن هم تنها به شرطی که افغانستان به رسانیدن ده هزار میل تفنگ به قبایل مرزی درگیر با انگلیسی ها مزاحمت نکند) و...  

 

حتا این وعده های کمک سوریتس به افغانستان در اوضاع جنگ داخلی و ویرانی در روسیه، بار سنگینی برای حکومت شوروی بود. در این رابطه، او در تلگرام بعدی خود به کمیسیون ترکستان به گونه مفصل عللی را توضیح داد که وی را بر انگیختند که دست کم تا جایی خواست های افعان ها را برآورده سازد.   

 

نماینده تام الاختیار در گزارش خود نوشت: «افغانستان هیچ گونه کنوانسیون جنگی را امضاء نمی کند. از سوی دیگر، مبارزه پایان ناپذیر قبایل، جنبش رو به بالاگیری در هند و دورنمای رو به گشوده شدن از افغانستان مبنی بر گسترش بخشیدن تاثیر ما در هند، مرا ناگزیر گردانیدند تا دست به قربانی دادن بیازم برای این که از طریق قرار داد دوستی و بی طرفی، مناسبات ما را با افغانستان تحکیم ببخشیم و در این جا شالوده استوار ضد انگلیسی را بریزیم. بدون کمک بی درنگ اسلحه به قبایل، ما همه جنبش ضد انگلیسی را زیر ضربه مرگبار قرار می دهیم. آن هم در حالی که همه مطبوعات متروپل انگلیس در هند نگرانی ها در باره رخنه بلشویسم به خاور و تمایل شوروی ها به برد در بازی خاور را دامن می زنند.»[133]

 

موضوع تحویلدهی های نظامی به قبایل پشتون، یکی از حادترین مسایل در روند گفتگوهای افغانستان و شوروی در کابل بود. هر دو جانب به دلایلی به یک دیگر اعتماد نداشتند. سوریتس بر آن پا می فشرد، که امیر به گونه تحریری(!) به روسیه شوروی تضمین بدهد که «همه آن چه که برای قبایل تخصیص داده شده، است بدون هیچ گونه تاخیری به نمایندگان آنان رسانیده خواهد شد».[134]

 

افغان ها قاطعانه از تدوین و امضای این چنین سند محرمانه سر باز می زدند. سوریتس به نوبه خود نمی خواست به قول شرف امیر باور کند و بر موضع خود مبنی بر  عبور اسلحه باقی مانده به گستره قبایل پشتون پا می فشرد.

 

افزون بر این، افغانستان وعده سپرد رهبران کوهنشینان هند بریتانیایی را برای به دست آوردن اسلحه به تاشکنت اجازه گذشتن بدهد. چنین بر می آمد که سوریتس توانست به هدف اصلی خود برسد: «کریدور افغانستان» را بگشاید. مگر رخدادهای بعدی بیخی با سناریوی دیگری پیاده شدند.

 

مادامی که در کابل گفتگوهای دشوار در زمینه اتحاد نظامی با افغانستان روان بود، رهبری اداره سیاست خارجی شوروی به گونه غیر منتظره مشی پیشین خود را ناگهانی تغییر داد. چیچیرین- رهبر کمیساریای خلق در امور خارجی با ارزیابی آگاهانه و بیدارانه اوضاع بین المللی در جهان و وضعیت روسیه شوروی می دانست که برای روسیه شوروی امکانات عالی یی پیدا شده است که در «گرهگاه هند» مواضع خود را تحکیم بخشد. برای این که که اهرم کارایی برای وارد آوردن فشار بر بریتانیا داشته باشد.  

مگر چیچیرین در «سیاست خاوری» در گام نخست ابزاری را برای عادی سازی روابط با انگلیس و درهم شکستن انزوا و تجرید بین المللی شوروی می نگریست. در این رابطه، او مخالف بستن یپمان دفاعی با افغانستان بود. چون این کار می توانست منجر به جنگ تمام عیار میان روسیه شوروی و بریتاتیای کبیر گردد.

 

او، در ماه جنوری 1920 در یکی از نامه های خود به ایلیاوی- صدر کمیسیون ترکستان، ضمن متهم ساختن به آن لغزش ها که در گام نخست رهبران بلشویکی در کرملن نموده بودند، رفقای تاشکنت را به خاطر «خودسری» های آنان در قبال کابل به تازیانه انتقاد بست. در این رابطه او مخالف بستن پیمان دفاعی با افغانستان بود. چون این کار می توانست منجر به جنگ تمام عیار میان روسیه شوروی و بریتانیا گردد.   

 

کمیسار خلق در امور خارجی نوشت: «ما هیچگاهی در باره اتحاد با افغانستان سخن نگفته ایم. اتحاد دفاعی، هرگاه با انگلیس آشتی نماییم، هم ما را در وضع بس بی چاره یی قرار می دهد.  این اتحاد بدین معنا خواهد بود که هرگاه انگلیس به افغانستان حمله کند، ما باید با آن کشور اعلام جنگ نماییم. در این میان، با سخن راندن در باره اتحاد و سپس پس گرفتن حرف خود، کار  به رسوایی می کشاند. شما ما را در وضع بس ناگواری قرار داده اید. باید این اهمال را ویرایش کرد. به جای کلمه «اتحاد»- «موافقتنامه در باره کمک های متقابل» گفته شود.[135]

 

این گونه، چیچیرین بر آن پا می فشرد که نخستین قرار داد افغانستان و شوروری در بر گیرنده ماده پابندی نباشد که روسیه شوروی را متعهد به جانب داری از افغانستان در صورت تجاوز بریتانیای کبیر نماید.

سوریتس به تاریخ 25 ماه مارچ 1920 این رهنمود را از مسکو دریافت داشت.[136] اتحاد نظامی با افغانستان دیگر در برنامه های بلشویک ها جا نداشت نبود. مگر در کرملن از امکان دلفریب کاربست ابزاری قبایل پشتون در برابر بریتانیا دست بردار نبودند. روسیه شوروی به خاطر «دهلیز افغانستان به سوی هند، هنوز آماده نبود سخاوتمندانه به امان الله پاداش دهد. از این رو، گفتگوهای محرم در کابل ادامه یافت. با فرا رسیدن بهار، انتظار می رفت در کوه ها- در امتداد مرزهای هند و افغانستان، نبرد میان قبایل مرزی و سرکوبگران انگلیس با نیروی نوی از سر گرفته شود. تصادفی نبود که همو در این هنگام، قهرمان جنگ سوم افغان و انگلیس، وزیر حربیه- محمد نادر خان سرگرم بازدید و بررسی اوضاع در گستره جنوب افغانستان بود. اوضاع در آن جا بس خطرناک بود: باشندگان افغانستان آماده بودند از همتباران خود در نوار «آزاد» هند بریتانیایی پشتیبانی نمایند.

 

روشن است که امان الله خان و پیرامونیان نزدیک او ناگزیر بودند تمایلات پشتون های ستیزه جوی را در نظر داشته باشند. نادر خان پنهانی وزیری ها را با اسلحه به چنگ آورده مجهز می ساخت و بخشی از ارتش افغانستان را به اعماق وزیرستان می فرستاد. مگر این بسنده نبود برای آن که جنگ چریکی را در کوه ها به یک جنگ فرسایشی دراز مدت مبدل ساخت. افغانستان و  قبایل مرزی به شدت به پارتی های بزرگ اسلحه برای ادامه مبارزه در برابر انگلیس نیاز داشتند.

 

در رابطه با این، رهبری افغانستان درست در اواخر ماه مارچ 1920 طرح تهاجم مشترک به هند را به سوریتس پیشنهاد نمود. مانند همیشه، در این گونه پروژه های افغانی نقش اصلی به قبایل پشتون داده می شد. امیر، به تاریخ 27 مارچ،  سوریتس را به نشست محرمانه یی دعوت کرد که در آن جانب افغانی عملا می خواست اصلی ترین موضوع برای خود را روشن سازد: کمک نظامی شوروری به چه پیمانه و چگونه خواهد بود؟

 

محمد نادر خان بر پایه اطلاعات به دست آورده در هنگام سفر به گستره قبایل پشتون، می پنداشت که جنگ نو با انگلیس اجتناب ناپذیر است. از این رو، بایسته است دست به «اقدامات بی درنگ» یازید.[137] او بر آن بود که موقع برای زدن ضربه به هند بریتانیایی بسیار مناسب است. چون «همه قبایل رهسپار جنگ شده اند». در رابطه با این، نادر خان پیشنهاد کرد که ارتش سرخ آغاز به تهاجم از طریق خراسان (ایران) نماید و سپاهیان افغانی از ارتش سرخ در سیستان پشتیبانی نمایند و «قیام سراسری قبایل» را برپا نمایند. نادر خان به سوریتس اعلام داشت که به زودی هیات پنهانی یی برای پشتیبانی از سازمان های ضد بریتانیایی، پیشبرد اکتشاف و آماده سازی اقدامات ویرانگرانه در پشت جبهه سپاهیان انگلیسی به هند گسیل خواهد گردید.

 

 امان الله خان زیر فشار سپهسالار [(- نادر خان)-گ.] خلاف خواست خود بار دیگر موافقت نمود که سران قبایل مرزی را بگذارند برای انجام گفتگوها با جانب شوروی به تاشکنت بروند. این یک عقب نشینی جدی از سوی افغانستان بود که تا این زمان دست به هر کاری می زد تا از برپایی تماس های مستقیم بلشویک ها با شورشیان پشتون جلوگیری نماید.

 

سوریتس با توضیح این چنین چرخش ناگهانی در سیاست امیر، به مسکو نگاشت: «فشار قبایل، جنبش رو به بالاگیری هند، ترس از دست دادن اورنگ شهریاری و ناکامی در گفتگوها با انگلیس، امیر را به  اردوگاه هوادارن جنگ می کشانند. گروه انگلیس ستیز به رهبری امیر، یگانه راه برونرفت از پاسداری از استقلال را در اتحاد با ما می بیند.[138]همزمان با آن، او آگاهانه و بیدارانه خاطرنشان ساخت که بدون کمک بی درنگ نظامی به امان الله، چشمداشت به درگیر شدن افغانستان در برابر بریتانیا بیهوده است.

 

چنین بر می آید که به رهبران افغانستان و شوروی روشن بود که این کمک سر وقت نخواهد رسید و به آن پیمانه نخواهد بود که افغان ها خواستار آن هستند. این بدان معنا بود که این انتظار که در نزدیکی ها جنگ نوی میان افغانستان و انگلیس در بگیرد، بیهوده بود. بر دیپلماسی شوروی بود دست به اقدامات قاطعانه یی بیازد برای آن که مواضع خود را در کابل و «دهلیز افغاستان» از دست ندهد و کار «انقلابی» را در میان قبایل پشتون هند بریتانیایی پهن نماید. مگر، از مسکو از دیرگاه رهنمودهای مشخص در باره ارائه کمک نظامی به کابل نمی رسید.

 

در این اوضاع، امان الله خان در اپریل 1920 ناگزیر بود گفتگوها را با بریتانیای کبیر به مقصد عقد «قرار داد روابط حسن همجواری» ادامه بدهد. همزمان با آن، امیر به سوریتس اعلام داشت که برای آن که «افغانستان میدان کشاکش های انگلیس و روسیه شوروی نگردد، به گونه جدی مشی بی طرفی را پیش خواهد گرفت».[139]

 

در ماه اپریل امان الله خان با قاطعیت به ناسیونالیست های هندی که با سفارت شوروی در کابل همکاری می کردند، اعلام داشت که هرگونه روابط آن ها را با قبایل مرزی ممنوع قرار داده است.

 

تضعیف مواضع شوروی در پایتخت و تهدید فرضی انصراف افغان ها از استقلال در ازای سوبسایدی های «فراسخاورزانه» انگلیسی ها، کرملن را ناگزیر ساخت فیصله پیرامون «مساله افغانستان» را تصریح نماید. به تاریخ 25 ماه می 1920، وزنیسنسکی- مدیر بخش خاور کمیساریای خلق در امور خارجی، یادداشت گزارشی یی به کمیته مرکزی حزب کمونیست روسیه (شاخه بلشویکی) فرستاد که در آن لزوم ارایه بی درنگ کمک های مالی و نظامی برای افغانستان و قبایل پشتون هند را مستدل گردانید.[140]

 

وی خاطرنشان ساخت که انگلیس از حکومت افغانستان می خواهد مناسبات دیپلماتیک با بلشویک ها را برهم بزند. او، در این حال نشاندهی کرد: «گفتگوها در میسوری در همین روزها به دلیل تهاجم قبایل مرزی افغان به هند قطع شده اند. در رسانه های انگلیس کارزاری در باره سرکوب نهایی قبایل مرزی افغانستان در مرز شمال باختری هند و وصل کردن این سرزمین به متصرفات هندی به هر بهایی که شده باشد، به راه افتاده است. رفیق سوریتس بر لزوم کمک بی درنگ به این قبایل مرزی (مسعودها و وزیری ها) تاکید می ورزد». سپس در  یادداشت وزنیسنسکی فهرست آن چه که روسیه شوروری آماد ه بود در ازای آزادی عمل در گستره قبایل پشتون به  افغانستان بدهد، آورده شده بود.

 کرملن به امان الله تضمین داده بود:

1- دادن یک میلیون روبل با پشتوانه طلا

2- دادن دوازده فروند هواپیمای جنگی

3-دادن استیشن رادیویی و راه اندازی آن در کابل

4-تجهیز و راه اندازی خط تلفن کوشکا- هرات- قندهار- کابل در سه سال

5-گسیل تجهیزات، مهندسان و مواد به کابل برای ایجاد کارخانه تولید بارود بدون دود.

6-گسیل کارشناسان نظامی به افغانستان

7-اهدای 5000 میل تفنگ به حکومت افغانستان و 10000 میل تفنگ برای قبایل پشتون

8-در نظر گرفتن منافع افغانستان هنگام حل مساله خط آهن ترمز.

 

در مقابل، مسکو می خواست به دست بیاورد:

1-ترانزیت آزاد و مواد تبلیغاتی و دیگر مواد به  نوار «آزاد» هند بریتانیایی

2- مجوز گذاشتن بلامانع... (به گمان غالب آن چه در بند 1 آمده است) به پارس از راه هرات و به بلوچستان از راه قندهار.

3-دریافت اجازه داشتن نمایندگی های قنسولی «در راه های منتهی به هند» در قندهار، جلال آباد و داکه؟

4-موافقت با گشایش چاپخانه در کابل با حق استفاده از این چاپخانه برای چاپ آثار انقلابی برای هند.

5-به دست آوردن «حق رسانیدن مستقیم اسلحه برای قبایل مرزی نه از طریق میانجیگری افغانستان بل از طریق اگنت های ما».

6-دادن تضمین رسمی از سوی افغانستان مبنی بر این که در کدامین زد و بند دارای جهت گیری نظامی- سیاسی در برابر ما  مشارکت نخواهد کرد»[141]

 

به تاریخ ده جون 1920، سفارت شوروی در کابل از مسکو اطلاعاتی را در باره ابعاد کمک پیشنهاد شونده شوروی برای افغانستان به دست آورد. گفتگوهای افغانستان– شوروی از سر گرفته شدند. مگر جانب افغانی که چشم انتظار پیک از [گفتگوهای-گ.] میسوری بود، وقت گذرانی می کرد- چیزی که سوریتس از آن بس ناخشنود بود.  

 

سوریتس می بایست شتاب می ورزید، چون در ترکستان به گونه همه جانبه آماده گیری برای راه اندازی انقلاب «ساختگی» روان بود که ناگزیر مناسبات میان مسکو و کابل را تیره می ساخت».[142] از همین رو، با پافشاری می خواست در قرار داد، بندی در باره «تبلیغات آزاد در قبال هند و گسیل مستقیم اسلحه به قبایل پشتون» افزود گردد.

 

سرنگونی امیر بخارا، امضای نخستین قرار داد افغانستان– شوروی را در سپتامبر 1920 بر هم نزد. مگر «دهلیز افغانستان» به روی بلشویک ها به گونه نهایی بسته شد: در سند هیچ چیزی در باره پیشبرد تبلیغات ضد بریتانیایی گفته نشده بود. بند مربوط به ترانزیت اسلحه به قبایل نوار«آزاد» هند بریتانیایی نیز برداشته شده بود. پسان ها هنگام تصویب قرار داد ناگزیر گردیدند از گشایش قونسولگری های شوروی در خاور افغانستان دست بردارند. بلشویک ها نتوانستند بر شالوده قرار داد میان دولتی، افغانستان را به تخته خیز خرابکاری در میان قبایل مرزی هند بریتانیایی مبدل سازند.

 

شکست برنامه های ابتدایی و خود داری امان الله از کمک به روسیه شوروی در صدور انقلاب به هند از سوی بسیاری در مسکو و تاشکنت چونان شکست موقت ارزیابی می گردید. برای نمونه، نماینده کمیساریای خلق در امور خارجی در آسیای میانه و. گوپتر در ماه اکتبر 1920 به چیچیرین نگاست: «به رغم برخورد پرآژنگ تبارز داده شده از سوی افغان ها در پیوند با همه رخدادهای اخیر در آسیای میانه و به رغم از دست رفتن بند مربوط به تبلیغات در قرار داد در دست امضاء، ما می توانیم  پیگیرانه با پیشگیری مشی دورنگری آگاهانه و سنجیده در بخارا، امکان عملی بازیابی کار در هند را در افغانستان به دست آوریم».[143]  

به راستی به گونه یی که اسناد آرشیوی گواهی می دهند، امکان پیشبرد پویایی های غیر قانونی ضد بریتانیای ی در افغانستان برای روسیه شوروی هنوز هم محفوظ بود.

 

 

 

 

 بخش هشتم

شیر اسلام- اجنت شوروی در کابل

 

 

 

 

 

 

تابستان 1920، در آستانه بسته شدن «دهلیز افغانستان»، وضعیت سوریتس در کابل هر چه بیشتر و بیشتر، لرزان تر می گردید. از یک سو، او هر چه بود، نتوانست با قواعد دیپلماسی خاوری بازی نماید (شاید آگاهانه نمی خواست) که روشن است این کار بر نتایج پویای هایش، تاثیر منفی برجا می گذاشت. از سوی دیگر، با در دست نداشتن رهنمودهای دقیق از مسکو، بیشتر با ریسک خود و بنا به صوابدید خود عمل می کرد. جو رنج آور و دردناک سردرگمی و فریب کاری دو جانبه سوریتس را که پیگیرانه خواهش می کرد او را از کابل فراخوانند، خسته کرده بود.

 

حکومت شوروی با درک این که سوریتس را هر گونه یی که شده، بی درنگ پشتیبانی کرد، در ماه جولای 1920 جمال پاشا- شخصیت برجسته نظامی- سیاسی ترک را که به سال های 1919-1920 به خاطر پیاده سازی برنامه های ماجراجویانه اش در آسیای میانه، حاضر به همکاری با حکومت شوروی گردیده بود؛ به کابل گسیل داشت.

 

او در همه کشورهای اسلامی چونان دشمن آشتی ناپذیر انگلیسی ها شهرت گسترده یی داشت و سپاهدار مجربی بود. جمال در سال های جنگ جهانی اول، وزیر نیروی دریایی امپراتوری عثمانی و فرمانده ارتش چهارم ترک در سوریه بود. او به خاطر رهبری نبردها در برابر سپاهیان بریتانیای کبیر در کشورهای مسلمان، لقب «شیر اسلام» گرفته بود. به سال 1915 یکی از سازماندهندگان کشتار گروهی ارمنی ها در امپراتوری عثمانی شمرده می شد.  به سال 1918 پس از تسلیم شدن ترکیه، به آلمان گریخت. به سال 1919 از سوی فرماندهی نیروهای اشغالگر انگلیس در ترکیه غیابی محکوم به اعدام گردید.

رییس ستاد کل ارتش آلمان- فون سکت با ترس از این که بریتانیای کبیر از آلمان شکست خورده تقاضای سپردن متحدان پیشین ترکی آن کشور را خواهد نمود، پنهانی وزیران پیشین حرب ترکیه- انور پاشا و جمال پاشا را به روسیه شوروی فرستاد.[1]

 

فون سکیت با این کار، همزمان با یک پیکان سه نشان را زد:

- متحدان پیشین خود را نجات داد،

- رهبران پان اسلامیسم را با برنامه های آلمانی لشکرکشی به هند به دست بلشویک ها سپرد، برای آن که بار دیگر تلاش گردد با دست دیگران مواضع انگلیسی را در آسیا تضعیف نماید.

-  و نخستین گام را در راستای همکاری های محرمانه میان شوروی و آلمان در افغانستان برداشت.

 

در برنامه های فون سکیت نقش اساسی  به انور داده می شد. مگر سرنوشت چنین بود که همو جمال نقش چشمگیری در تحکیم مناسبات افغانستان- شوروی و آماده سازی خیزش ضد بریتانیایی قبایل پشتون بازی کند.

 

آمادگی جمال مبنی بر همکاری تنگاتنگ با بلشویک ها، پروفیسونالیسم و دیپلماتیسم او و تنفرش نسبت به انگلیسی ها، چیزهایی بودند که آن ها را رهبران شوروی (که در آن برهه در جنبش پان اسلامیسم هر چند هم برای موقت، متحد نیرومندی را در برابر امپراتوری بریتانیا می دیدند) بی درنگ به گونه بایسته و شایسته ارزیابی نمودند.

 

 به تاریخ 4 جولای 1920 قره خان به سوریتس رادیوتلگرام عاجلی گسیل داشت: «تا چند روز، جمال پاشا- شخصیت نامدار ترک- وزیر پیشین نیروی دریایی و سپس فرمانده ارتش سوریه در برابر انگلیس را به افغانستان می فرستیم. او را ده افسر گزیده ترکی همراهی می کنند. ما اقدامات باهمی با حکومت ترکیه به رهبری کمال پاشا را در نظر داریم. از روی این همه، حکومت افغانستان باید در کمک راستین ما به جهان مسلمان در برابر انگلیسی ها متیقن گردد- چیزی که به هیچ رو یه گفتگوهای کاراسین در لندن مزاحمت نمی کند. مطبوعات انگلیس رخدادهای پارس را چونان مقدمه آتش سوزی در بلوچستان و هند ارزیابی می نمایند. خرابکاری مقتضی افغان ها می تواند تکانه یی به خیزش جدی در هند بدهد. بسیار مهم است روشن ساخت که حکومت افغانستان به همه این رخدادها چگونه می بیند»[2]

 

در کابل این گونه سناریوی تحول رخدادها را به فال نیک گرفتند. تضعیف مواضع امپراتوری بریتانیا در کشورهای خاور، به گونه اتوماتیک فشار این همسایه ترسناک را بر کشور جوان مستقل کاهش می بخشید و با این کار، امنیت افغانستان را بالا می برد. افزون بر آن، تنفر سده یی افغان ها از انگلیسی ها، به رغم منافع پول پرستانه، همواره آن ها را به اقدامات رنگارنگ در برابر دشمن خونریز و خونخوار شان می کشانید. در این پیوند، امان الله خان به آمدن جمال پاشا که با تجربه و انرژی او می توانست به پیمانه چشمگیری روند مدرنیزاسیون نه تنها ارتش افغانستان، بل نیز همه سامانه دولتی را تسریع نماید، موافقت ورزید.

 

آمادگی جمال به همکاری با مسکو، برخاسته از این تمایل بود که به کمک شوروی، مبارزه مسلحانه مسلمانان ترکستان شوروی، افغانستان و هند را در برابر انگلیس برانگیزد. او که یک پان ترکسیت سرسخت بود، امیدوار بود به همکاری بلشویک ها، «ارتش شورشیان ترک ترکستان» خود را ایجاد نماید.[3] مگر، با رسیدن به تاریخ 28 جولای 1920 به تاشکنت، ناگزیر بود به غیر واقعی بودن تحقق برنامه های خود اعتراف نماید.

 

با انجام نخستین تلاش ها، مبنی بر کشانیدن باسماچیان فرغانه به «لشکرکشی به هند»، سیاستمدار ترک میان دو آتش قرار گرفت: شورشیان ترکستان از اشتراک در ماجراجویی پیشنهادشده خودداری ورزیدند و حکومت شوروی ترکستان با سوء ظن بزرگی به تماس های فرستادگان جمال نزد رهبران باسماچیان می دید. از این رو، یگانه نیروی واقعی یی که سیاستمدار ترک در آن هنگام می توانست بر آن ، در مبارزه با انگلیس سنجش نماید- افغانستان و قبایل مرزی هند بریتانیایی می ماند.

 

 به سال 1920 منافع روسیه شوروی و ناسیونالیست های ترک در کابل برای چندی همسو گردیده بود: همه در تضعیف بریتانیای کبیر و مبدل ساختن افغانستان به تخته خیز برای اقدامات جنگی در برابر هند ذینفع بودند. به خاطر این هدف، جمال پاشا آماده بود صرف با درنظرداشت اوضاع راستین نظامی در ترکستان، نه با مبانی ایدئولوژیک پان ترکیسم، دست به قاطعانه ترین اقدامات بیازد. این گونه، جنرال ترک آشکارا به فرونزه- فرمانده جبهه ترکستان اعلام نمود: «کار بخارا را یا با وارد آوردن ضربه قاطعانه به پایان رسانید یا در برابر آن در امتداد همه خط ها عقب نشینی کرد مگر، هر طوری که شده، بایسته است کاملا آن را به دنبال خود کشانید».[4]

 

جمال نیک می دانست بلشویک ها کدام واریانت را بر می گزینند. مگر آماده بود امارت بخارا را برای گذر آزاد کاروان ها با اسلحه به افغانستان و رسانیدن بعدی آن به قبایل پشتون، قربانی نماید. او به عنوان واریانت ذخیره امکان رسانیدن اسلحه از راه بخارای خاوری به هند به یاری همان کوهنشینان در مرزهای هند و افغانستان را برنامه ریزی کرده بود.

 

در آسیای میانه، مرحله نو «بازی بزرگ» آغاز گردید که تقدیر بود جمال پاشا در رویارویی سنتی روسیه و انگلیس در آن، یکی از مهره های کلیدی گردد. در اکتبر 1920 جمال به همراهی افسران ترکی به کابل رسید. شهریان کابل به پیشواز او برآمدند. به افتخار آمدن او، سپاهیان پادگان کابل رژه رفتند و توپ های تشریفاتی به غرش درآمدند. «شیر اسلام» را در کنار سرشناسان افغان، رهبران مذهبی کشور با خوشرویی استقبال کردند.[5]بر پایه رهنمود مسکو، کارمندان سفارت شوروی در کابل که بعدها بخشی از «ملتزمان رکاب» او گردیدند، نیز در میان کسانی بودند که به پیشواز مهمان ترکی شتافته بودند.

به همه روشن بود که آمدن چنین دشمن سوگندخورده امپراتوری انگلیس که این همه نزد افغان ها گرامی بود، به افغانستان، هیچ چیز خوب و نوید بخشی را برای حکومت استعماری در هند به ارمغان نمی آورد.

 

 مطبوعات انگلیس توجه بزرگی را به آمدن یکی از رهبران ترک ها به کابل معطوف داشت. به محض این که کاروان او از مرز افغامستان گذشت، روزنامه «پیونر» (پیشاهنگ) در این باره مقاله یی را چاپ کرد که در آن خاطر نشان ساخته  شده بود : «[زمینه-گ] سفر جمال به افغانستان را به گمان غالب بلشویک ها فراهم آورده بودند. برای آن که در افغانستان آخرین هاشور را به هنگاف پیروزی های درخشان شوروی ها در همه جبهات داخلی و خارجی بزنند. انتظار می رود که مقارن با آمدن جمال پاشا به کابل، ارتش سرخ تصرف پولند، سرکوب ورانگل و برپایی تماس با آلمان در غرب، پیوستن به نیروهای مصطفی کمال پاشا از طریق قفقاز، اشغال شمال پارس و تجرید بخارا را به پایان می رساند و می تواند فشار لازم را بر افغانستان وارد آورد.

 

 در چنین اوضاعی، آمدن وزیر نامدار امپراتوری عثمانی به کابل، می تواند چونان آخرین تکانه یی باشد که حکومت افغانستان را ناگزیر گرداند به کارزار عظیم بریتانیاستیزی بپیوندد».[6]

 

آمدن رجل نامدار سیاسی و نظامی جهان اسلام از سوی امان الله خان با خشنودی استقبال گردید. شاه بی درنگ او را به عنوان مشاور خود گماشت. در ماه نوامبر 1920 جمال پاشا رهبر افغانستان را با برنامه های مبارزه خود در برابر انگلیس آشنا ساخت. امان الله و سیاستمدار ترک، چندین روز پیهم در گفتگوهای بسیار محرم پشت پرده، تدبیرها در صورت درگرفتن جنگ با بریتانیا را ارزیابی کردند. نخستین گزارش «مطلقا محرمانه» در باره نتایج این گفتگوها را سوریتس با رمز بدون شماره به کمیساریای خلق در امور خارجی فرستاد. در ابن گزارش رمزی، اطلاعات جمال پاشا در باره «امکانات پیاده ساختن همه برنامه های تدوین شده در مسکو»[7] که کرملن از دیر باز چشم به راه آن بود، بازتاب یافته بود.

 

سیاستمدار ترک توانسته بود موافقت جانب افغانی را مبنی بر سپردن رهبری دفاع از مرزهای هند و افغانستان به دست او بیاورد. به او همچنان اجازه داده شده بود تماس های مستقیمی با قبایل پشتون مرزی که در آن برهه با سپاهیان بریتانیایی می رزمیدند، داشته باشد. برای سازماندهی کار نظامی در میان قبایل، امان اله خان با پیشنهاد جمال مبنی بر ایجاد «کمیسیون ویژه» که در آن معتمدانه حتا به نمایندگان شوروی اجازه داده شود با لباس افسران ترک شامل گردند، موافقت کرد.[8] این همه، گواه بر آن بودند که در کابل به وزیر حربیه امپراتوری فروپاشیده عثمانی سخت اعتماد داشتند. یکی از این گونه نشانه های اعتماد امان الله خان به جمال، آن بود که به وی اجازه داده شد در پایتخت افغانستان یک تیپ «ضربتی» ایجاد نمایند.

 

جمال- گماشته مسکو، با داشتن ستاد به اندازه کافی بزرگ از افسران ترک آشنا با زبان های بومی و  و داشتن پول هنگفت، توانست بی درنگ به آموزش سه کندک (گردان) پیاده و یک هنگ (اسکادرون) سواره نظام بپردازد. در این یگان ها جنگجویان قبایل مرزی را با شور و وجد فراوان می پذیرفتند. مقارن با ماه فبروری 1921 شمار یگان های ضربتی جمال به سه هزار نفر رسیده بود. بورد افسران بیشتر یگان ها متشکل از ترک ها بود که هزینه آن ها از فوند شخصی رهبر ترکی پرداخته می شد.  هزینه سپاهیان یگان های نو ماهانه سر به 20 هزار روپیه می زد که از سوی شوروی پرداخت می گردید.[9]سوریتس این هزینه ها را کاملا به جا می دانست. چون به گفته او «هنگ نمونه (قطعه نمونه) حیثیت پلی را دارد که به پیمانه چشمگیری رخنه ما را به دیگر یگان های ارتش افغانستان آسان می سازد».[10]

 

جمال پنهان نمی کرد که یگان های خود را برای یک جنگ فرسایشی با انگلیسی ها آموزش می دهد. او خردورزانه می پنداشت که انگلیس مبدل شدن افغانستان به تخته خیز برای راه اندازی «انقلاب هند» را تحمل نخواهد کرد. او پیوسته به نمایندگان شوروی تاکید می کرد که «افغانستان را باید چنان بالا برد که بتواند برای ما در دوره پیکار قاطعانه سودمند باشد».[11] به سخن دیگر، جمال خواستار تصویب هر چه سریعتر قرار داد افغانستان و شوروی امضاء شده از سوی سوریتس و کمک نظامی هر چه بیشتر به افغانستان بود.    

 

همزمان با آن، جمال به گونه موثر اقدامات بریتانیا را که می کوشید قرار داد افغانستان و انگلیس را تصویب و در صورت به دست آوردن امکان مساعد دیپلماتیمک، مناسبات میان افغانستان و شوروی را برهم بزند، بلوکه کرد. به یاری اطلاعات داده شده از سوی او، سوریتس در روشنی خطرناک ترین دسیسه های انگلیس در کابل قرار می گرفت و فرصت می یافت آن ها را خنثی نماید.  برای نمونه، مقارن با جنوری 1921 هیات بریتانیایی در کابل یک تلگرام دستکاری شده و تحریف یافته سوریتس را به دسترس جانب افغانی گذاشت که در آن آمده بود که با قرار داد با امان الله خان ...« افغانستان تحت الحمایه ما در می آید».[12]

 

امان الله و پیرامونیان وی از این دستکاری و تقلب دیپلماتیک بسیار خشمگین شده بودند. سوریتس به کمک جمال توانست با به دست آوردن اصل سند رمزی که از سوی انگلیسی ها ضبط و آگاهانه از سوی سازمان اطلاعات و امنیت آن کشور تحریف و دستکاری شده بود، آشنا شود. این سند، تلگرام رمزی سوریتس عنوانی فرمانده دژ کوشکا تاریخی 20 اکتبر 1920 بود. انگلیسی ها عمدا در متن تلگرام اصلی دیپلمات شوروی، عبارت «تحت الحمایه ما در می آید» را گنجانیده بودند. تردید و تکذیب این گونه تحریف ماهرانه و زیر دستانه که بر اساس یک سند محرم واقعی صورت گرفته باشد، معمولا پس از یک موعد بسیار دراز ممکن می باشد. مگر درآن برهه، در کابل برای هر چیزی طلا آماده داد و دهش بود: دیپلماسی شوروی و انگلیس با شتاب می کوشیدند یکی بر دیگری پیشی بگیرند و افغانستان را به سوی خود متمایل بسازند.

 

سفارت شوروی با همکاری جمال توانست با سربلندی بحران اعتماد میان کابل و مسکو را که از سوی سرویس های ویژه بریتانیا بر انگیخته شده بود، بزداید. با داوری از روی اسناد آرشیوی می توان گفت که اطلاعات جمال در باره «پیام» سوریتس در آتیه به استخبارات شوروی کمک کردند شبکه جاسوسی بسیار نیرومند زیر زمینی دشمن در ترکستان افشا سازد و جلو درز کردن اطلاعات محرم دیپلماتیک را بگیرد. نخستین گام در این راستا، تعویض بی درنگ رمز سیستم «دژ» بود که از سوی سفارت شوروی برای ارتباط با کمیساریای خلق در امور خارجی کار گرفته می شد.

 

تاثیر شگرف سیاستمدار ترک بر امان الله خان و تکاپوی ضد بریتانیایی پویای وی به سود روسیه شوروی در افغانستان او را به دشمن شماره یک برای انگلیس مبدل گردانید. تلاش های انگلیسی ها مبنی بر خریداری جمال پاشا با شکست رو به رو گردید. از این رو، شبکه جاسوسی انگلیس در کابل در همه جا دست به پخش آوازه هایی مبنی بر انجام زودرس کودتای هوادار بلشویکی که نیروی اصلی آن گویا هنگ نمونه (قطعه نمونه) جمال پاشا خواهد بود، یازیدند. مگر، اتوریته «شیر اسلام» در میان رهبری افغان به پیمانه یی بزرگ  بود که کسی به این تبلیغات زهر آگین باور نمی کرد. حتا عبدالحق- جاسوس انگلیس که به امیر گزارش داده بود که گویا در تاشکنت به چشم سر سندی را دیده است که از آن بر می آید که «در بهار، کودتایی در کابل روی دست است که آماده سازی آن به دوش جمال پاشا گذاشته شده است»[13]، نتوانست وزیر پشین امپراتوری عثمانی را بی اعتبار بسازد.

 

به زودی، عبدالحق به عنوان جاسوس انگلیس رسوا شد و جایگاه جمال پاشا در دربار از این هم بیشتر استوار گردید. در یک سخن، سازمان اطلاعات بریتانیا نتوانست حریف خطرناک خود را «به دست افغان ها» از سر راه بردارد و دور بیندازد.   

 

وزیر پیشین ترکیه که سر از سال 1920 به عنوان جاسوس شوروی در کابل کار می کرد، و در عین حال مشاور نظامی امیر افغان هم بود، مهمترین وظیفه خود را سازماندهی «انقلاب در هند» می پنداشت. در این پیوند، او در اوایل مارچ 1921 همراه با نادر خان– وزیر حربیه که در موضوع کاربرد قبایل پشتون در برابر انگلیسی ها با او همنگر بود، برای بازدید از مرزهای افغانستان با هند بریتایتایی رهسپار نوار مرزی گردید. آمدن «شیر اسلام» از سوی قبایل مرزنشین پشتون که امیدوار بودند با میانجیگری وی از شوروی پول و اسلحه به دست بیاورند، با شور و هنگامه استقبال گردید. جمال پاشا شتابان نمایندگان خود را نزد رهبران قبایل جنوب افغانستان، بلوچستان و نوار قبایل «آزاد» استان مرزی شمال باختری هند بریتانیا فرستاد. نمایندگان او کارزار پر هنگامه یی را  به سود «جهاد» را در برابر  بریتانیای کبیر به راه انداختند.

 

سران قبایل و پیشوایان مذهبی پشتون با دلگرمی به همکاری با جمال پاشا می شتافتند. آن هم حتا آن رهبران و پیشوایانی که به دشوار حاضر می شدند با «بلشویک های کافر» تماس های مستقیم برپا نمایند! میانجیگری ترک ها این مشکل را از سر راه برداشته بود. پول و اسحله گرفته شده از دست آن ها می توانست تنها برای یک کار برحق تخصیص یابد- دفاع از مومنان در برابر انگلیسی های کافر. برای نمونه، عبدالرزاق-رهبر روحانی قبایل وزیری که دوازده هزار نفر وزیری و مسعود زیر فرماندهی او با پایمردی در برابر سپاهیان انگلیسی می رزمیدند، موافقت کرد در عملی ساختن طرح های جمال پاشا همکاری نماید. عبدالرزاق که در وضع دشواری به سر می برد، شتابان خواهش کرد به او برای توزیع در میان سپاهیانش 800 هزار روپیه کابلی و اسلحه بدهند. او در یکی از نامه های خود به سیاستمدار ترک نوشت: «بایسته است بی درنگ به ما مهمات جنگی، مرمی ها، تفنگ ها و دیگر انواع جنگ افزار برسانید. من امکان کاملی دارم هرگونه اسلحه یی را که جمهوری روسیه به مرز پامیر برساند، همه را از راه باجور به مرز افغانستان، بلوچستان و هندوستان برسانم...».[14]

 

این گونه، موفقیت خیزش سراسری مسلمانان هند برنامه ریزی شده از سوی جمال، وابسته به داشتن مبالغ هنگفت پول و پارتی های بزرگ جنگ افزار بود. در این رابطه، جمال با پافشاری پیگیرانه از مسکو رسانیدن مبالغ هنگفت دیگر به طلا و پارتی های بزرگ اسلحه به کابل را می خواست. مگر جانب شوروی نمی توانست این چنین مصارف بزرگ را به گردن بگیرد.

 

جمال، برای سرعت بخشیدن به حل مساله، به تاریخ 3 ماه مارچ 1921 به چیچیرین تلگرامی با ابراز شگفتی خود از سکوت مسکو فرستاد. او خاطر نشان ساخت که «طی دو ماه اخیر یگان های ضربتی یی ایجاد نموده است و کار را در میان قبایل مرزی به راه انداخته است. در رابطه با این او، از حکومت شوروی مبالغ چشمگیری پول و دست کم 2000 تفنگ میل تقاضا نمود». [15]  

 

جمال برای نخستین بار شوروی را تهدید کرد که هرگاه تا 15 روز دیگر برنامه های او از سوی کرملین تایید نشود، کابل را ترک خواهد گفت.

 

در این میان، با امضای سازشنامه بازرگانی شوروی و انگلیس به تاریخ 16 ماه مارچ 1921 میان لندن و مسکو مناسبات پایداری آغاز گردید. این گونه، ادامه پویایی های پیشین سوریتس و جمال در افغانستان به ویژه در میان قبایل مرزی پشتون ناممکن گردید. در رابطه با این، سوریتس در سال 1921 به کمیساریای خلق در امور خارجی خواهشی مبنی بر بازگشت از افغانستان گسیل داشت.  همراه با او، جمال پاشا که می خواست شخصا با لنین برای به دست آوردن موافقت او در تحقق طرح های خود در رابطه با هند بریتانیایی دیدار نماید، نیز آهنگ رفتن به مسکو کرد.

 

از پیام های «شیر اسلام» که بهار سال 1921 به مسکو فرستاده بود، بر می آید که او  تلاش داشت به هر بهایی که شده در گستره قبایل پشتون اقدامات خرابکارانه در برابر بریتانیای کبیر را آغاز نماید. برای نمونه، در ماه اپریل 1921 درخواستی فرستاد مبنی بر این که ده هزار نارنجک دستی انگلیسی، یک هزار دینامت با فشنگ، پارتی شمشیرهای تشریفاتی، مقدار لازمی کپسول ها و انفجار دهنده های برقی در کابل به دسترس او گذارده شود. جمال بر آن پا می فشرد که با نخستین پارتی های نارنجک و مواد منفجره، یک کارشناس شوروری در مسایل اقدامات ویرانگرانه با تجربه کار با نارنجک های انواع مختلف و مواد منفجره سیستم های گوناگون، به کابل گسیل گردد.  افزون بر این، این کارشناس می بایستی توانایی منفجر ساختن راه های آهن، راه های مواصلانی و پل ها و.... را داشته باشد.

 

جمال به گونه عاجل به نارنجک ها، مواد منفجره و ساز و برگ رزمی برای آماده سازی عملیات خرابکارانه در هند بریتانیایی نیاز داشت. چیزی که در باره آن این فراز از درخواستی او از مسکو گواهی می دهد: «بایسته است بی درنگ هزاران نارنجک را برای برآورده ساختن نیازهای مبرم ما گسیل داشت. من بر نمونه های انگلیسی نارنجک ها تاکید می ورزم که نسبت به سایر انواع ارجحیت دارند. برای آن که هنگام کاربرد، منبع گسیل آن فاش نشود».

 

رهبری شوروی این درخواست را مانند بسیاری از درخواست های دیگر بی پاسخ ماند. از این رو، جمال پاشا تابستان 1921 به روسیه شوروی بازگشت.

 

بایسته است خاطرنشان ساخت که سوریتس مخالف رفتن سیاستمدار ترک از کابل بود. چون می پنداشت که تنها ناسیونالیست های ترکی توانایی آن را دارند موثرتر از هرکسی در برابر توطئه های بریتانیا در دربار شاه افغانستان بییستند. دیپلمات شوروی خردمندانه می پنداشت که حضور پیوسته جمال در افغانستان، بی چون و چرا مناسبات ما را با دربار کابل تحکیم می بخشد».[16] در این حال، سوریتس علی الخصوص اهمیت ادامه کار سیاستمدار ترک را در میان قبایل پشتون خاطرنشان می ساخت: «کارشناس بزرگ نظامی یی چون جمال پاشا بی تردید در امر آغاز سازماندهی طراز اروپایی [نظام-گ.] کوشا است. [او، برآن است تا–گ.] برنامه معین اکتشاف را سازماندهی نموده، روابط با قبایل را منظم گرداند و مناسبات موجود با هند را گسترش بخشد- دریک سخن، ناگزیر می سازد پویاتر از همه دستگاه جنگی افغانستان را در مرز شمال باختری هند به کار بیندازد. همزمان با آن، به او پیوسته اطلاعاتی در باره تحرکات سپاهیان انگلیسی، تمایلات و ترکیب قبایل و شیوه و طرز زیست اجتماعی و حقوقی آنان می رسد. دیر یا زود ما خود ناگزیر خواهیم گردید عین کار را و همه آن چیزی را در راستا ترک ها انجام می دهند، انجام دهیم و به پیمانه چشمگیری آن را آسان تر ساخته و تسریع نماییم».[17]

 

با این هم، هر چه بود، سوریتس در یادداشت گزارشی خود به کمیساریای خلق در امور خارجی، توصیه ننمود برای تحقق برنامه های «شیر اسلام» منابع مادی بزرگی را قربانی نمایند».[18]

 

این که این هزینه ها به کدام پیمانه بزرگ بودند، گفتگوهای جمال با حکومت شوروی در مسکو به سال 1921 نشان دادند. آمدن جمال به مسکو برای چیچیرین امر بیخی نا به هنگامی بود. مگر او، به رغم این، بر آن شد تا به نماینده برجسته جهان اسلام کمک نماید. او به تاریخ 14 اکتبر  نامه یی به لنین نوشت و در آن خواهش کرد تا مهربانانه سیاستمدار ترک را بپذیرد. مگر، پاسخ رد دریافت داشت.»[19]

 

نخستین ناکامی در پایتخت روسیه، جمال پاشا را بر آن داشت تا با پویایی بیشتری دست به کار شود: به تاریخ 18 اکتبر 1921 او یادداشت مفصلی به چیچیرین گسیل داشت که در آن به گونه قانع کننده یی لزوم پشتیبانی آتیه شوروی را از کارکردهای خود در افغانستان در زمینه آماده سازی «انقلاب در هند» مدلل ساخت. جای مهمی در این سند به مساله کاربست جنبش مقاومت پشتون ها در برابر بریتانیای کبیر مبذول گردیده بود. جمال پاشا برآن بود که کمک به قبایل در مرزهای هند و افغانستان  ارزشمندترین ابزار برای سازماندهی «جنبش مسلخانه انقلابی» در هند خواهد بود. او نوشت: «ما بایست به گونه بس جدی به این قبایل مرزی که می توانند در صورت لزوم نیروهای انقلابی مسلحی به میزان 150 هزار تا 200 هزار نفر را به دسترس ما بگذارند، بپردازیم. این وظیفه مهم ما شمرده می شود. من رونوشت های نامه های گوناگونی را که از حاجی عبدالرزاق به دست آورده ام، به دسترس سوریتس گذاشته ام. او بایست طبعا آن ها را به دسترس کمیساریای خلق در امور خارجی گذاشته باشد. از این نامه ها و نیز نامه های به دست آمده از سران قبایل افریدی و مومند، می توان به آسانی بازیافت که همان روزی که من به آن ها آژیر بدهم؛ در برابر بریتانیا به پا خواهند خاست- البته، به شرط آمادگی  برای رساندن منابع لازم.

 

این منابع که ما باید برای آنان تخصیص بدهیم، چیز دیگری جز پول و گلوله ها برای تفنگ های انگلیسی و چند افسر ترک نیست. در پیوست این یادداشت، مبلغ این پول را خاطر نشان شده ام و شمار گلوله های مورد نیاز آنان را برشمرده ام. هرگاه بسنجیم که به چه پیمانه این مطالبات ناچیز هستند، می توان درک کرد که پاسخ رد دادن به آن می تواند در آینده موجب افسوس خوردن عمیق گردد».[20]  

 

جمال، در پیوست «A» یادداشت خود، از حکومت شوروی خواست برای عبدالرزاق دو میلیون روپیه (نزدیک به 700 هزار روبل با پشتوانه طلا)، پنج هزار نارنجک ساخت بریتانیا و 20 میلیون کارتوس تفنگ های بریتانیایی داده شود. برای سایر قبایل پشتون و ناسیونالیست های هندی- ترکی او به گونه اضافی 5000 تفنگچه انگلیسی و 500000 گلوله می خواست. افزون بر آن، بایسته می پنداشت تا روسیه شوروی ماهیانه برای کار او در میان قبایل نزدیک به ده هزار روبل با پشتوانه طلا به دسترس بگذارد. جمال پاشا بر آن پا می فشرد که اسلحه و پول به افغانستان به دسترس شخص او برای توزیع آتیه آن «بر اساس تفاهم با سفیر شوروی گذاشته شود».[21]

 

به تاریخ 20 اکتبر 1920 چیچیرین رونوشت یادداشت جمال پاشا را به لنین و ترتسکی گسیل داشت. به زودی اعضای رهبری بلشویکی با این سندآشنا شدند. چنین بر می آید که دلایل و براهین جمال برای ترتسکی و سایر همکاران سازمان «جبهه خاوری» انقلاب جهانی قانع کننده نمودند. استالین هوادار تحقق برنامه های جمال پاشا در افغانستان و هند بود. راستش، او پیشنهاد می نمود که بایسته است مطالبات جمال را تا نیم و تقاضاهای شورشیان پشتون را تا هشتاد درصد پایین آورد».[22]  

 

استالین در نامه خود به ترتسکی نوشت: «برای من روشن است که در سیمای قبایل مسلمان که در وادی رود سند و در ناحیه پنجاب اکثریت دارند و جمال در میان آن ها از نفوذ بزرگی برخوردار است، ما پایگاهی داریم که از آن می توانیم زیان جدی یی بر انگلیس وارد بیاوریم- هرگاه آن کشور بخواهد بهار یا تابستان سال 1922 بر این مناطق یورش بیاورد».[23]

 

استالین ممکن می پنداشت 100 هزار روبل با پشتوانه طلا برای پیشکش برای سران قبایل به دسترس سیاستمدار ترک بگذارند. افزون بر آن، او به گسیل شش هزار تفنگ، چندین میلیون کارتوس (گلوله)، 12 دستگاه تیربار «ماکسیم»، 8 تا 12 توپ و یک دستگاه چاپ به افغانستان موافق بود.  بخش بزرگ این تسلیحات برای لشکر نمونه (قطعه نمونه) در نظر گرفته شده بود که جمال پاشا در سال 1920 آغاز به ایجاد آن در ارتش افغانستان نموده بود. در میان نفرات این قطعه، سپاهیان بسیاری از قبایل مرزی پشتون بودند. این گونه، این لشکر و ساختار آن به رهبری مربیان ترک و شوروی می توانست مرکز آماده سازی رزمی شورشیان هند بریتانیایی گردد و نیز پایگاهی برای تجهیز آنان با جنگ افزارها.

 

  به تاریخ 3 نوامبر1921 نشست دفتر سیاسی حزب کمونیست روسیه (شاخه بلشویکی) برگزار گردید که در آن فیصله شد به گونه اضافی دو صد هزار روبل با پشتوانه طلا به دسترس جمال پاشا گذاشته شده و «دو همکار بسیار مورد اعتماد» نزد او گسیل گردد.[24]

 

چنانی که می بینیم، جمال پاشا هر چه بود توانست برای پویایی های خود در افغانستان، وجوهی به دست بیاورد. با آن که مبلغ به دست آورده چندین بار کمتر از آنچه بود که او پیش از آن خواسته بود. مگر تقاضای او مبنی بر گسیل اسلحه، پذیرفته نشد. هرچه بود، منابع واگذاری شده برای رجل ترک می بایستی در بار نخست برای تمویل مبارزه قبایل مرزی پشتون و پیشبرد استخبارات در هند بسنده بوده باشد. با این هم، جمال نتوانست از این «طلاها» بهره مند گردد. چون به تاریخ 21 جولای 1922 به دست انتقامگیران ارمنی در تفلیس کشته شد.

 

د. اسپین- تاریخ نویس امریکایی، بر آن است که جمال پاشا را سرویس های ویژه شوروی نابود کردند. چون دیگر هیچ ارزشی برای بلشویک ها نداشت.[25]اسناد دست داشته در بایگانی های شوروی این اندیشه را تایید نمی نمایند. مسکو به ادامه پویایی «شیر اسلام» در افغانستان بس ذینفع بود. آوندی در دست نبود که اداره کل سیاسی (گ. پ. او) این چنین اجنت بس ارزنده در کابل را که دفتر سیاسی بی چون و چرا آن همه منابع مالی چشمگیر را برای ادامه کار وی در برابر هند بریتانیایی تخصیص داده بود، از دست بدهد. بلشویک ها به جمال پاشای وفادار که صادقانه برای شان خدمت می کرد، نیاز داشتند. مرگ او زیان جدی یی بر پویایی استخبارات شوروی در آسیا زد.

 

نفس کشته شدن جمال، درست پس از آن که برای پیاده ساختن طرح های ضد بریتانیایی خود در افغانستان از کرملن طلا به دست آورد، در گام نخست، این اندیشه را به میان می اندازد که همو سرویس های ویژه بریتانیا و نه گ. پ. او. می توانستند سر به نیست سازی این دشمن خطرناک انگلیس را سازماندهی کنند. هر چه بود، نابودی جمال در هر صورت ناگزیر و محتوم بود. یا به دست عمال بریتانیا و یا از دست انتقامگیران ارمنی. زیرا او هم مرتکب جنایت خشونتباری در برابر توده های امپراتوری عثمانی در سال های جنگ جهانی اول شده بود و هم برای بریتانیای کبیر تهدید بزرگی به شمار می رفت. بیخی محتمل است که دشمنان وی می توانستند مساعی خود را برای شکار و به دام انداختن «شیر اسلام» بسیج نمایند.

 

با نتیجه گیری از همکاری حکومت شوروی با جمال، بایسته است اذعان نمود که وی کار بسیار بزرگی را برای تحکیم مواضع شوروی در افغانستان و نیز تنیدن شبکه استخباراتی شوروی در این کشور و هند انجام داد.

 

تلاش او مبنی بر کارگیری ابزاری از قبایل پشتون در برابر انگلیس، شانس معینی برای پیروزی داشت. مگر تحقق همه پلان های او در آسیای میانه روی هم رفته غیر عملی بود. چون در آن هنگام روسیه شوروی نمی توانست به خود اجازه بدهد هزینه هنگفتی را به خاطر حتا انقلاب هند به دوش بگیرد.

 

 

 

 

 

بخش نهم

کمینترن به میدان «بازی بزرگ» می آید

 

 

اسناد فاش شده بایگانی های مرکزی روسیه گواه بر آن اند که موفقیت دیپلماسی شوروی در آسیای میانه و به ویژه بازدهی پویایی های جمال پاشا در افغانستان بارها بیشتر می بود هرگاه کمینترن (انترناسیونال کمونیستی) و ساختارهای آن در ترکستان به امور کمیساریای خلق در امور خارجی مداخله نمی کردند. به سال 1920 این سازمان بین المللی ستاد به رسمیت شناخته شده «انقلاب جهانی» بود و در نتیحه از استقلال نسبتا بزرگی برخوردار بود و نیز منابع چشمگیری در اختیار داشت.

 

روشن است طلا، برلیان و جنگ افزارهایی که در دسترس انترناسیونال کمونیستی بود، از سوی حکومت شوروی به آن داده شده بود. در آن هنگام، تقسیم مخصوص به خود کار صورت گرفته بود: بلشویک ها با طیف های رنگارنگ ضد انقلاب در روسیه  می رزمیدند و انقلاب جهانی را رسما می بایستی انترناسیونال سوم راه اندازی می کرد.

 

پویایی های بیمارگونه کمینترنی ها  که سرمست از باده امکان برباد دادن منابع عظیم و به گونه یی که آن ها می پنداشتند، بیکران روسیه در پیکار با سرمایه جهانی بودند، برای نمایندگان دیپلماتیک شوروی در کشورهای خاور  جهانی درد سر آفریده بود. با همه وابستگی انترناسیونال کمونیستی از کرملن، این سازمان با آمادگی منافع ملی روسیه را به خاطر «مصالح انقلابی» قربانی می کرد. در یک سخن، به سال های 1920-1921 چنین شده بود  برخلاف آن چه که در یکی از مثل های خاوری گفته می شود، «دم روباه به زیان او شهادت می داد!»[26]

 

 

آغاز پویایی کمینترن در «کریدور افغانی» با یک رشته دشواری های جدی پیوند داشت. در گام نخست، اوضاع در ترکستان روسی به آن پیمانه انفجار آمیز و پیچیده بود که از تاشکنت برداستن کدامین گام دارای بار عملی برای  صدور انقلاب به کشورهای همسایه زمان درازی بس دشوار بود. افزون بر این، طرح های مارکسیستی در کشورهای خاور به دلیل عقب ماندگی کشورهای خاور کاراآیی نداشتند. کمونیست های ترکستانی، با همه آرزومندی، نتوانستند برای کار انقلابی برای خود «بلشویک های افغانی» یا «کمونیست های هندی» دست و پا کنند. کمبود عنصر «اننترناسیونال» در نواحی هم مرز با افغانستان دیده نمی شد(هندی ها، افغانی ها، ایرانی ها، ایغورها...). مگر از نظر بافتار خود، این ها آدم هایی بودند که برای هرگونه انقلابی از دیدگاه خاستگاه اجتماعی بیگانه بودند: بیشتر بازرگانان، قاچاقبران، کارگران موسمی و ...

 

وضعیت ناپایدار «شورای تبلیغات انترناسیونالیستی در خاور» (سوف اینتر پروپ) که به سال 1920 به «دفتر ترکستان کمینترن» تحول یافت، به دلیل اقدامات حکومت افغانستان که همه خارجیان را نه تنها در خاک خود، بل نیز در ترکستان بیدارانه زیر پیگیرد داشت، هر چه بیشتر ناپایدار می گردید. هرگاه شناخت خراب کمینترنی ها از واقعیت های خاور را به این بیفزاییم، منظره بس تیره و تاری پرداز می گردد. در این اوضاع، یگانه امکان واقعی برای کمینترن این بود که پویایی های خود را در کشورهای آسیایی پهن نماید: از نمایندگی های دیپلماتیک شوروی در خارج به عنوان تکیه گاه های اصلی بهره بگیرد و ساختارهای کمینترنی را در ترکستان زیر نام نهادهای شوروی و یگان های جبهه ترکستان پرده پوشی نماید.

 

ستاد کل کمیته انقلابی نیروهای مسلح روسیه شوروی به همکاری میان ارتش سرخ و کمینترن در اوضاع جنگ داخلی که بر پایه اندیشه های بلشویک ها می بایستی به «انقلاب جهانی» تحول می یافت، با پیروی از آرزوهای انقلابی کمینترنی ها با مطالبات خشن نبرد پرولتاریا با بورژوازی با آمادگی می شتافت.

 

تمایلات حاکم بر فرماندهی کمیته انقلابی ارتش سرخ،؛ بی آلایشانه تر از هر جایی و با روحیه نظامی در اعلامیه فراکسیون حزب کمونیست روسیه (بلشویک) اکادمی ستاد کل خطاب به نمایندگان دومین کنگره کمیننترن بازتاب یافته است:

 

رفقای گرامی!

ما با شور وشیدایی در سیمای شما به پیشواز پیروزی شکوهنده انقلابی ستاد جهانی کل می شتابیم. ما در انترناسیونال کمونیستی پیشوا و رهبر خود را می بینیم. زیرا ارتش سرخ ما دسته پیشاهنگ «ارتش سرخ انترناسیونالیستی» است و ما تنها یاخته یی هستیم از [پیکره-گ.] ستاد کل کبیر که نام آن «انترناسیونال کمونیستی» است. ما سوگند یاد می کنیم تا به مبارزه بپردازیم و از نیرو و زندگانی خود دریغ نخواهیم کرد. با همه ساز و برگ و دانش و تجربه خود به خاطر [پیروزی-گ.] کمونیسم جهانی سلاح در دست خواهیم شتافت.»[27]  

 

در این سند، ستاد کل کمیته انقلابی ارتش سرخ، آشکارا وظایف حزب کمونیست را در مبارزه در راه پیروزی «انقلاب جهانی» فرمول بندی نموده است. به باور آن ها، پویایی های اطلاعاتی به سود ارتش سرخ، گرد آوری اطلاعات در باره شمار، تسلیحات و محل استقرار یگان های رزمی و پلیس، نظارت بر تحرکات، تشکیلات ارتشی، کشف برنامه های ستاد کل و ادارات سیاست خارجی کشورهای خارجی، بایست مهم ترین محور فعالیت های زیر زمینی همه سازمان های کمونیستی خارجی شود.

 

این گونه، فرماندهی ارتش سرخ و رهبری ارگان های شوروی در 1920 به نقش بهین کمینترن در حل همه مسایل سیاست خارجی اذعان داشتند. همزمان با آن، چنین سنتی نهادینه شده بود: ساختارهای کمینترنی در همه نقاط جهان به شمول آسیای میانه، به گونه تنگاتنگی آغاز به همکاری با سازمان اطلاعات شوروی نمودند. در نتیجه، نمایندگی های سیاسی شوروی در خارج به ستادهایی  در زمینه رهبری، تمویل و تسلیح عناصر ضد دولتی مبدل گردیدند. در درون ساختار کمیته انقلابی ارتش سرخ، یگان های انترناسیونالیستی و شبکه های اطلاعات برای کارهای ....... تشکیل شدند. در این حال، عملا نقش اصلی در پیروزی انقلاب جهانی به عملیات پیروزمند تهاجمی یگان های ارتش سرخ در کشورهای همسایه با روسیه شوروی داده می شد.

 

آن چه مربوط می گردد به خاور، تشکیلات انترناسیونالیستی در ترکیب کمیته انقلابی ارتش سرخ آن ها می بایستی نه تنها پیشاهنگان ارتش سرخ می گردیدند، بل نیز هسته یی برای ایجاد تشکیلات نیرومند شورشیارتش ها) در کشورهای خود می شدند.

در آغاز تحقق این طرح ها در آسیای میانه، رهبران کمینترن ناگزیر گردیدند میان آرایش «جبهه ضد بریتانیا» در کشورهای خاور و سازماندهی «جبهه هندی» در برابر انگلیس، یکی را برگزینند. به رغم  داشتن اهداف مشترک، این دو واریانت فعالیت کمینترن در آسیا از ریشه از یک دیگر تفاوت داشتند. گشایش «جبهه ضد بریتانیا» در خاور- هدف بزرگتر ی بود که از کمینترن نه تنها هزینه های گزاف، بل نیز اتحاد محکم با همه نیروهای ضد بریتانیا و در گام نخست، در جهان اسلام را مطالبه می کرد.

 

[دشواری کار در این بود که-گ.] حتا داشتن دشمن مشترک هم نمی توانست اسلام و کمونیسم، بلشویک ها و متعصبان مذهبی و اندیشه انقلاب جهانی با تعالیم جهاد را  با هم متحد سازد. در یک سخن، به خاطر تضادهای حاد ایدئولوژیک میان دشمنان امپراتوری بریتانیا اتحاد درازمدت آن ها ناممکن بود. با این هم، معاملات گوناگون موقت میان حکومت شوروی و ناسیونالیست های اسلامی (که آماده بودند با حکومت نو شوروی همکاری نمایند، مگر سرسختانه از تماس  با کمینترن سر باز می زدند)، منتفی نبود.

 

صدور انقلاب به هند، مساله مشخص تری بود و اجازه می داد منابع مالی و مادی را در منطقه– جایی که بریتانیای کبیر آسیب پذیرتر از هرجایی بود- در گستره قبایل پشتون در مرز هند و افغانستان متمرکز ساخت. خیزش بزرگ این قبایل، حال چه رسد به قیام مسلحانه در پنجاب و دیگر نواحی هندوستان، ضربه نیرومندی بر انگلیس بود و می توانست منجر به لرزان شدن جدی مواضع آن در پهنه جهانی گردد. در این رابطه، رهبری بلشویکی و کمینترن طرح آرایش «جبه هندی» انقلاب جهانی را برگزیدند. این گونه، به سال 1920 برای لنین بنا به خواهش او گزارشی تدوین یافت در باره قبایل پشتون که در دو سوی مرزهای هند و افغانستان بود و باش داشتنند با نقشه ویژه افغانستان جنوبی و هند شمال باختری.[28]   

  

سر از 1919 در ترکستان و کابل کار در عرصه ایجاد «پایگاه انقلابی هند» آغاز گردید. در کابل بنا به دستور کمینترن، نخستین گام ها را در این راستا براوین برداشت که به ناسیونالیست های هندی و نمایندگان قبایل پشتون («انقلابیون مرزی») وعده سپرد در مبارزه با در برابر انگلیس کمک نماید و برای شماری از آنان ..... برای رفتن به تاشکنت داد.[29]

 

کار گسترده در زمینه برپایی همکاری کمینترن با عناصر ضد بریتانیایی در افغانستان و هند، با رسیدن سوریتس (که رسما نماینده کمینترن در کشورهای آسیای میانه شمرده می شد) به کابل، آغاز گردید. همو در دوره سفارت سوریتس در میان دیپلمات های شوروی تقسیم کار نسبتا بسیار منطقی یی بر قرار بود: مناسبات بین الحکومتی را میان کابل و مسکو را کمیساریای خلق در امور خارجی پیش می برد و روابط پنهانی با عناصر ضد بریتانیا را کمینترن. مگر تا فروپاشی کمینترن در 1943 سفیران شوروی در کابل، همه در دو نقش بازی می کردند- به گونه پنهانی، وظایف اصلی خود را با کار غیر قانونی در زمینه ایجاد انترناسیونال سوم تلفیق می کردند. روشن است که در چنین اوضاعی سفارت شوروی در کابل از نخستین روزهای موجودیت خود به مرکز پویایی های خرابکارانه ضد بریتانیا مبدل گردیده بود.

 

نخستین پیروزی بزرگ سوریتس به عنوان نماینده کمینترن- پی ریزی «انجمن انقلابی هند» (که  گروه های مختلف ناسیونالیست های هندی را متحد می گردانید) در ماه فبروری 1920 در کابل گردید. تنها «حکومت موقت هند» به رهبری مهندرا پراتاب از پیوستن به انجمن خود داری ورزید. چون کرسی رهبری را در میان مهاجران هندی برای خود تقاضا می کرد. [30]

 

با تایید حکومت افغانستان، عبدالرب به عنوان رییس انجمن برگزیده شد. پی ریزی این سازمان زیر کنترل کمینترن، تنها به دو دلیل زیر ممکن گردید:

1-توان مالی سفارت شوروی

2-تضمین خودگردانی کامل برای هر یک از گروه های مختلف سیاسی شامل در انجمن. مهاجران هندی را در افغانستان، در گام نخست تنفر از دشمن مشترک- امپراتوری بریتانیا با هم متحد می گردانید.

3-سوریتس خردورزانه بر انجمن ارزش های باوری انترناسیونال سوم را تحمیل نکرده بود. همکاری با عناصر ضد بریتانیا، بر شالوده صرفا عملی استوار گردیده بود. در یکی از اسناد کمیساریای خلق در امور خارجی خاطرنشان شده بود: «انجمن موافقت نمود در میان قبایل آزاد» مرز هند تنها برای آن کار نماید که به آن رفت و آمد به آن ساحات و آوردن  اسناد محرم از آن اجازه داده شود».[31]

 

به یاری این چنین سازمانگری و نرمرفتاری و داشتن هدف روشن مشترک، شمار اعضای انجمن به سرعت به 150 نفر رسید و توانست کار را درگستره قبایل پشتون آغاز نماید. پیام های سوریتس، نامه لنین عنوانی «انجمن انقلابی هند» و آثار کمونیستی به دست نمایندگان این سازمان به کوهنشینان شورشی شمال باختری هند، فرستاده می شد. این کاغذ ها و بخشی از کتابواره ها و برگه ها را ماموران اطلاعاتی بریتانیا به چنگ آوردند که به نخستین بازداشت های اجنت های کمینترن در هند انجامید.[32]

 

«انجمن انقلابی هند» بی درنگ پس از هسته ریزی، از سوی کمینترن و نمایندگان حکومت شوروی به رسمیت شناخته شد. نمایندگان این انجمن، پس از چندی در کنگره دوم کمینترن که به تاریخ 19 جولای- 7 اگست 1920 در مسکو برگزار گردید، اشتراک ورزیدند. در این کنگره، نمایندگان در آیین نامه کمینترن بندی را شامل گردانیدند که پراتیک به میان آمده تعامل ساختارهای انقلابی در خارج را نهادینه می ساخت. در آیین نامه این سازمان کمونیستی بین المللی آمده بود که «تعهد می سپارد با همه نیرو از هر جمهوری «شوروی» که در هر جای گیتی به میان بیاید، پشتیبانی نماید».[33]

 

 ناسیونالیست های خاور بسیار زود درک کردند که چه امکانات گسترده یی در برابر آن ها گشوده می شود، هرگاه با بازی با سخن پراگنی کمونیستی از این وضعیت کمینترن  برای گرفتن طلا و اسلحه برای مقاصد خود بهره بگیرند. بسیار ساده بود: بسنده بود «رفقا» برای  به دست آوردن پشتیبانی مادی کمینترن، برنامه خود را اعلام می نمودند که در آینده در کدام کشور «جمهوری شوروی» ایجاد  خواهد شد.

تقریبا با همین گونه سناریو، رخدادها در ترکستان و «دهلیز افغانستان» در سال های 1920- 1920 به راه افتادند. به تاریخ 31 ماه مارچ 1920 نمایندگان «حکومت موقت هند»: معاون امور داخله- محمد علی و محمد شفیق برای به دست آوردن کمک حکومت شوروی در مبارزه در برابر انگلیس به تاشکنت آمدند. حکومت موقت هند که نتوانسته بود در کابل شناسایی سوریتس را مبنی بر پیشتاز بودن خود در میان سازمان ها و گروه های بریتانیا ستیز به دست بیاورد، تلاش ورزید به اهداف محقرتری دست یابد: استاتوس برابری با «انجمن انقلابی هند» پیدا نماید. سال ها بعد، محمد علی هدف سفر بهار 1920  خود به تاشکنت را این گونه خواند: «حکومت موقت مرا چونان نماینده تام الاختیار برای برپایی روابط با حکومت شوروی و به مقصد به دست آوردن همان نعم مادی یی که گروه عبدالرب از آن برخودرا گردیده بود،  [به تاشکنت-گ.] گسیل داشت».[34]

 

محمد علی تجربه معین پیشبرد این گونه گفتگوها در تاشکنت را داشت. او در ماه مارچ 1916 با «نامه زرکوب» پراتاپ عنوانی نیکلای دوم (که در آن تزار را به پایان بخشیدن به جنگ در اروپا و متحد شدن با آلمان برای در هم کوبیدن بریتانیای «جهانخوار) فرا خواهده بود)، به ترکستان آمده بود. پراتاپ تلاش ورزیده بود امپراتور روسیه را متقاعد سازد که متحد بریتانیایی او در پیمان آنتانت سر انجام به روسیه خیانت خواهد ورزید.

 

فرستادگان «حکومت موقت» می خواستند موقف روسیه را در قبال آن وضعیت دریابند که هرگاه در هند خیزش های ضد بریتانیایی آغاز گردد. روشن است در سال های جنگ جهانی اول، ماموریت محمد علی به تاشکنت با شکست رو به رو گردیده بود. مگر، به رغم همه تقاضاهای انگلیس مبنی بر بازگشتاندن «توطئه گران«[ به هند-گ.]، حکومت روسیه در ترکستان، محمد علی و همراهان او را دوباره واپس به افغانستان فرستاد. پس از سرنگونی تزاریسم و روی کار آمدن بلشویک ها در روسیه، حکومت موقت هند تلاش ورزید برنامه های خود را در اوضاع نو با [همکاری-گ.] متحدان نو تحقق بخشد. تنها یک چیز بلاتغییر مانده بود: ناسیونالیست های هندی در کابل می خواستند میهن خود را از چنگ انگلیس به یاری مداخله مسلحانه سپاهیان خارجی (در این مورد روسیه) از راه افغانستان آزاد سازند.

 

 در رابطه با این، به جانب شوروی اطلاع داده شد: «حکومت موقت هند» امیدوار است با روسیه شوروی چنان مناسباتی را برپا نماید که میان انتانت و حکومات کولچاک و دینیکین موجود است. به سخن دیگر، حکومت موقت امیدوار است که روسیه شوروی به آن کمک نماید تا در برابر انگلیس در هندوستان جنگ را پیش ببرد».[35]

 

باید به دور اندیشی و زرنگی محمد علی ارج گذاشت که زود باریکی اوضاع را درک کرد و با پویایی به همکاری با کمینترن شتافت. هنوز در اپریل 1920 در چهارچوب «شورای تبلیغات انترناسیونالیستی و اقدامات توده های خاور» شعبه کمونیستی هندی وجود داشت که در برنامه خود لزوم سرنگونی حاکمیت مستعمراتی انگلیس و «برپایی جمهوری شوروی در هند» را اعلام کرده بود.[36]

رمز لازمی برای بلشویک ها و کمینترن-«جمهوری شوروی»، نام گرفته شده بود. سر از این لحظه، محمد علی به یکی از مهره های کلیدی توطئه های کمینترن در « دهلیز افغانستان» مبدل می گردد.

 

پرسشی که مطرح می گردد این است که آیا کارمندان کمینترن می دانستند که هندی ها بازی دو گانه یی را پیش می بردند و نسبتا با توانمندی با اوضاع مشخص خود را عیار می ساختند؟ آری! می دانستند. شماری از کارمندان روشن بین شورای تبلیغات انترناسیونالیستی آشکارا خاطر نشان می ساختند که اصول کمونیسم منافی جهان بینی محمد علی و شفیق است. مگر به تنفر آن ها نسبت به انگلیس و به تمایل  به این که به هر بهایی که شده به خاطر آزادی میهن خود برزمند، در کمینترن ارزیابی عالی یی داده می شد. برای آغاز کار مشترک، این بیخی بستده بود.

 

کمینترنی ها در مسکو و تاشکنت به خوبی درک می کردند که با ناسیونالیست های تیپیک خاوری سر و کار دارند که در بهترین مورد الفبای ترمینولوژی کمونیستی را پذیرفته باشند. برای عملیات گسترده یی چون آماده سازی خیزش مسلخانه ضد بریتانیایی در هند، بر کمینترن بود تا آدم های سنگین وزن تر و شایسته تری را – انقلابیون هندی را که دست کم با اصول عمومی مارکسیسم آشنا باشند، و دارای تجربه کار زیر زمینی و نیز با انرژی و از روحیه ماجراجویی بیگانه نباشند، دست و پا کنند.

 

یافتن آدم کمیاب برخوردار از آمیزه همه شایستگی های برشمرده، به آن پیمانه دشوار بود که رهبر آینده انقلاب هند را ناگزیر گردیدند از مسکسیکو ی دور دست به مسکو دعوت نمایند. در اروپا، حال چه رسد به خاور، اجنت های کمینترن هیچ کسی شایسته یی را نتوانستند بیابند. تنها در 1919 م. بورودین- فرستاده لنین موفق گردید در مکسیکو با نامزد درخور و مناسب- دبیر کل حزب سوسیالیست این کشور- مهاندارا نات روی هندی تبار  (که تجربه بزرگ پویایی های خرابکارانه ضد بریتانیایی را چه در هند و چه در برون از مرزهای آن داشت)، تماس برپا نماید.  

 

در روند جنگ جهانی اول، م. روی ناکامانه می کوشید با پول های آلمان اسلحه بخرد و آن را قاچاقی به هند برای سازماندهی خیزش در برابر انگلیس برساند. برای دستیابی به این مقصد او پیوسته با «دیپلمات های آلمانی» در امریکا، چین، مکسیکو و حتا در بسیاری از کشورهای جنوب خاوری آسیا بازدید کرد. به سال 1917 هنگامی که امریکا به طرفداری از انتانت وارد جنگ شد، م. روی از ترس بازداشت به مکسیکو گریخت- جایی که از آلمانی ها 50 هزار پیسو (واحد پول مکسیکو) با پشتوانه طلا به دست آورد. این پول برای کمک به انقلابیون هندی تخصیص یافته بود، مگر روی بخش بزرگ آن را در راه پویایی هایی سیاسی خود در مکسیکو هزینه کرده بود. در نوامبر 1919 حزب کمونیست مکسیکو با مشارکت او ایجاد گردید که بی درنگ پیوستن خود را به کمینترن اعلام داشت. به سال 1920 روی به نمایندگی از حزب کمونیست مکسیکو به عنوان نماینده  به مسکو به دومین کنگره کمینترن گسیل گردید. و. ای. لنین با او دیدار کرد که با داوری از روی بالاروی وی از نردبان مدارج کمینترن، می توان گمان برد که از تجربه و پویایی او ارزیابی بالایی نموده باشد.  

 

به تاریخ هشتم اگوست 1920 روی به عنوان یکی از رهبران دفتر ترکستان کمینترن برای کار در کشورهای خاور گماشته شد».[37]با این کار، به او صلاحیت های بزرگ و منابع هنگفت برای سازماندهی صدور انقلاب  از طریق افغانستان به هند داده شد. این کار بدون مشارکت پویای قبایل مرزی پشتون ممکن نبود.  اسناد آرشیوی گواه بر آن اند که در کرملن و کمینترن در این باره به خوبی آگاهی داشتند. در این پیوند، به گمان بسیار در مسکو بی درنگ فیصله یی صادر شد مبنی بر برپایی همکاری با پشتون های هند بریتانیایی.

 

تابستان 1920، کمینترن با پشتیبانی پویای بلشویک ها گسیل میسیون نظامی بزرگی را به رهبری بورودین و روی به افغانستان آماده ساخت. در گام نخست در نظر بود به دسترس آنان 15 هزار میل تفنگ با 1.5 میلیون دانه گلوله، 50 میل تیربار با 500 هزار دانه مرمی، 500 قبضه تفنگچه با 50  هزار دانه گلوله، جهار هزار دانه نارنجک، پنج ایستگاه رادیویی و دو فروند هواپیما گذاشته شود. مگر در ماه اگست 1920 هیات کمینترن تنها تجهیزات چاپی، 300 قبضه تفنگچه با 30 هزار دانه گلوله، چهار هزار دانه نارنجک و سه فروند هواپیما به دست آورد. به گونه یی که می بینیم، تقریبا تقاضای های بورودین یا اصلا برآورده نشدند یا این که از فوند ارتش سرخ تنها بخشی از تسلیحات را دادند.

برپایی پل هوایی میان کابل و کوشکا (با ساختن فرودگاه های دیگر میان این دو فرودگاه) به گفته بورودین « مهمترین وظیفه هیات« بود.[38]

 

پس از آغاز عملیات رزمی در گستره قبایل پشتون، در نظر بود پنج فروند هواپیمای دیگر را به کار بیندازند که می بایستی نه تنها ارتباط میان «ارتش انقلابی» و میسیون را قائم می ساختند، بل نیز پارتی های کوچک جنگ افزارهای شوروی را به مرزهای هند می رسانیدند. این آماده سازی گسترده در چهارچوب «طرح عملیات نظامی در مرزهای هند»تدوین شده از سوی روی، پیاده می گردید. مطابق این طرح، کمنیترن می بایستی به گستره قبایل پشتون مقادیر بزرگ جنگ افزار و مواد منفجره را برای واگذاری به گروه های  انقلابیون بومی به مقصد «نابود ساختن راه های آهن، خطوط تلگراف و تیلفون، انفجار دادن پل ها و... که با آن بسیج نیروهای رزمی انگلیس را فلج ساخت»، می رسانید.[39]

 

برای درهم کوبیدن پشت جبهه سپاهیان انگلیسی در هند، همچنان در نظر بود اعتصاب سراسری و خیزش یگان های رزمی ارتش بریتانیا را سازماندهی نمایند.

 

م. روی، با پیاده ساختن تدبیرهای برشمرده شده، بر آن سنجش داشت تا از افغانستان به پنجاب به فرماندهی یک ارتش 25000 نفری که عمدتا  از جمع پشتون های مسلح با جنگ افزارهای مدرن، توپخانه و تیربارها برگزیده شده باشد، یورش ببرد.

 

پس از رسیدن هیات بورودین- روی به تاشکنت، گسیل هیات به افغانستان به خاطر اقدامات ناهماهنگ کمینترن و کمیساریای خلق در امور خارجی به تاخیر افتاد. افزون بر این، حکومت افغانستان شتاب نداشت به هیات حق برپایی تماس های مستقیم با قبایل مرزی را بدهد. در این رابطه بورودین به گونه دور اندیشانه به ل. قره خان- معاون کمیسیاریای خلق در امور خارجی پیشنهاد کرد که کمیساریای خلق در امور خارجی «هیات افغانی» را مادامی که در تاشکنت است، زیر سرپرستی خود بگیرد.[40]

 

رهبری شوروی در مسکو موافقت خود را به این خواهش بورودین ابراز داشت. سر از سپتامبر 1920 هیات که در واقع، رهبری آن به دست م. روی بود، به گونه فرمالیته زیر کنترل نمایندگی کمیساریای خلق در امور خارجی در تاشکنت در آمد تا «امور هند» را در انحصار خود داشته باشد.

 

پویایی م. روی در تاشکنت زیان جبران ناپذیری به کار کمینترن در «دهلیز افغانستان» رسانید. چون  او با رفتارها و اظهارات چپ روانه خود اتحاد با نیروهای ضد بریتانیایی را هم در تاشکنت و هم در گستره قبایل پشتون ناممکن گردانید. در گام نخست، او عملا «انجمن انقلابی هند» به رهبری عبدالرب را (که به تاریخ 30 ماه می 1920 با گروه بزرگ هم اندیشانش از افغانستان رانده شد و از همان هنگام به بعد در تاشکنت بسر می برد)، در هم کوبید.

 

عبدالرب اوضاع در افغانستان و هند را آگاهانه ازیابی می کرد. او می پنداشت که هرگونه تبلیغات کمونیستی در میان مسلمانان این کشورها زیان بزرگی به مبارزه در برابر انگلیس می رساند. چون متحدان باالقوه را به دشمنان مبدل می گرداند. «جنگ» میان انجمن انقلابی هند و کمیته موقت انقلابی هند بر انگیخته شده از سوی روی، هندی های باشنده تاشکنت را نومید ساخته بود. بخش بزرگ هندی های باشنده تاشکنت از عبدالرب پشتیبانی می کردند. مگر م. روی منابع پولی و ساختمان انجمن را گرفت و دیگر کوپون های مواد خوراکی را تنها برای همدستان خود می داد. این تدبیر بسیار کارساز برآمد. شمار »هم اندیشان» روی به سرعت رو به افزایش گذاشت و پیرامون عبدالرب تنها چند نفر ماندند.

 

 هر دو جانب درگیر به کمیته فوق العاده  سراسری روسیه در تاشکنت بر علیه یک دیگر گزارش هایی می دادند. بستن اتهامات متقابل در جاسوسی به سود انگلیس در میان پناهگزینان هندی به رایج ترین اتهام مبدل گردیده بود و چکیست های بومی دیگر به آن توجهی نمی کردند.

 

 بایسته است یک عامل مهم دیگر را نیز در سنجش گرفت که در مسکو به آن اهمیت ندادند و با این کار لغزش نابخشودنی یی را در خاور مرتکب شدند: روی در یک خانواده برهمن پا به گیتی گذاشته بود و در دیده های مسلمانان «کافر» شمرده می شد. این موضوع برای رهبری کمینترن اهمیت نداشت. مگر برای ریختن «شالوده انقلابی» در افغانستان و شمال باختری هند وابستگی مذهبی رهبر بالقوه خیزش ضد بریتاینیایی بس مهم بود. دشمنی هندوها و مسلمانان در درازای سده ها مهم ترین عامل سیاسی در این منطقه– جایی که مبارزه در برابر انگلیسی ها به گونه سنتی زیر شعارهای جهاد پیش برده شد،  بوده است.

 

روی سهم مسوولیت خود را به خاطر آن که روسیه شوروی و کمینترن نتوانستند با ابزارهای دیپلماتیک «دهلیز افغانستان» را بر ای صدور انقلاب به هند بگشایند، دارد. او در تاشکنت بنا به مسوولیت کاری، ناگزیر بود گفتگوهای درازی با قنسول افغانی– هادی خان داشته باشد. روی به سرعت در نقش یک دیپلمات بلندپایه درآمد: او ستاد پر شاخ و برگی تنید و در مقر خود پذیرایی های پرشکوهی به افتخار هادی خان برگزار می نمود.  

 

در آغاز، گفتگوهای تاشکنت موفقثانه پیش می رفت. به تاریخ 19 نوامبر 1920 روی به مسکو گزارش داد که هادی خان به نمایندگی از حکومت خود وعده سپرد ه است که او در کابل از آزادی عمل برخوردار خواهد بود.[41] روی آغاز به تدارک رفتن زودرس خود به کابل و گسیل به موقع یک پارتی هدیه از پوست خز برای امان الله خان و همسرش نمود. مگر، او هر چه بود، نتوانست به افغانستان برود. چون در یکی از گفتگوها به قنسول افغانستان گفت که برای سازماندهی «انقلاب کمونیستی» در هند، به یک پایگاه و تکیه گاه در کابل نیاز دارد و سپس افزود که پس از آن «ما در افغانستان دست به ایجاد حکومت شوروی» خواهیم یازید».[42]

به دشوار بتوان «حماقت انقلابی» بدتر از این را بازیافت. مگر، این گونه اظهارات «بی آلایشانه» در آن برهه در میان کمینترنی ها یک امر عادی بود و این تنها روی نبود که سخن از «جمهوری شوروی افغانستان» بر زبان می آورد.

 

«انقلاب بخارا» در 1920 در نزد بسیاری از کارکنان کمینترن این توهم را زاییده بود که بر پایه سناریوی بخارا می توان حکومت های قانونی بیشتر کشورهای خاور را سرنگون کرد. در اسناد «شورای تبلیغات انترناسیونالیستی» آشکارا گفته می شد که بخارا «ایستگاه تجربی انقلاب در خاور زمین است».[43] از این رو، در اکتبر 1920 در ترکستان با همکاری دفتر ترکستان کمینترن از جمع اتباع افغانستان «کمیته انقلابی افغانستان» را به مقصد «آزاد سازی توده های ستمدیده افغانستان» ایجاد کردند.[44]

رهبر این سازمان فرد ماجراجویی به نام محمد یعقوب بود که با همنگران خود می پنداشت که بایسته است به یاری شوروی امان الله خان را سرنگون و در افغانستان تحولات سوسیالیستی را به میان آورد.

 

اهداف کمیته انقلابی مرکزی افغانستان به گونه زیر تدوین یافته بود: «نابودسازی ساختمان استبدادی، ایجاد جمهوری شوروی بر شالوده اصول انترناسیونال سوم با داشتن حق انتخاب سراسری و از میان برداشتن اختلافات طبقاتی، واگذاری زمین به پرولتاریا، نابودسازی سرمایه داران با حفظ سرمایه و توسعه بازرگانی و صنایع».[45]به دشوار بتوان گفت که یعقوب خود چنین برنامه یی را تدوین نموده باشد. به گمان غالب او  تنها در پیرامون خود گروهی از افغان ها را که ناگزیر بودند از ترس پیگرد حکومت افغانستان به بخارا بگریزند، گرد آورده و سپس به کمینترنی ها خدمات خود را پیشنهاد کرده باشد.

 

در آغاز، دفتر ترکستان کمینترن با شادمانی و گشاده رویی آن ها را پذیرفته و آغاز به تمویل «کمیته انقلابی مرکزی افغانستان» کرد. حکومت افغانستان بی درنگ در باره این سازمان دست نشانده و مزدور آگاهی یافت که این کار به معنای پیچیده شدن مناسبات آن کشور با شوروی بود. در نخستین برگ پخش شده از سوی کمیته، اهانت مرگباری به شخص امان الله خان که پدرش به گونه مرموزی  کشته شده بود، صورت گرفته بود. یعقوب و هوادارانش این موضوع را نیک می دانستند. مگر با آن هم در اثر آفریدگی خود جمله «حکومت افغانستان تنها برای آن است که یه یک مشت «پدرکشان» زمینداران و نظامیان امکان بدهد از کیسه مردم فربه تر شوند».[46]

 

کمینترن برای جلوگیری از تیره شدن بیشتر روابط با افغانستان، بی درنگ دست از تمویل سازمان برداشت. مگر دیگر دیر شده بود. جانب افغانستان دیگر به واقعی بودن تهدیدات کمونیستی پی برده بود. امان الله خان همه آوندها را در دست داشت به خاطر دولت خود هراس داشته باشد هرگاه کمینترن پویایی های خود را در افغانستان به پیمانه گسترده پهن می نمود. در رابطه با این، هیات نظامی- سیاسی کمینترن به رهبری روی محکوم به شکست بود. امیر با همه تنفری که از انگلیس داشت، به نمایندگان کمنیترن اجازه نمی داد آماده سازی خیزش ضد بریتانیایی را در هند از خاک افغانستان آغاز نماید. تنها آرزومندی حکومت افغانستان مبنی بر به دست آوردن جنگ افزار و طلای شوروی، هادی خان را ناگزیر می ساخت در تاشکنت به همکاری با نمایندگان کمینترن، کجدار و مریز خوش و بش نماید.

 

 

 

 

 ++++++++++++++++++++++++++

 

بخش دهم

نخستین کامیابی ها و ناکامی های کمینترن

 در «دهلیز افغانستان»

 

تاریخ نویسان همواره برتری بزرگی نسبت به پرسوناژ های خود دارند: نتیجه نهایی به آنان روشن است و می توانند خردورزانه تر علل شکست یا پیروزی کدامین شخصیت اعصار گذشته را تجزیه و تحلیل کنند و بشگافند. در این حال، همه ناکامی ها معمولا ماجراجویی و کامیابی های به دست آمده در مبارزات جسورانه– پیروزی اعلام می گردد.

 

برای همه پژوهشگران بدیهی پنداشته می شود که هرگاه بر پیاده سازی برنامه های ماجراجویانه منابع بزرگ انسانی و مادی تخصیص یافته باشد، هر چند هم اهداف اصلی به دست نیامده باشد، حتما نتایج وزنین میانگینی پدید می آید. طبق همین قاعده، در سال های 1920-1921 رخدادها در ترکستان افغانستان و هند به راه افتادند.

 

پس از پیروزی بلشویک ها در1917 هرگونه ماجراجویی کمینترن در خاور عملیات نسبتا کوچک متهورانه می نمود که پیاده سازی آن بیشتر بسته بود به روح و لجاجت انقلابی تا اوضاع واقعی.

 

افزون بر این، در مسکو و تاشکنت نیک می دانستند کهسازمان اطلاعاتی کمینترن در افغانستان و هند می تواند مواضع انگلیس را در آسیای میانه به شدت تضعیف نماید و این کشور قدرت مند را وادار ساند دیر یا زود در برابر روسیه شوروی کوتاه بیاید.

 

در یک سخن، انقلاب در هند برنامه «حد اعظمی» بود. اما ایجاد ستون پنجم ضد بریتانیای کمینترن در «دهلیز(دالان) افغانستان»  برنامه «حد اقلی».

 

برای تحقق آن در هر گونه تحول اوضاع، بر روسیه شوروی و کمینترن بود تا در نزدیکی مرزهای هند بریتانیایی «پایگاه انقلابی هند» را ایجاد نمایند.

 

روی همین منظور، جای «شورای تبلیغات و اقدامات انترناسیونالیستی» را در اواخر تابستان 1920 «دفتر ترکستان» کمینترن گرفت. علت اصلی برچیده شدن گلیم شورا آن بود که این ارگان کمینترنی نتوانست شبکه پر شاخ و برگ خوب زیر زمینی برونمرزی انترناسیونال سوم را در کشورهای همسایه ترکستان تنیده و بگسترد: نتوانست پلیگاه های واقعا فعال ارتباط را در مرزها ایجاد نماید. خبرچینی منظم و تدوین اطلاعات پیش برده نمی شد. به خاطر رعایت نکردن موازین عادی محرمیت، ماموران آن یکی پی دیگری لو می رفتند. در این رابطه، در تاشکنت دفتر ترکستان کمینترن آغاز به کار کرد که پویایی بزرگی در زمینه ایجاد ساختارهای غیر قانونی کمینترن هم در ترکستان و هم در آسیای میانه پیش روی آن بود.

 

رهبران سه گانه دفتر ترکستان کمینترن با این سنجش برگزیده شدند که به گونه اعظمی بتوانند منابع جمهوری ترکستان را برای حل این مساله به کار اندازند. برای مثال ی. سوکولنیکف که ارگان نو کمینترن را رهبری می کرد، همزمان فرمانده جبهه ترکستان، صدر کمیته مرکزی حزب کمونیست بلشویکی دفتر ترکستان و صدر کمیسیون ترکستان بود. همکار وی گ. صفراف همزمان عضو رهبری دو دفتر ترکستان بود: کمیته مرکزی حزب کمونیست روسیه (شاخه بلشویکی) و کمینترن.[1]

تنها م. روی در تاشکنت صرف نماینده کمینترن بود و مساعی خود را برای ایجاد «پایگاه انقلابی هند» متمرکز ساخته بود. این یکی از دلایلی بود که کار در افغانستان و هند برای دفتر ترکستان کمینترن اولویت یافته بود.

 

روند سامانیابی این سازواره کمینترنی نسبتا با دشواری پیش می رفت. تا اواخر 1920 شورای تبلیغات انترناسیونالیتی و دفتر ترکستان کمینترن عملا موازی با هم وجود داشتند. تنها مقارن با اوایل 1921 ساختار دفتر ترکستان کمینترن به میان آمد و کار اطلاعاتی آغاز به شکلگیری کرد.

 

سیمای دستگاه این سازمان قرار زیر بود:

1-  صدر دفتر ترکستان- دبیر مسوول آن بود. تا ماه مارچ سال 1921 فعالیت های آن را بورد سه گانه –  ی. سوکولوف، گ. صفراف  و م. روی میان خود تقسیم می نمودند.

2-  اداره عمومی، دفتر محاسبات و بخش تامینات بخش مرکزی دستگاه را می ساخت.

3-   شعبه سازمانی (تشکیلات) با اهمیت ترین بخش دفتر بود که به بخش های محرم، زیر زمینی (مخفی) و رسمی تقسیم می شد. بخش غیر رسمی (خفیه) کار مسوولان ارتباط با افغانستان، پامیر، ایران و چین را رهبری می کرد. آن ها به نوبه خود نقاط مرزی و برونمرزی را زیر پوشش گرفته بودند. وظیفه اصلی و عمده بخش محرم پرداختن به مراسلات رمزی (شفری)، پیشبرد کارهای شبکه های خبرچینی برونمرزی بود. کار نمایندگان با صلاحیت در خیوه و بخارا کمیته انقلابی هند ایجاد شده از سوی م. روی و مربیان «اتحادیه کارگران چینی» در دایره مکلفیت ها و مسوولیت های بخش رسمی قرار می گرفت.

4-   شعبه نشرات و چاپ به پخش آثار اشتهاری و تبلیغی به شمول اوراق تبلیغی و کتابواره ها به زبان های خاوری می پرداخت. شمار کارکنان و کارمندان دفتر ترکستان کمینترن مقارن با ماه مارچ 1921 به 157 نفر می رسید.[2]

هنگامی که م. روی به ریاست «هیات افغانی» به تاشکنت رسید، بی درنگ به پیاده سازی برنامه های خود پرداخت. برای آن که وقت را از دست ندهد، در بافتار هیات بخش نظامی ایجاد گردید که بر شالوده آن «آموزشگاه نظامی برای آموزش بورد فرماندهی از جمع انقلابیون هند (کورس های فرماندهی هندی همه اقسام اسلحه) ایجاد گردید.

 

بی درنگ توافق گردید که دو سوم افسران آموزشگاه نظامی متشکل از جمع مسلمانان نواحی شمال باختری هند بریتانیایی باشد. سوکولنیکف و م. روی می خواستند پس از شش ماه یک صد «افسر انقلابی» را به گستره قبایل پشتون برای ایجاد «بریگاد هندی» گسیل دارند.[3]

 

برای پیاده سازی این برنامه، آموزشگاه ویژه نظامی ایجاد گردید به این وسعت: در آغاز به گونه ابتدایی در آن در نظر بود کورسانت ها را در شش بخش (هوایی، توپچی، سواره نظام، پیاده تیربار و مهندسی) آموزش دهند. مگر در تاشکنت تنها 25 نفر هندی را یافتند که حاضر بودند در این کورس ها شامل شوند. در رابطه با این، «کورس های فرماندهی هندی» تنها متشکل بودند از بخش های پیاده و هوایی. بخش بزرگ هندی ها در کورس های پیاده آموزش می دیدند که مبادی پیاده نظام را فرا می گرفتند. همه کورسانت ها مبادی کاربری تفنگ ها و تیربارها را می دانستند. ده نفری که در کورس هوایی آموزش می دیدند، عملا دانش پروازی و هوایی را فرا نگرفتند، چون جنگنده های «نیوپور» و «فرمان- 3» را نمی توانستند چونان هواپیماهای آموزشی به کار گیرند.[4]

 

ترکیب فرماندهی- مدرسی کورس های فرماندهی هندی از جمع کارشناسان «هیات افغانی» برگزیده شده بود. برای مثال، سازمانده و نخستین فرمانده این آموزشگاه نظامی فرمانده سرخ- ن. کیسیلیوف بود و خلبان  گوپه بخش هوایی را رهبری می کرد.

در اواخر ماه مارچ 1921 (در آستانه لغو) و. لوسیف- رییس اداره نظامی- علمی آموزشگاه ویژه هندی که یک مامور اطلاعاتی- نظامی با پیشینه کار پیش از انقلاب بود، آغاز به رهبری آموزشگاه ویژه هندی نمود. این گونه، کورس های هندی زیر کنترل مستقیم نماینده یکی از ارگان های اطلاعاتی جبهه ترکستان قرار گرفت.  

 

مداخله ستاد جبهه ترکستان در امور آموزشگاه نظامی کمینترن یک تدبیر ناگزیر بود: وضعیت امر در کورس ها برای انقلابیون هندی بسیار بد بود و از دست می رفت.  افزون بر آن که بخش مادی آن تامین نگردیده بود، بسیاری از کارشناسان نظامی از هیات بورودین- روی از آن ناخشنود بودند که در نقش استادان گروه کوچک هندی های  ژنده پوش و تهیدست ظاهر شده بودند.

 

فرماندهان سرخ برای کار محرمانه رهسپار افغانستان بودند و تاخیر پیش بینی ناشده آن ها در تاشکنت هر گاه بی پرده گفته شود برای شان ناخوشایند بود. بسیاری از آنان در نخستین فرصت به دست آورده در پی گرفتن وظایف دیگر می برآمدند و از همین رو شور و وجد بایسته را در آموزشدهی نظامی هندی ها تبارز ندادند. در نتیجه، به گفته م. روی «امر هند زیان می دید».[5]

 

هرگاه در آماده سازی کادرهای نظامی برای «انقلاب» در هند، کار بی درنگ به راه نیفتاد، مگر کار در میان هندی ها و افغان ها در مراحل نخست از دید کمینترنی ها بس امید بخش می نمود. پس از سرنگونی امیر بخارا و اشغال این کشور از سوی یگان های ارتش سرخ، شمار هندی ها که در گستره پویایی بلافصل دفتر ترکستان کمینترن آمدند، به گونه چشمگیری افزایش یافت و به فزونی ادامه داد. چون پاییز 1920 امواج جنبش خلافت مسلمانان هند بریتانیایی به ترکستان رسیده بود. ده ها تن از هندی ها که آرزومند دفاع از سلطان ترکیه (خلیفه)  در برابر زور گویی های انگلیسی ها بودند، آغاز به آمدن به بخارای قدیم و تاشکنت نمودند.

 

این آدم ها روشن است می کوشیدند هر چه سریعتر به آناتولی بروند مگر بر خلاف خواست خود مدت درازی در ترکستان معطل ماندند. در گستره شوروی آن ها زیر تاثیر پروپاگندهای پرشور بریتانیا ستیزانه و کمونیستی کمینترنی ها قرار گرفتند.

مساله جلب و جذب و کشانیدن ناسیونالیست های هندی به همکاری با کمینترن با آن آسان تر می گردید که پای بسیاری از آنان در ترکستان خلاف خواست شان به گرداب خونبار جنگ داخلی کشانیده شده بود و برای حفظ زندگی خود ناگزیر گردیده بودند تفنگ در دست در برابر باسماچی ها بجنگند. برای مثال، امنیت حکومت شوروی بخارا را دسته یی از تیربارچیان برگزیده شده از جمع هندی ها به دوش داشتند.

 

مقارن با اواخر 1920 تنها در بخارا نزدیک به دوصد تن خارجی بود و باش داشتند که به گونه خود جوش پیرامون دو گروه گرد آمده بودند. یکی از این دو گروه متشکل بود بر بازرگانان و بازاریان.

 تلاش های نمایندگان دفتر ترکستان کمینترن مبنی بر پیشبرد تبلیغات در میان آن ها به برآیندهای باژگونه انجامید: بازرگانان ترس خورده بیخی از زندگی سیاسی در بخارا کنار کشیدند. مگر حتا آن ها ناخواسته به کمینترن در زمینه راه اندازی کارهای زیر زمینی در افغانستان و هند کمک نمودند. حکومت شوروری در ترکستان با نومید شدن از کشاندن متشبثان هندی [و افغانی-گ.] به سوی خود، اوراق هویت افغانی و بریتانیایی آنان را گرفتند. پسان ها اجنت های کمینترن از این اسناد اوریجینال [برای گسیل ماموران خود به افغانستان و هند زیر نام اتباع این کشورها-گ.] بهره گیری نمودند. 

 

گروه دیگر در میان کولونی هندی در بخارا مهاجران سیاسی بودند که در سال های جنگ جهانی اول و سال های پس از جنگ به آسیای میانه آمده بودند. این آدم ها بیشتر به فراخوان های مبارزه در برابر استیلای بریتانیا بر هند تمایل نشان می دادند. آوندهای مبلغان کمینترن مبنی بر این که در برابر انگلیس نه در آناتولی، بل در خاک هند مبارزه کرد، حتا بخشی از هوادارن جنبش اعاده خلافت را متقاعد ساخته بود. در این رابطه، بسیاری از اعضای این گروه از اقدامات م. روی در زمینه ایجاد «کمیته انقلابی هند» پشتیبانی می کردند.[6]

 

در چهارچوب «کار تدارکاتی افغانی- هندی» در زمینه انقلاب آینده در هند، کمینترنی ها همچنان در میان افغان های باشنده بخارا فعالیت می کردند.  «کمیته مرکزی انقلابی افغانستان» به وجود آمده پس از سرنگونی امیر بخارا به رهبری یعقوب، در آغاز حمایت حکومت شوروی در بخارا را با این سنجش به دست آورد که اعضای آن «در آینده می توانند همچنان خدمات ارزشمندی را برای آماده سازی جنبش انقلابی در هند انجام دهند».[7]

 

به همین دلیل بود که یعقوب را بی درنگ برای انجام گفتگوها با م. روی نزد او به تاشکنت فرستادند که حاضر شد در ازای دریافت حمایت مالی به کمینترن خدمات سازمان خود را مبنی بر تنیدن شبکه زیر زمینی در شمال افغانستان و گرد آوری اطلاعات در شهرهای مهم این کشور پیشنهاد نماید.[8]روشن است که این گونه پیشنهاد ارزشمند پذیرفته شد. افزون بر آن، برخی از نمایندگان رهبری شوروی ترکستان و کمینترن می پنداشتند که کمینه مرکزی انقلابی افغانستان « نقش بزرگی را در امر رهایی سازی کشور خود از امیر» بازی می نماید و افغانستان را به «انقلاب کبیر جهانی» می کشاند.[9]

هر چند دست سرنوشت نگذاشت این طرح پیاده شود، مگر با آن هم این به معنای آن نبود که دفتر ترکستان کمینترن نتوانسته بود در افغانستان پایگاه های زیر زمینی خود را ایجاد نماید. مقارن با پایان1920 در هرات، میمنه، مزارشریف و شماری از از دهکده ها و روستاهای مرزی پایگاه های کمینترن فعال بودند. همچنان یک پایگاه کمینترن در مرو و سرخس نیز فعال بود. اسناد بایگانی ها گواه بر آن اند که اجنت های کمینترن فعالانه از شهر مرزی ترمز بهره می گرفتند. بسنده است بگوییم که همو در این شهر کمیته مرکزی انقلابی افغانستان به میان آمده بود.[10]

 

شورای تبلیغات انترناسیونالیستی از آدم های خود در این نقاط نشیمنی بیشتر برای رسانیدن آثار تبلیغی کار می گرفت. با به میان آمدن دفتر ترکستان، تکیه بیشتری بر جمع آوری مدارک اطلاعاتی در باره اوضاع در افغانستان و هند می شد. توجه ویژه یی در این حال به اطلاعات در باره گروه های هندی یی که رهسپار ترکستان روسی می گردیدند و نیز سیاست حکومت افغانستان و در باره اجنت های بریتانیایی در میان افغان ها و ... معطوف می گردید.

 

روشن است ایجاد شبکه زیر زمینی کمینترن در افغانستان هزینه های سنگینی را در بر داشت. دفتر ترکستان کمینترن منابع لازم را در اختیار داشت. تنها م. روی دو میلیون روبل با پشتوانه طلا را از مسکو به تاشکنت آورده، آن را برای نگهداری به د.گوپنر- نماینده کمیساریای خلق در امور خارجی در شهر تاشکنت، سپرده بود که بی درنگ صد هزار روبل آن را برای مخارج خود تقاضا نموده بود.

 

او این پول ها را به دست نیاورد، چون تنها برای مصرف در گستره افغانستان و هند بریتانیایی تخصیص یافته بودند. مگر حکومت شوروی به عوض آن دو میلیون روپیه هندی را به دسترس م. روی گذاشت که به گونه عاجل از باکو به تاشکنت آورده شده بود.[11]

 

این که این پول برای چه کارهایی تخصیص یافته بود، بهتر از هر کسی م. شولمان- کارمند دفتر ترکستان کمینترن توضیح داده بود. او در گزارش خود «در باره اهمیت تاشکنت چونان پایگاه انقلابی هند» نوشت: «نباید فراموش کنیم که هنگامی که ما در باره کار از طریق افغانستان سخن می گوییم،  در گام  نخست و پیش از هر چیزی منظور ما قبایل «آزاد» و از طریق آن ها قلب هند است».[12]

 

لازم نبود به م. روی در باره لزوم سازماندهی قیام سراسری کوهنشینان نوار «آزاد» در برابر انگلیس یاد آوری شود. «طرح عملیات رزمی در مرزهای هند» او بدون پشتیبانی پویا از قبایل مرزی پشتون ناممکن بود. در این رابطه، به کشانیدن پشتون ها به همکاری با کمینترن، اهمیت درجه اول داده می شد.

تصادفی نبود که کارت حزبی شماره1 حزب کمونیست هند (که به سال1920 از سوی م. روی ساخته شده بود)، را در تاشکنت عبدالقیوم دولت خیل پشتون تبار- برادر زاده معاون کمیساریای خیبر و وزیرستان به دست آورده بود. به سال 1920 این مرد جوان در صفوف ارتش سرخ در جبهه لهستان(پولند) می رزمید که از آن جا با شتاب فراخوانده شد و به تاشکنت گسیل گردید تا در خدمت کمیته انقلابی هند یعنی م. روی قرار بگیرد.[13]

 

در تاشکنت م. روی با نخستین نمایندگان قبایل پشتون هند بریتانیایی که برای گرفتن کمک برای ادامه مبارزه مسلحانه با انگلیس به ترکستان آمده بودند، تماس هایی برپا داشت. در اواخر 1920 اکبر شاه پشتون با نام مستعار سلیم خان از وزیرستان نزد م. روی آمد. او همراه با وزیری ها در آخرین جنگ افغان و انگلیس به هواداری از سپاهیان امان الله خان می رزمید.[14] هدف اصلی دیدار اکبر شاه دیدار با و. ای. لنین بود تا از رهبر شورای کمیسارهای خلق خواستار «حمایت مادی و معنوی برای وزیری ها» گردد.[15]

 

م. روی بی درنگ اکبر شاه را به مسکو گسیل داشت و نامه یی دست او عنوانی ل. قره خان فرستاد. مگر سفر اکبر شاه نافرجام به پایان رسید: به دلایل نامعلومی همه خواهش های او رد گردید.[16]به گمان غالب رهبران شوروی و کمینترن در مسکو بر پیاده سازی پلان م. روی تکیه داشتند و نمی خواستند پیش از وقت منابع مادی را در حمایت از وزیری ها به پا خاسته به هدر بدهند.

 

در ماه نوامبر 1920 در پی اکبر شاه، فرستادگان نوی از قبایل «آزاد» به تاشکنت رسیدند. این هیات ده نفری را محمد اقبال و عبدالحق رهبری می کردند. عبدالحق از م. روی وظیفه گرفت تا پویایی های ضد بریتانیایی را در میان پشتون های نوار «آزاد» به راه اندازد. برای این مقصد به عبدالحق یک هزار چرونس (اسکناس(بانکنوت) ده روبلی) تزاری و برابر با 25 هزار روپیه هندی سکه های نقره یی افغانی داده شد. از روی اسناد دفتر ترکستان کمینترن و سفارت شوروی در کابل بر می آید که عبدالحق باید پیاده ساختن وظایف خود را از باجور آغاز می نمود– جایی که کمینترن توانسته بود مرکز زیر زمینی  یی را ایجاد نماید.

 

به تاریخ 25 نوامبر 1920 اقبال و عبدالحق با همراهان خود از تاشکنت به افغانستان رفتند. به تاریخ یکم فبروری 1921 آن ها به کابل رسیدند- جایی که عبدالحق پویایی پرشوری را در میان سیاستمداران افغانی به راه انداخت. او توانست نزد امان الله خان باریاب گردد و نامه های رد و بدل شده میان خود و روی را به دسترس او بگذارد و اطلاعات خود را در باره فعالیت های دفتر ترکستان با او در میان بگذارد. او کوشید امیر را بترساند که روسیه شوروی در پی تدارک کودتای مسلحانه به مقصد سرنگونی او است. عبدالحق به همین روحیه به گمان غالب با سپهسالار نادر خان که قبلا اقبال را زیر حمایت خود قرار داده  بود، به گفتگو پرداخت.

 

در یک سخن، فرستاده م. روی  به پایتخت افغانستان به گونه غیر منتطره برای رفقایش و نیز سوریتس  با همه توان آغاز به زیان رسانیدن به پویایی های ضد بریتانیایی کمینترن در افغانستان و در میان قبایل «آزاد» پشتون هند بریتانیایی نمود. محسوس ترین ضربه بر اقبال و همراهانش این بود که عبدالحق آن ها را از منابع مالی برای کار در میان قبایل مرزی محروم ساخت. او با گرفتن همه طلاها ناگهان کوشید به هند بریتانیایی بگریزد. مگر از سوی حکومت افغانستان دستگیر شد که نامه او عنوانی گرانت هامیلتون-کمیسار انگلیسی استان شمال باختری مرزی را به دست آورد. عبدالحق در پیام خود به هامیلتون نوشته بود که «از تاشکنت با اطلاعات بس ارزشمندی می آید» و خواهش کرده بود تا به او اجازه عبور از مرز هند و افغانستان را بدهد.[17]

 

سر از این لحظه بر همه روشن گردید که عبدالحق جاسوس انگلیس است. سرنوشت او در افغانستان به آسانی قابل پیش بینی بود: کشته شدن به دست دژخیم. مگر بر شوروی ها لازم بود بدانند که عبدالحق چه اطلاعاتی را به انگلیسی ها داده بود. در این رابطه، سوریتس از طرزی خواهش کرد تا او را واپس به تاشکنت گسیل دارند تا بازپرسی مفصلی از پویایی هایش صورت گیرد. روشن است جانب شوروی حاضر بود پس از انجام بازپرسی عبدالحق را دو باره به افغانستان تحویل دهد. مگر همه تقاضاهای سوریتس از سوی طرزی رد گردید. امان الله خان موافقت نکرد تا بازپرس شوروی در زندان دهمزنگ از جاسوس انگلیس بازپرسی نماید. امیر همچنان به وعده خود مبنی بر گذاشتن پرونده تحقیق عبدالحق به دسترس سفارت شوروی در کابل، وفا نکرد.

 

پس از یک سال جاسوس انگلیس در زندان کابل کشته شد[18]. روشن است با کشته شدن او نه تنها تقاضاهای سوریتس پایان یافت، بل نیز پرونده مسترد ساختن طلاهایی که هنگام بازداشتش از نزد او ضبط شده بود، بسته شد. شکست ماموریت جاسوس انگلیس همه چیز را به جای خود نشاند و اوضاع پیرامون اقبال در کابل عادی شد. 

 

آنچه مربوط به اقبال می گردد، او حتا موفق گردید گفتگوهایی را با نمایندگان قبایل پشتونی که به کابل آمده بودند، انجام دهد. برای ادامه پویایی در نوار «آزاد» سوریتس وعده سپرد به اقبال مبالغ جدیدی بدهد. عمده ترین چیز: مرکز باجور کمینترن در هم کوبیده نشده و کماکان فعال بود. چنین بر می آید که عبدالحق می خواست شخصا اطلاعات ارزشمند به دست آورده در زمینه را به نمایندگان بریتانیا برساند. مگر فرصت نیافت این کار را انجام دهد. چون از سوی افغان ها بازداشت شد.  به رغم این، هر چه بود، یکی از برنامه های کمینترن در هند با ناکامی  و شکست رو به رو شد. ماجرای عبدالحق به صفحات رسانه های هندی بازتاب یافت که پس از آن دیگر روشن بود هیچ حرفی مبنی بر فعالیت های اقبال و همراهانش در میان پشتون ها نمی توانست در میان باشد.

 

یک تلاش دیگر م. روی در زمینه حمایت از جنبش مقاومت قبایل «آزاد» نیز با شکست رو به رو گردیده بود. هر چند هم به دلیل دیگری. از بلوچستان دو خان با خواهش کمک در مبارزه ضد هند نزد م. روی آمدند. در دفتر ترکستان بی درنگ به آن ها نام های خانوادگی روسی شده دادند. همین بود که در اسناد کمینترن آن ها را به نام برادران «مصری خانف» یاد می نمودند.

 

 م. روی مبالغ هنگفت پول و سکه های طلایی و نقره یی را به دسترس این خان ها گذاشت و همچنان مقادیری جنگ افزار به آنان داد. افزون بر این، به آنان نامه هایی محرم و معرفی خط هایی برای پایگاه های تیمی داده شد که باید در افغانستان و هند از آن کار می گرفتند. برادران مصری خانف را از طریق پامیر گسیل داشتند. چنین بر می آید که چنین مسیر دور و دراز، بنا به ملاحظات امنیتی گزیده شده بود. آن ها بی درد سر و چنانی که می گویند، «بیخار» به بدخشان افغانی رسیدند. مگر پس از آن، اوضاع طبق برنامه کمینترن پیش نرفت. برادران مصری خانف بخش چشمگیر پول اسلحه و نامه های محرم به دست آورده از م. روی را به والی بدخشان دادند.

 برادر بزرگ برای امیر نامه گزارشی یی در چهارده صفحه در باره مدت حضور شان در تاشکنت نوشت. افزون بر آن، سوگند نامه یی به امان الله خان فرستادند که در آن آمده بود که هیچ وجه مشترکی با «سازمان انقلابی هند» ندارند.[19]  

 

ناکامی دیگر کمنیترن ثابت ساخت که سران قبایل پشتون [ و بلوچ-گ.] حاضر اند از هر کسی که باشد برای ادامه مبارزه مسلحانه در برابر انگلیس کمک بگیرند. مگر با روسیه شوروی و کمینترن به خاطر « انقلاب افسانه یی هند» همکاری نخواهند کرد. همچنان بایسته است خاطر نشان ساخت که در آن هنگام سران سرشناس قبایل پشتون به گونه مدللی امان الله خان را حامی اصلی و متحد خود در برابر انگلیس می پنداشتند. از همین رو نمی خواستند بدون آگاهی وی کدامین عملیات پنهانی را در گستره افغانستان راه بیندازند.

 

البته، در پرونده هندی دفتر ترکستان تنها شکست های پیهم نبود. کمینترن موفق شده بود تماس هایی با کمیته «رهروان جهاد» که در میان مسلمانان هند بسیار معروف بود- یعنی وهابیون برپا نماید. مقر آنان چندین دهه در روستای کوهستانی چمرکند واقع بود.  به سال 1919  محمد یاسین- نماینده وهابیون به کابل آمد و با دیپلمات های شوروی تماس گرفت و پس از آن به تاشکنت رفت و از کمینترن برای سازمان خود کمک گرفت. در ازای آن، وهابیون توافق نمودند به کمینترن در پخش پروپاگند های ضد بریتانیایی در میان قبایل پشتون کمک نمایند. [20]  

 

در ماه دسامبر 1920 هفت نفر هندوستانی از طریق شهر سرخس ایران به گستره قبایل پشتون رخنه نمودند. به گمان غالب این ها نمایندگان «کمیته رهروان جهاد» بودند. از سوی ستاد ارتش یکم برای آنان هفت میل تفنگ انگلیسی و 900 گلوله، سه قبضه تیربار و یازده قبضه تپانچه هفت تیر داده شده بود.[21]

 

هرچه بود، به یاری وهابیون، کمینترن توانست (هر چند هم با دشواری های بزرگ)، مواضع خود را در نوار «آزاد» قبایل پشتون تحکیم بخشد.

 

این گونه، هنگام تجزیه و تحلیل مواد و مدارک دفتر ترکستان آشکار می گردد که برای ایجاد «پایگاه انقلابی هند» در ترکستان از سوی حکومت شوروی از طریق کمینترن منابع بزرگ مالی و مادی تخصیص داده شده بود.  به مقصد آماده سازی کادرهای فرماندهی برای «ارتش انقلابی» مورد نیاز برای تجاوز به هند بریتانیایی در تاشکنت آموزشگاه ویژه نظامی گشایش یافت. همزمان با آن تلاش های فعالانه یی مبنی بر برپایی تماس ها، گسیل اجنت ها، اسلحه، پول و مواد تبلیعاتی به گستره پشتون انجام شد.

 

کمینترن در اواخر سال 1920 به یاری همکاری با ناسیونالیست های خاوری، چند مسیر برای گسیل عمال و ماموران اطلاعاتی خود به هند در اختیار داشت. مگر عملی ساختن موثر این کار از ترکستان میسر نبود. هم به دلیل دوری مسافه از هند و هم به خاطر مخالفت افغانستان و هم به خاطر پویایی سازمان اطلاعات بریتانیا.

 

بیشتر فرستادگان اندکشمار قبایل پشتون که تا تاشکنت می رسیدند، دیر یا زود به ساحه دید استخبارات انگلیس که در ترکستان شبکه گسترده اطلاعاتی داشت، می افتادند. افرون بر این، تنها شمار اندکی از پشتون ها به همکاری با کمینترن موافقت می نمودند. چون میان «جهاد در برابر انگلیس در هند» و «انقلاب سوسیالیستی در هند» گسل و شیار بزرگی بود.

 

کمینترن در روند کار ناگزیر بود، رفته، رفته کار با ناسیونالیست های خاور زمین را بیاموزد و فرا گیرد و راهکار خود را با توجه به اوضاع راستین ویرایش نماید. نه این که درگیر جزم های باوری و طرح های خیالی گردد.  

 

 

بخش یازدهم

کارروایی های مرکز زیر زمینی کابل

 

فعالیت های ضد انگلیسی در نوار «آزاد» هند بریتانیایی را ممکن بود تنها از خاک افغانستان به گونه موثر و تا جایی ایمن انجام داد. در مسکو و تاشکنت این موضوع را به خوبی می دانستند. از همین رو، م. روی تا آخر در پی آن بود که تا از حکومت افغانستان اجازه ایجاد مرکز انقلابی در کابل را به دست بیاورد.

 

حکومت افغانستان با آرزومندی به دست آوردن جنگ افزارها و طلای روسی، چنین وانمود می ساخت که حاضر است دهلیزی را به سوی مرزهای هند بگشاید. این حکومت بر آمدن م. روی به کابل و به آوردن جنگ افزار به افغانستان برای قبایل پشتون (مگر نه به رسانیدن آن به نوار «آزاد») موافقت کرد. این فریب به آن پیمانه آشکار و بی پرده بود که رهبری شوروی و کمینترن نتوانستند تصمیم بگیرند اسلحه در اختیار جانب افغانی برای توزیع آتیه آن در میان قبایل مرزی بگذارند.

 

به رغم اوضاع پدید آمده ناشی از برپایی مناسبات دیپلماتیک میان مسکو و کابل و نیز همچنان جو کلی حاکم تنفر از انگلیسی ها، برای ادامه پویایی های ضد بریتانیایی در این کشور و در هند تلاش هایی ورزیده می شد. در این رابطه، کمینترن (زیر کنترل فزاینده کمیساریای خلق در امور خارجی) مساعی خود را برای ایجاد یک مرکز زیر زمینی در کابل برای حمایت از قبایل شورشی پشتون مرزی و نیروهای ضد بریتانیایی در هند، متمرکز می گردانید. برای عملی نمودن این طرح دشوار، بنا به رهنمود م. روی، به تاریخ 5 جنوری 1921 محمد علی (که تقدیر بود نخستین جاسوس کمینترن در کابل گردد)، از راه کوشکا به کابل آمد.

 

بایسته است خاطر نشان سازیم که رهبری دفتر ترکستان گزینش شایسته یی کرده بود. چون مناسب تر از محمد علی برای این کار خطیر زیر زمینی در هند و افغانستان کس دیگری در میان پیرامونیان م. روی نبود. این مرد جوان تجربه بزرگ بریتانیا ستیزی داشت که در سال های جنگ جهانی اول به دست آورده بود. علی همچنان روابط خوبی با دولتمردان و گردانندگان افغانستان داشت. چون یکی از دبیران «حکومت موقت هند» مورد حمایت امان الله، به شمار بود. همچنان روابط گسترده علی در میان مهاجران هندی در کابل اهمیت بزرگی داشت. در یک سخن، کمینترن، اجنت بس مجربی را به کابل گسیل داشته بود که اوضاع را هم در افغانستان و هم در گستره شمال باختری هند نیک می دانست.

محمد علی در پیوند تنگاتنگ با سفارت شوروی در کابل، می بایست یک رشته وظایف مهم کمینترن را انجام می داد که به رغم امکانات بس بزرگ رزدنت کمینترن در افغانستان، انجام آن بسیار دشوار بود و نیازمند منابع بزرگ و زمان.  بی پرده تر بگوییم بر محمد علی بود تا در «دهلیز افغانستان» شبکه زیر زمینی خبر چینی را پهن سازد که می بایستی کار انقلابی را با پویایی های اطلاعاتی- ویرانگرانه در برابر بریتانیای کبیر در هم بیامیزد. 

 

برای سرعت بخشیدن به برپایی پیوندهای استوار میان کمینترن و سازمان های ضد بریتانیایی در هند، به محمد علی فرمان داده شد، پنهانی گسیل رهبران جنبش رهایی بخش ملی هند به روسیه شوروی را سازماندهی کند. روی برنامه ریزی می کرد با مشارکت آنان کنگره سرتاسری انقلابی هند را در تاشکنت برگزار نماید. محمد علی در پهلوی آن، می بایست گام هایی بر می داشت برای ایجاد «حزب سراسری انقلابی هند» و ریختن نخستین هسته های کمونیستی در بزرگترین شهرهای هند.[22]

 

افزون بر این، جاسوس کمینترن در کابل از دفتر ترکستان کمینترن یک رشته وظایف را به مقصد تنیدن شبکه جاسوسی در افغانستان و هند برای گرد آوری اطلاعات جاسوسی و قاچاق اسلحه روسی به نوار «آزاد» قبایل پشتون به دست آورد. برای این کار به محمد علی رهنمود داده شد آمدن «کارمندان مسوول» را از هند به تاشکنت برای دیدن آموزش های سیاسی و نظامی سازمان دهد. به گمان غالب، «کورس های همه اقسام اسلحه برای فرماندهان هندی» می بایستی به پایگاهی برای این چنین «آموزش های ویژه» مبدل می گردید.

 

م. روی توجه به ویژه خاصی به برپایی همکاری با قبایل مرزی پشتون که در نظر بود نمایندگان آنان از راه پامیر و بدخشان رهسپار تاشکنت گردند، مبذول می داشت. محمد علی می بایستی به رهبران پشتون اطلاع می داد که «می توانند در آن صورت اسلحه به دست آورند که هرگاه در وضعی باشند که بتوانند آن را پنهانی از راه کوهستان ها و کوره راه های کوهی افغانستان ببرند».[23]  

 

به محمد علی رهنمود داده شده بود به کمک کوهنشینان نوار «آزاد» نه تنها رسانیدن جنگ افزارها را به هند بریتانیایی سازماندهی نماید، بل نیز در نواحی کوهستانی بیرون از کنترل اداره انگلیس، چاپخانه کمینترن را برای چاپ و پخش آثار انقلابی در میان باشندگان ایجاد نماید. برای تحقق این برنامه ها دفتر ترکستان کمینترن به محمد علی آزادی عمل چشمگیر و حق ویرایش اجنتوری کمینترن از جمع ناسیونالیست های خاوری در نواحی در امتداد مرزهای هند و افغان را داده بود. او همچنان از طریق سفارت شوروی در کابل برای پویایی های خود منابع چشمگیری از طلا و ارز انگلیسی به دست می آورد.

صلاحیت های بسیار، پویایی های پرشور، مگر احتیاط آمیز و خویشتندارانه ضد بریتانیایی در کابل، و نیز در دست داشتن منابع چشمگیر مالی از محمد علی در سال های 1921-1922 مهره مرکزی و کلیدی همه کارروایی های کمینترن در «دهلیز افغانستان» ساخته بود. در این پیوند، در نامه های رمزی سفارت شوروی در تاشکنت و مسکو او به نام مستعار«بوس» یاد می شد.

 

برای بازپرداز تصویر دقیق تر آغاز پویایی های محمد علی در کابل، بایسته است خاطر نشان شد که او توانسته بود مناسبات بسیار خوبی کاری با سوریتس که نماینده کمینترن در آسیای میانه بود و رهبری مستیقیم و بلافصل فعالیت های او را به دوش داشت، برپا نماید. لیکن در اوایل محمد علی در نقش نوکر دو بادار برآمد نموده بود که هم از م. روی و هم از  سوریتس دستور می گرفت. سوریتس نمی خواست آرزوهای انقلابی م. روی کار عملی ضد بریتانیا را در افغانستان و هند برهم بزند. کنترل پیوسته حکومت افغانستان بر پویایی های سفارت شوروی و جاسوسی پویای انگلیسی ها در کابل سفیر شوروی را ناگزیر ساخت، با کمال خویشتنداری عمل نماید. در این رابطه، جاسوس کمینترن یکسره  زیر کنترل کامل سوریتس درآمده بود.

 

بازگشت محمد علی به افغانستان و از سرگیری کار وی در میان مهاجران هندی (هرگاه بازداشت کوتاه وی را در هرات در نظر نگیریم)، بدون کدامین دشواری صورت گرفت.[24]

 

جاسوس کمینترن با آمدن به کابل، بی درنگ به خانه [مولوی-گ.] عبیدالله [سندی-گ.]- وزیر پیشین کشور «حکومت موقت هند» که در آن هنگام روابط نیکی با حکومت افغانستان داشت، رفت و در آن جا پایید. عبیدالله به کارمندان امیر تضمین نمود که محمد علی «به پخش پروپاگند کمونیستی در افغانستان نخواهد پرداخت»[25]- چیزی که برای مدت درازی امنیت و زمینه خوب برای کار را برای او تضمین نمود. روشن است بهای حمایت عبیدالله سخاوتمندانه و با توجه به شیوه کار محمد علی به گونه ظریفانه یی پرداخت گردید.

 

با توجه به این فاکت ها می توان باورمندانه انگاشت که [مولوی عبیدالله سندی-گ.]- وزیر پیشین [حکومت موقت هند-گ.] «عامل نفوذ» شوروی در کابل گردیده بود. در عمل، جلب عبیدالله از سوی محمد علی، نخستین پیروزی بزرگ این جاسوس کمینترن در کابل بود. عبیدالله هنوز هنگام کار در حکومت موقت هند روابط تنگاتنگی با قبایل نوار «آزاد» و وهابیون داشت. رفته، رفته، این پیوندها» در هند از سوی عبیدالله به محمد علی واگذار گردید.

 

افزون بر این، عبیدالله با سپهسالار نادر خان که هوادار پشتیبانی فعال از مبارزه ضد بریتانیایی پشتون های استان شمال باختری مرزی هند بود، دوستی داشت. نادر خان در میان سران قبایل مرزی از اتوریته بزرگی برخوردار بود و از اوضاع در مرزهای هند و افغانستان بسیار نیک آگاهی داشت.  محمد علی به گمان غالب به کمک عبیدالله اطلاعات ارزشمندی را در باره اوضاع در گستره قبایل پشتون و روند اقدامات رزمی کوهنشینان با سپاهیان بریتانیایی به دست آورده بود.

 

سر از میانه های تابستان 1921 فعال ترین دوره در پویایی محمد علی در افغانستان فرا رسید. مقارن با این زمان، به جای سوریتس در کابل ف. راسکلنیکف گماشته شد که دستور مسکو را مبنی بر ادامه کار پنهانی در زمینه برپایی پیوندهای استوار با هند به شمول پشتیبانی از قبایل جنگنده پشتون در دست داشت. بنا به سنت موجود، سفیر نو شوروی همزمان به عنوان نماینده کمینترن در کابل گماشته شده بود.[26]

در مسکو کماکان امیدوار بودند که به یاری گسترش کارهای زیر زمینی، پویایی های ضد بریتانیایی استخبارات شوروی و کمینترن در افغانستان ادامه یافته و گسترش خواهد یافت. در این حال، رهبری بلشویکی از این کار (بی پروا به آن که در آن برهه از ماه مارچ 1921 د- فاکتو با انگلیس روابط دیپلوماتیک برپا گردیده بود)، خمی به ابرو نمی آورد. «جنگ پنهانی» در آسیای میانه ادامه داشت: بریتانیا از جنبش باسماچیان پشتیبانی می کرد و روسیه شوروی به نوبه خود آماده بود از مبارزه مسلحانه پشتون ها برای بی ثبات سازی اوضاع در هند بهره برداری نماید.

 

تابستان 1921 اوضاع در گستره قبایل پشتون آشکارا به سود نیروهای ضد بریتانیا نبود. به دلیل خشکسالی شدید در بسیاری از نواحی آزد حاصلات و مواشی تقریبا کاملا نابود شده بودند. در این اوضاع راسکلنیکف ناگزیر گردید  عاجل به عبدالرزاق کمک مالی نماید برای آن که «هسته رزمی را در نوار قبایل نگهدارد».[27] برای رهبر وزیری ها 15000 روبل با پشتوانه طلا فرستاده شد.

 

در ماه اگست 1921 هنگامی که بیهودگی تلاش های مبنی بر نگذاشتن افت پویایی های اقدانت رزمی در نوار «آزاد» هند بریتانیایی روشن گردیده بود، راسکلنیکف طرح م. روی را در زمینه ایجاد مرکز زیر زمینی که می بایستی پویایی دیگر مراکز فعال ضد بریتانیایی در نواحی مرزی شمال باختری هند بریتانیایی را هماهنگ می ساخت، تایید کرد. راسکلنیکف مهم ترین وظیفه «مرکز پنهانی» را ایجاد «دستگاه مطمئن روابط در هند و سپس با روسیه از طریق پامیر می پنداشت.[28]

 

جاسوس کمینترن در افغانستان(محمد علی) به راسکلنیکف پیشنهاد نمود تا در باجور یا زمین های مومندها «مرکز» نوی را سازماندهی کند که (با فتوای روحانیون بومی!) زیر پوشش انجمن رسمی فرهنگی و معارف با چاپخانه و مکتب فعالیت کند. وظیفه این مرکز عبارت بود از:

1-  گسترش تبلیغات در میان قبایل پشتون

2-  برپایی کانال های مطمئن ارتباط میان کابل و هند

3-  «جستجوی راه های مطمئن به سوی روسیه از طریق گستره قبایل آزاد منهای افغانستان»[29]

4-  چاپ آثار تبلیغی برای پخش در هند

5-  در صورت لزوم سازماندهی ترور در هند».

 

محمد علی از نماینده کمینترن در افغانستان- راسکلنیکف خواهش کرد برای سه ماه نخست برای این مقاصد،  ده هزار روپیه تخصیص دهد.[30]

 

بیشتر از این مبلغ، محمد علی برنامه ریزی نمود 12000روپیه دیگر را به شکل سوبسایدی سالانه به رهبری «کمیته رهروان جهاد» (وهابیون) بدهد. جاسوس کمینترن تحقق طرح خود را بدون همکاری تنگاتنگ با این سازمان بس با نفوذ در گستره قبایل پشتون، تصور نمی توانست. در این رابطه، سر از 1921 «کمیته رهروان جهاد» ماهانه سوبسایدی یی به میزان یک هزار روپیه دریافت می نمود. روشن است این مبلغ، رهبری این سازمان را اقناع نمی نمود و به همین سبب بود که به عبدالعزیز- نماینده کمینترن که در اواخر 1921 آمده بود، اجازه ندادند در چمرکند کمیته انترناسیونال سوم را ایجاد نماید. افزون بر آن، به خاطر رفتار خصمانه با عبدالزیز، وی ناگزیر گردید، به روستای سید آشای باجور برود. این بود که پرداخت سوبسایدی به وهابیون از سوی کمینترن برای چندی قطع گردید.

 

در ماه فبروری 1922 فضل الهی- سرپرست «کمیته» بار دیگر محمد یاسین را به کابل فرستاد تا نامه  رهبر وهابیون را که در آن برای همکاری ابراز امیدواری شده بود، به راسکلنیکف بسپارد. افزون بر این نامه، راسکلنیکف از فضل الهی نامه توصیه یی از سوی شماری از سیاستمداران هندی و رونوشت  دست نویس موافقتنامه یی را که به سال 1915 «کمیته» با نمایندگان آلمان در کابل به امضاء رسانیده بود، به دست آورد. این سند گواه بر آن بود که آلمان در سال های جنگ جهانی یکم تعهد سپرده بود منابع هنگفتی را به این سازمان برای برانگیختن قیام مسلحانه ضد بریتانیایی در گستره قبایل پشتون، پرداخت نماید.[31]رونوشت این قرار داد می بایستی نه تنها نمونه یی  برای تدوین شرایط نو همکاری میان کمیته وهابیون و کمینترن می گردید، بل نیز چنین بر می آید که برای برائت گرفتن از ماجرای عبدالعزیز بود. هر چه بود، آرزومندی کمینترن در بهره گیری از امکانات وهابیون برای کار زیر زمینی در هند بریتانیایی، منجر به از سر گیری همکاری گردید.

 

به گونه یی که رخدادهای سال های آینده نشان دادند، کمینترن نه تنها تمویل مرکز چمرکند را افزایش داد، بل که نیز خردورزانه تر اهداف و وظایف خود را در برابر گردانندگان آن تدوین کرد. رسیدن مولانا بشیر- یکی از گردانندگان کمیته رهروان جهاد (پیشوای شناخته شده در مبارزه قبایل وزیرستان در برابر بریتانیای کبیر) به کابل، به از سر گیری تماس ها میان سفیر شوروی و کمیته مساعدت کرد. راسکلنیکف با نادیده گرفتن کمونیسم ستیزی آشکار بشیر، به او 5000 روبل با پشتوانه طلا پرداخت و در باره روابط آینده با وی به تفاهم رسید.[32] بشیر در ماه اپریل 1922 به چمرکند رفت.

 

کمینترن رفته رفته به کمک وهابیون آغاز به راه اندازی کار بر ضد بریتانیا در میان قبایل پشتون نمود. برپایی همکاری با وهابیون چمرکند، یگانه اپیزود در پویایی کمینترن در افغانستان نبود. بهره گیری ابزاری از احزاب ناسیونالیستی، جوامع پنهانی و سران شناخته شده قبایل بریتانیا ستیز در برابر انگلیس سر از 1921– پدیده عادی در کار ساختارهای کمینترنی و استخبارات شوروی در آسیای میانه مبدل گردیده بود. راستش در این حال، مسایل گرد آوری اطلاعات، سبوتاژ و عملیات ویرانگرانه در پشت جبهه سپاهیان انگلیسی به وظایف تاخیر ناپذیر مبدل گردیده بود و تبلیغات کمونیستی در میان رنجبران خاور زمین به جایگاه دوم رفته بود.

 

قبایل جنگجوی پشتون آماده بودند از هر دشمن انگلیس کمک بگیرند و با تفنگ در دست، سرسختانه در برابر «انگریزی ها» برزمند. مگر با پایمردی، باور به سنت های خود و اسلام را نگه می داشتند.

کمینترن ناگزیر گردیده بود به خاطر دستیابی به اهداف عملی، برای چندی موازین ایدئولوژیکی را قربانی نماید. مثال روشن پیشبرد این گونه تاکتیک ها در زندگی، برپایی کنترل کمینترن بر پویایی کمیته کابل حزب «کنگره ملی هند» بود. یگانه نمایندگی کنگره ملی هند در خارج که در سال 1921 در کابل ایجاد گردیه بود، از لحظه پدید آیی چونان سرپوش مناسبی برای پویایی های اجنت های کمینترن در  افغانستان گردیده بود.

 

برای مثال، رییس کمیته کابل– داکتر نور محمد همزمان نماینده کنگره ملی هند و کمیته خلافت در خارج شمرده می شد. به او محمد علی به گمان غالب وعده داده بود «نمایندگان رسمی سازمان های انقلابی هند را به روسیه به کمینترن دعوت نماید».[33]هر چند داکتر نور خود می کوشید با سفارت شوروی و راسکلنیکف تماس هایی تنگاتنگی نداشته باشد. مگر همکاران بسیار نزدیک او تقریبا متشکل از عمال کمینترن بودند. در ترکیب کمیته کابل کنگره هند، عبیدالله که سخاورزانه از سوی محمد علی تمویل می شد، اقبال که قبلا در باره او در رابطه با پویایی های عبدالحق نگاشتیم و ظفر حسن [(آیبیک)-گ.] [34]که از سوی محمد علی جذب شده بود، شامل بودند.

 

 در ماه جنوری 1922 محمد شفیق– دبیر حزب کمونیست هند پی ریزی شده از سوی م. روی در تاشکنت به آنان پیوست و فعالانه به کارهای زیر زمینی پرداخت.[35]با آمدن شفیق پویایی زیر زمینی کمینترن در میان نمایندگان قبایل مرزی پشتون به پیمانه چشمگیری افزایش یافت. شفیق با توجه به نداشتن امکانات برای رفتن به هند به دلیل ممانعت حکومت افغانستان در کابل، «حزب ملی سرحد» را پیریزی کرد که برنامه آن- آزاد سازی پشتون های نوار آزاد» و نیز هند را از تسلط بریتانیا در بر داشت.

کار حزب ملی سرحد به گونه حتمی همکاری با نمایندگان حکومت افغانستان را برای به دست آوردن آزادی قبایل از «سلطه انگلیس» به یاری آنان در نظر داشت. در این پیوند، برنامه حزب ملی سرحد برای تایید به امان الله خان فرستاده شد- چیزی که ناخوشنودی راسکلنیکف را بر انگیخت. نماینده کمینترن در افغانستان دادگرانه می پنداشت که اهداف کمینرن و دولت افغانستان  در گستره قبایل باهم همخوانی ندارند. در این باره به کمیته اجرایی نوشته بود: «با کار انقلابی در میان قبایل «آزاد»، کشور شاهی افغانستان اهداف امپریالیستی مداخله جویانه را تعقیب می کند، در حالی که هدف ما دستیابی به آزادی واقعی هند و قبایل است. گذشته از آن، در این مورد نمی تواند پنهانی تضمین داده شود و در صورت دگرگونی سیاست افغانستان، همه ما را تسلیم انگلیسی ها خواهند نمود».[36] 

 

راسکلنیکف بنا به همین ملاحظات از بررسی کدامین مسایل با حزب ملی سرحد در باره کار باهمی در میان قبایل پشتون هند بریتانیایی در هند خود داری ورزید و سر باز زد. شفیق با ناکامی در جلب و جذب توجه راسکلنیکف به حزب ملی سرحد، روابط خود با این سازمان را برید و پول های کمینترن را برای تدارک اقدامات ویرانگرانه در برابر انگلیس در هند هزینه کرد. در کابل او توانست کارشناسی را پیدا کند که در ازای 500 پوند بیست بمب ساخت که قطعات آن همراه با آثار تبلیغی  به شهر پیشاور برده شد. شفیق 500 پوند دیگر را برای مخارج ترانسپورتی هزینه کرد. به این پیمانه مخارج گزاف او را نگران نمی ساخت و او از راسکلنیکف پی در پی پول می خواست. [37]

 

پویایی های خود سرانه شفیق- یکی از کمونیست های نخستین هند که نمی خواست عملا از دستورهای راسکلنیکف اطاعت کند، نسبتا به زودی پایان یافت. پس از شکواییه های سفیر شوروی، او را از کابل فرا خواندند و سپس به هند گسیل داشتند- جایی که او در پیشاور از سوی پلیس انگلیس بازداشت شد و تا سال 1927 زندانی بود.[38]با داوری از روی مدارک بازپرسی پیشاور به سال 1924 و با توجه به سزای نسبتا «نرم» به شفیق، چنین بر می آید که اپیزود رسانیدن بیست بمب به پیشاور از دید سازمان اطلاعات بریتانیا پنهان مانده بود. در غیر آن، او با سزای اعدام رو به رو می شد، نه سه سال زندان.

 

تحریم حزب ملی سرحد از سوی راسکلنیکف و فراخواندن شفیق از کابل ثابت ساخت که کمینترن تلاش می ورزید از قبایل مرزی پشتون برای برهم زدن سلطه بریتانیا در هند بهره گیرد. مگر در نظر داشت به افغانستان در شامل ساختن نوار «آزاد» به خاک آن کمک کند. اتصال زمین های پشتون ها زیر حاکمیت شاه افغانستان، محسوس ترین ضربه بر اقتدار کلیت امپراتوری در آسیای میانه شمرده می شد. مگر در مسکو در آن برهه ترجیح می دادند از شورش پشتون ها به عنوان کپسول انفجاری(دیتاناتور) برای انقلاب آینده در هند بهره گیری نمایند. به همین دلیل، پاییز 1921 یک تلاش دیگر ملی گرایان پشتون مبنی بر به دست آوردن کمک از سفارت شوروی در کابل با شکست رو به رو گردید. کسی به نام عبدالولی خان در پایتخت افغانستان «جامعه خادمان هند» را پی ریزی کرد. بر نامه این سازمان مبارزه در برابر انگلیس بر سر «متحد ساختن افغانستان با قبایل آزاد و استان شمال باختری مرزی هند (در گام نخست شهر پیشاور) و در پی آن پنجاب و بلوچستان» را در نظر داشت.[39] بدون اسلحه و طلای شوروی جامعه خادمان هند پس از گذشت یک ماه از هم فرو پاشید. راستش، حتا پس از این هم، ولی خان با داشتن تماس های شخصی با نمایندگان سفارت شوروی، ناکامانه بر تخصیص عاجل مبالغ هنگفت پول برای قبایل مرزی پافشاری می کرد.

 

نمایندگان شوروی با پیشبرد بازی باریکی از ولی خان به مقاصد خود کار می گرفتند: راسکلنیکف به یاری او توانست تماس هایی را با برخی از سران قبایل پشتون مرزی بر پا نماید. افزون بر این، از ولی خان از سوی سفارت شوروی به عنوان منبع اطلاعات ارزشمند در باره افغانستان بهره گرفته می شد. ولی خان با آگاهی یابی از امیدبخش نبودن تلاش های خود مبنی بر دستیابی به کمک گسترده مالی از روسیه شوروی و کمینترن برای پشتون های هند بریتانیایی، خود تماس های خود با سفارت شوروری را بر هم زد و پایان بخشید.

 

همکاری با عبیدالله و هوادارن او بیخی به شکل دیگری پیش می رفت. به گزارش راسکلنیکف، این ناسیونالیست هندی مشهور در افغانستان در مسکو به شاحه چپ کنگره ملی هند پیوست و می پنداشت که قبایل مرزی پشتون «اهرم خارجی اصلی برای تسریع و تسهیل انقلاب هند به شمار می روند».[40]

 

راسکلنیکف از طریق محمد علی به عبیدالله 2000 پوند استرلینگ «برای تمویل جنبش ضد بریتانیایی در میان قبایل «آزاد» داد.[41] افزون بر این، کمینترن نزدیک به 5000 پوند استرلینگ برای حمایت از ناسیونالیست های هندی (به گمان غالب وابسته به همان گروه عبیدالله) مصرف شد. سفارت شوروی در عمل پول بارها بیشتری را برای پشتیبانی از پیکار ضد بریتانیایی قبایل پشتون نوار »آزاد» خرج می کرد. بنا به مدارک استخبارات انگلیس از اکتبر 1922 تا اکتبر 1923 راسکلنیکف برای این مقصد 800 هزار روپیه افغانی(برابر با 320 هزار روبل با پشتوانه طلا) مصرف نموده بود.[42]

 

راسکلنیکف قبایل پشتون را اسلحه «یونورسالی» می پنداشت که به کمک آن روسیه شوروی و کمینترن می توانند بر حکومت افغانستان تاثیر بگذارند و برای انقلاب آینده در هند آماده گیری نمایند. در این رابطه، بی آن که پول و نیرو را صرفه نمایند، به رغم نظارت پیوسته پلیس افغانستان و اجنت های انگلیسی در نوار «آزاد» هند بریتانیایی پایگاه های کمینترن ایجاد می گردید. به سال 1922 شمار این چنین مراکز زیر زمینی به پنج می رسید. مهم ترین مرکز از دیدگاه اهمیت و پویایی در میان قبایل مرزی مرکز نامنهاد چمرکند «کمیته رهروان جهاد» بود.

 

به تاریخ 18 جنوری 1924 کمیته اجرایی کمینترن مصوبه یی را در باره ایجاد شبکه های هسته های زیر زمینی در گستره قبایل پشتون به مقصد پویاتر سازی اقدامات خود در ناحیه مرزی هند و افغان تصویب کرد. به یاری وهابیون موفق گردیدند در گذرکاه خیبر و وزیرستان دو کمیته را ایجاد نمایند که از سوی کمینترن تمویل می گردید و دستورهای  آن را اجرا می کرد.  در گام نخست در نظر بود گروه زیر زمینی یی در مرکز مهم استراتیژیک- شهر کویته ایجاد گردد مگر «کمیته رهروان جهاد» نتوانست این کار را انجام دهد. چون در بلوچستان تاثیر آن محدود بود.

 

گروه زیر زمینی کمنیترن در خیبر در ماه می 1924 ایجاد گردیده بود. مقارن با این زمان، از این ناحیه و. میسترالسکی– نمانیده کمینترن (که همزمان کارمند سفارت شوروی نیز بود) پنهانی بازدید نمود که پول و رهنمودهایی را برای فعالان بومی با خود آورده بود. اعضای گروه خیبر پروپاگند ضد بریتانیایی را در میان قبایل بومی افریدی و مومند پشاتون پیش می بردند. وظیفه اصلی این گزوه این بود که با همه شیوه ها به برونبری سپاهیان انگلیسی از گذرکاه خیبر دست یابند.

 

گروه کمنیترن در شهر وانه کار خود را آغاز کرده بود. در ماه جون 1924 به این گروه رهنمود داده شده بود شبکه گسترده زیر زمینی یی را در وزیرستان و بلوچستان ایجاد نمایند. با توجه به ویژگی اوضاع در خیبر نسبتا آرام و وزیرستان پرتب و تاب، کمینترن از شیوه ها و روش های گوناگونی برای درهم کوبیدن مواضع بریتانیا در گستره قبایل پشتون بهره می گرفت.

 

در خیبر تبلیغات پویایی به مقصد متقاعد ساختن افریدی ها مبنی بر خود داری از خدمت در یگان های ارتش بریتانیا، تحریم خرید کالاهای انگلیسی و نافرمانی از حکومت بریتانیا پیش برده می شد. این کار دستاوردهایی داشت: انگلیسی ها ناگزیر بودند دست به جلب و جذب مردها از قبایل دیگر دست بیازند. افزون بر این، در تشکیلات و دسته های غیر منظم قبیله یی که از سوی حکومت بریتانیا ایجاد گردیده بود، هسته های کمینترنی پی ریزی شده بود.

 

در وزیرستان-جایی که هنوز کانون های مقاومت مسلحانه در برابر سپاهیان بریتانیا مانده بود، کارمندان کمینترن قبایل را به قیام در برابر انگلیس فرا خواندند.  توجه بزرگی همچنان به کشف شبکه های اطلاعاتی بریتانیا در میان قبایل مبذول می گردید. مقارن با پایان 1924 گروه وانه موفق گردیده بود پایگاه های خود را در نزدیکی دژ سندیمان ایجاد نماید.

 

پویایی ضد بریتانیایی کمینترن در گستره قبایل پشتون مستلزم منابع بزرگی بود که وهابیون و همکاران آنان به پیمانه مقتضی به دست می آوردند. برای مثال، مقارن با ماه دسامبر 1924 گروه خیبر 12447 پوند استرلینگ و گروه وانه 4216 پوند مصرف کرده بودند.[43]

 

مرکز سید آشان در باجور را غلام محمد عزیز رهبری می کرد که بنا به توصیه محمد علی به این کار گماشته شده بود. عزیز که یک نظامی کادری بود، توانست در میان جوانان بومی دبستانی را «برای پرورش انقلابیون پتان» سازماندهی کند و کار را در میان سپاهیان  انگلیسی (به گمان غالب در میان دسته های گوناگون قبیله یی که به خدمت ارتش بریتانیا در آمده بودند)، آغاز کند. او توانست دستگاه چاپ را به کوهستان برساند و آغاز به چاپ آثار تبلیغی نماید. [44]

 

در یکی از شبنامه ها فراخوانی آمده بود عنوانی کوهنشینان مبنی بر این که باید به رغم امضای قرار داد صلح میان افغانستان و انگلیس در برابر انگلیسی ها به پیکار ادامه دهند. شاید همو در همین شبنامه افغان ها را به گناه پایان دادن به جنگ در برابر انگلیسی ها «خوک ها» خوانده بودند. چیچیرین بر افروخته ناگزیر بود شخصا مداخله کند تا جلو این گونه خودسری های کمینترن را که منجر به تیرگی روابط با افغانستان می گردید، بگیرد.[45]

 

 راسکلنیکف همچنان به این باور بود که هرگاه عزیز «به پحش این گونه «چرند و پرندها» که با روحیه سیاست ما در هند مغایرت دارد، ادامه بدهد،  باید روابط یا این مرکز را پایان داد».[46]

 

سرنوشت آتیه این مرکز کمینترن را از روی اسناد آرشیوی نمی توان پیگیری کرد. چنین بر می آید که پویایی آن پس از چندی پایان یافته باشد. در گام نخست به خاطر آن که حکومت بریتانیا به گونه اوپراتیفی تدبیرهای پرشوری را برای نابودسازی این گونه آموزشگاه های نظامی زیر زمینی در نوار آزاد برای نوجوانان پشتون روی دست گرفته بود.

 

به خاطر عینیت بایسته است خاطر نشان سازیم که بخش بزرگ این آموزشگاه ها بدون کدامین کمک خارجی ایجاد گردیده بودند. خود قبایل در آن ذینفع بودند که همقبیله های شان – رزمندگان جنگ جهانی اول- تجارب و آموخته های رزمی خود را به جوانان و نوجوانان بیاموزند و کمینترن می کوشید از این وضع به سود خود بهره برداری نماید.

 

به همین ترتیب در دیره یک مرکز دیگر کمینترن به رهبری شخصی به نام مخفی- دوست شخصی محمد علی، ایجاد گردیده بود که همچنان آغاز به ایجاد آموزشگاه در نوار قبایل «آازاد» یازیده بود.

 

برپایی همکاری با تورانگزایی- پیشوای مومندهای کوهنشین که دسته های چند هزار نفری او در گذشته بارها بر شهر پیشاور تاخته بودند، پیروزی بزرگ کمینترن در هند بریتانیایی به شمار می رفت. روشن است تعاون اجنت های کمینترن با روحانی سرشناس مسلمان تنها بر شالوده مبارزه باهمی مسلحانه در برابر انگلیس ممکن بود. هر گونه تبلیغات کمونیستی در میان مومندهای پیرو تورنگزایی در مرکز «غازی آباد» منجر به گسستن بی درنگ روابط با این پیشوای قبیله یی می گردید. روشن است سفارت شوروی در کابل توانسته بود با او از طریق وهابیون چمرکند ارتباط برپا نماید.

 

راسکلنیکف، بهار سال 1922 همراه با نشاندهی نخستین دستاوردها در گستره قبایل پشتون، در عمل ناگزیر بود شکست پلان محمد علی مبنی بر ایجاد مرکز واحد ضد بریتانیایی در ناحیه مرز شمال باختری هند را نیز خاطر نشان بسازد. او با برخوردن با پراگندگی و از هم گسیختگی قبایل مرزی  ناگزیر بود اندوهگینانه به کمیساریای خلق در امور خارجی گزارش بدهد: «فروپاشیدگی و از هم گسیختگی قبایل جداگانه و نمایندگان جداگانه این قبایل، نبود سازماندهی و نظم متحد سازنده همه قبایل، آرزومندی هر یک از نمایندگان قبایل برای این که خود رهبر باشد و کشاکش ها و همچشمی ها و بدبینی های شخصی برخاسته از این امر بر شالوده رقابت، مانع بس جدی یی بر سر راه کار ما در میان قبایل می باشد.  بر ما است تا در گفتگو با هر یک از قبایل جداگانه با آن ها وارد معامله شویم و سوبسایدی های تخصیص یافته برای قبایل را به چند بخش تقسیم نماییم. این ناتوانی خاورزمینی ها در متحد شدن و سازمان یافتن و خود بزرگ بینی و برتری خواهی آنان تا کنون چندین بار موجب کند شدن پویایی انقلابی ما در خاور گردیده است...»[47]

 

عدم آرزومندی پشتون ها به متحد شدن برای تدارک انقلاب در هند، نمی توانست راسکلنیکف را نگران نسازد. مگر عدم «سازمانیابی» و ناهمگرایی ناسیونالیست های خاوری  به او مزاحمت نمی کرد از آنان برای جمع آوری اطلاعات استحخاراتی در باره اوضاع در نوار «آزاد» و اطلاعات در باره سپاهیان انگلیسی که در مرزهای هند و افغانستان مستقر بودند، بهره گیری نماید.

 

اجنت های کمینترن از سوی سفارت شوروی مجهز گردیدند با پرسشنامه ویژه در بر دارنده فهرست پرسش هایی که مورد دلچسپی نمایندگان شوروی در کابل بود.[48] 

 

در گام نخست، کمینترن به مدارک دقیق در باره همه «مراکز» ضد بریتانیایی که در آن هنگام در نوار «آزاد» فعالیت داشتند، نیاز داشت. موقعیت دقیق آن ها، امکانات مالی شان، مقدار اسلحه دست داشته آن ها، مناسبات آن ها با دیگر سازمان ها و میزان نفوذ و تاثیر آن ها در میان قبایل مرزی، روابط آن ها با کابل (به ویژه با سفارت های خارجی). افزون بر این، اجنت های کمینترن می بایستی اطلاعات دقیقی را در باره نیازهای مراکز به اسلحه، پول و آثار تبلیغی جمع آوری می کردند. در پرسشنامه راسکلنیکف به ویژه بندی در باره شیوه مطمئن گسیل اسلحه برای آن که به دست انگلیسی ها و حکومت افغانستان نیفتد، دیده می شد.

در یک سخن، کمینترن می خواست موجودیت سازمان های مختلف ناسیونالیستی را در گستره قبایل پشتون کشف نماید. برای آن که برای برخی از آن ها کمک نماید و آن ها  را به حوزه تاثیر خود بکشاند.  

به گمان بسیار، همزمان با حل این مساله، آن مراکز زیر زمینی که قبلا از کمینترن پول به دست آورده بودند، نیز توسعه داده می شد. با دانستن تمایل شخصیت های خاور زمین به طلا و توطئه چینی و دسیسه سازی، این گونه آژیری و بیداری کاملا موجه می نمود. 

 

بخش دوم «پرسشنامه» راسکلنیکف به روشن ساختن پتنسیال نظامی قبایل «آزاد» پشتون تخصیص یافته بود. در گام نخست، کمینترن به کمیت و کیفیت اسلحه کوهنشینان دلچسپی داشت. افزون بر این، کمینترن از راسکلنیکف خواستار مدارک در رابطه با آن بود که به کدام پیمانه قبایل از عملیات سرکوبگرانه سپاهیان انگلیسی و خشکسالی سال 1921 زیانمند شده بودند و «هر قبیله در صورت نیاز به کدام اندازه جنگجو داده می توانست».[49]

 

اجنت های کمینترن می بایستی اطلاعات را در باره روابط قبایل با حکومت افغانستان به شمول اطلاعات در باره واکنش پتان ها به فراخوان امیر مبنی بر حفظ صلح با انگلیس در سه سال آینده جمع آوری می نمودند.

 

جهت دیگر فعالیت اجنتوری کمینترن در استان شمال باختری مرزی هند «کار» طبق سامانه نامنهاد «حصه داری» بود. دسته های غیر منظم قبایل که از سوی حکومت هند بریتانیایی در نوار «آزاد» تشکیل یافته بودند، دلچسپی و شیفتگی کمینترن را به چند دلیل بر می انگیختند:

1-  در خود نوار «آزاد» این یگان ها بس موثر بودند با آن وسیله که بس پرمصرف تحکیم نفوذ انگلیس در میان قبایل کوهی شمرده می شدند.

2-  «حصه داران» به منزله باشندگان بومی هنگام اجرای هر گونه اقدامات ضد بریتانیایی در گستره قبایل پشتون خطرناکترین جنگجویان به شمار می رفتند.

3-  برای بسیاری از «حصه داران» خدمت برای انگلیسی ها ناگزیر بود. برای این که از گرسنگی نمیرند. بسیاری از این پشتون ها حتا با به دست آوردن پول از اداره استعماری، از بریتانیای کبیر  نفرت داشتند. آن ها آماده بودند شورش را در هر لحظه مساعد و مناسب برپا نمایند و یا در ازای پول  کار اطلاعاتی را ضد «انگریزی ها» پیش ببرند. 

 

روشن است مفصل ترین اطلاعات را اجنت های کمینترن می بایستی در باره شمار، محل استقرار، تحکیمات و جنگ افزارهای سپاهیان انگلیسی در نوار «آزاد» جمع آوری می نمودند. از این رو، بخش بزرگ «پرسشنامه» راسکلنیکف به این موضوع تخصیص یافته بود. در این حال، توجه ویژه یی به ساختمان های دژها و پاسگاه های نوساخت از سوی انگلیسی ها (شمار پادگان های انگلیسی ها و شمار دستگاه های توپخانه آن ها) و نیز راه های نظامی مبذول می گردید. 

 

پشتون ها به خاطر پول با اشتیاق اطلاعات مورد نیاز اجنت های کمینترن را به دسترس آنان می گذاشتند و با آنان در کار در برابر انگلیس در چهارچوب امکانات دست داشته همکاری می کردند. مگر در مسکو، چنین بر می آید که تصمیم گرفتند برای موثریت بیشتر استخبارات شوروی در گستره قبایل پشتون، حرفه یی های بسیار خوب آماده شده کار نمایند، نه انقلابیون آماتور!

 

گاهگاهی کار به ناکامی می کشید. برای مثال، بهار سال 1922 راسکلنیکف پخش آثار تبلیغی کمینترن به زبان های انگلیسی و پارسی را در میان قبایل مرزی پشتون اجازه نداد. چون در کتابواره ها و شبنامه ها نشان های چاپخانه های شوروی زده شده بود.[50]

 

فعالیت پویای اجنتوری کمینترن در افغانستان در سال های 1921-1922 مانع جدی یی برای عادی سازی مناسبات میان کابل و لندن گردیده بود. امان الله خان برای پیاده سازی ساماندهی ها (اصلاحات) به صلح با انگلیس نیاز داشت. از همین رو، به سال 1922 حکومت افغانستان ناگزیر گردیده بود تدبیرهایی برای پایان بخشیدن به پویایی های فعال ضد بریتانیایی در کشور خود اتخاذ نماید. در این سال، از افغانستان مهم ترین اجنت های کمینترن یا کسانی که با آن ارتباط داشتند، بیرون رانده شده بودند. در ماه اکتبر 1922 عبیدالله بی آن که منتظر اخراج شدن از افغانستان گردد، با گروهی از هم اندیشانش به تاشکنت آمد. مقارن با آن زمان، او دیگر در عمل رهبر «حکومت موقت هند» در کابل بود و همزمان با آن کمیته کابل «کنگره ملی هند» را رهبری می کرد.

 

عبیدالله، با رفتن «نمایشی» از افغانستان می خواست به مهاجران هندی نشان دهد که دیگر نمی توانند روی کمک امان الله سنجش نمایند. مگر عبیدالله نمی خواست بدون نبرد تسلیم شود. او تصمیم گرفت حکومت شوروی را متقاعد سازد  تا «همدردی کابل را با دادن رشوه بخرد».[51]عبیدالله از کرملن خواست ده میلیون روپیه به دسترس او بگذارد. به کمک این مبلغ او با پشتیبانی سپهسالار نادر خان امیدوار بود «مناسبات انگلیس و افغانستان را سرد و تیره بسازد». تا زمینه برای بهره گیری از افغانستان به عنوان «پایگاه برای کار انقلابی در هند و میان قبایل پشتون» فراهم گردد.[52]در کمیساریای خلق در امور خارجی این پلان را به دلیل غیر عملی بودن آن، رد نمودند.

 

پشت پرده خیالبافی های عبیدالله در آن هنگام نخستین تلاش های نادر خان مبنی بر یافتن پشتیبان نیرومند برای خود برای سرنگونی امان الله خان پنهان گردیده بود. هر چه بود، عبیدالله نامه نادر خان را آورده بود که در آن او از دست سرنوشت خود که به یک جنرال مغضوب و از نظر افتاده مبدل گردیده بود، شکوه و نالش داشت و «سیاست بخارایی» امان الله خان را به تازیانه نکوهش بسته بود.[53] دشوار بود از سخنان عبیدالله دریافت که آیا نادر خان در آن برهه آماده بود در کابل یک کودتای نظامی را به راه اندازد یا نه؟- چیزی که رهبران شوروی را یک بار دیگر به ماجراجوی رهبر هندی و ناممکن بودن ادامه کار زیر زمینی در افغانستان و هند با روش های کهنه متقاعد ساخت.

 

به سال 1922 مرکز کابل ناسیونالیست های هندی که در افغانستان سر از جنگ جهانی اول فعال بود، به موجودیت خود پایان داد و کار پویای کمینترن در این کشور برای چندی قلج گردید. در رابطه با این، در سال های دهه بیست سده بیستم، پویایی های استخباراتی در افغانستان و نوار «آزاد» هند بریتانیایی به پیمانه چشمگیری زیر کنترل استخبارات شوروی رفت که به رغم اخراج اعضای هسته زیر زمینی پیشین در کابل، هر چه بود «ارثیه» ارزشمند کمینترن را هم در افغانستان و هم در شمال باختری هند، به چنگ آورده بود.

 

 

 

 

 

 

 

 

بخش دوازدهم

دژ پامیر

بی میلی حکومت افغانستان مبنی بر دادن ترانزیت آزاد برای اسلحه شوروی به قبایل نوار«آزاد» هند بریتانیایی، روسیه شوروی و کمینترن را ناگزیر گردانید به جستجوی کوره راه های پنهانی منهای نواحی مرکزی افغانستان برآیند. در این رابطه، سوریتس جمال و م. روی توجه ویژه یی را به مسیر پامیر برای رابطه با هند مبذول نمودند.

 

به تاریخ دهم فبروری 1921 سوریتس به کمیساریای خلق در امور خارجی تلگرامی گسیل داشت که در آن گزارش داد که برای تحقق این طرح، در نظر دارد برای برپایی تماس های پایدار با چترال و باجور، یک افسر ستاد کل را به پامیر گسیل دارد. لزوم برداشتن چنین گامی را سفیر چنین توضیح داد: «در صورت موفقیت، پامیر می تواند نقش مرکز میانجی را میان هند و ترکستان بازی نماید. رابطه پامیر می تواند عمدتا برای رسانیدن جنگ افزار به کار گرفته شود و تراز وابستگی کار هندی ما را از افغانستان پایین بیاورد».[54]

 

گزینش «بام جهان» به عنوان تخته پرش و خیز برای عملیات ویرانگرانه و اطلاعاتی ضد بریتانیایی تدبیر ناگزیری بود. چون رسانایی فرضی ممکن اسلحه به یک سرزمین بلند کوهستانی حتا با داشتن پایگاه های خوب تجهیز شده تا مرزهای هند امر بس دشواری بود. این در حالی بود که در پامیر پس از روی کار آمدن بلشویک ها در روسیه، فروپاشی و درهم و برهمی حکمفرما بود: افسران و سربازان با تفنگ ها و پول خزانه ها آن سوی مرز می رفتند- بیشتر به هند. بسیاری از پاسگاه های مرزی از سوی باشندگان بومی و چینی ها به تاراج رفته بودند.[55]

 

به سال1919 از پاسگاه پامیر نه مرزبانان روسی، بل صد تن از اسیران چکی و سلواکی که یگانه آرزوی شان- رهایی از این زندان بلند کوهستانی و رهسپار شدن به سوی میهن شان بود، پاسداری می کردند.[56]به ویژه باید خاطر نشان ساخت که پویایی دسته های باسماچی ها در وادی فرغانه برای زمان درازی پامیر را از تاشکنت بریده و جدا ساخته بود. در این پیوند، حکومت شوروی تنها در سال 1921 بر بام جهان حاکم گردید.

 

راستش، تا این زمان در روند یک سال در آن جا دسته ارتش سرخ به فرماندهی سیمیکین عمل می کرد. حضور به این پیمانه درازمدت این یگان رزمی در پامیر از سوی روسیه شوروی به منزله رویداد مهم سیاسی ارزیابی می گردید. در اکتبر 1920 کمیسار جبهه ترکستان به جنگاورانی که در پامیر بودند، با پیامی ستایش  آمیز رو آورد که که در آن آمده بود:

 

 «رفقای دسته پامیر!

به شما رسالت خطیری سپرده شده است. جمهوری شوراها شما را به پاسگاه پامیر گسیل داشته است- به مرزهای کشورهای دوست- هند و افغانستان. کوه های پامیر روسیه انقلابی را از هند که در آن 300 میلیون انسان که از سوی انگلیسی ها به بردگی گرفته شده اند، جدا می سازد.

 

در این فلات کوهستانی، شما پیک بران انقلاب، بایست درفش سرخ ارتش رهایی بخش را بر فراز بام دنیا بر افرازید!

 توده های هند که در برابر استیلاگران انگلیسی مبارزه می کنند،  به زودی آگاهی خواهند یافت که کمک دوستانه از راه می رسد. شما با همسایگی خود با قبایل آزادی دوست شمال هند با حرف و عمل راندمان انقلابی آن ها را تسریع نمایید.»[57]

 

برای آن که پامیر را به پایگاه برای پیشبرد استحبارات در کشورهای همجوار و صدور انقلاب به هند مبدل ساخت، تابستان 1921 از سوی کمیته فوق العاده ترکستان به گونه عاجل در شهر اوش (قرغیزستان) دسته ویژه اعزامی «پامیر» به رهبری ت. دیاکف تشکیل گردید که میخاییل الله وردی اف جوان (که پس از بیست سال به دستور شخص استالین در دوره جنگ حهانی دوم به عوان رزدنت استخبارات خارجی شوروی در افغانستان گماشته شد) معاون او گردید.

 

عملیات گروه اعزامی به پامیر را در برنامه بود تا چونان عملیات مشترک کمیته فوق العاده ترکستان، ادراه اطلاعات جبهه ترکستان و کمیساریای خلق در امور خارجی پیاده نمایند. ت. دیاکف- نماینده کمیته، اوژن پتروفسکی- نماینده اداره اطلاعات بودند و ارنستو پومپور[58]- که از مجرای کمیساریای خلق در امور خارجی گسیل گردیده بود، قرار بود استخبارات سیاسی را پیش ببرد.

 

دیاکف بر سر راه خاروغ (تاجیکستان) در دسته زیر فرمان خود انضباط اهنینی را برقرار کرد که چنین بر می آید برای رسیدن هر چه سریعتر به مقصد تعیین شده بود. به تاریخ 18 سپتامبر 1921 هنگامی که 150 افسر و سپاهی ارتش سرخ به خاروغ رسیدند، نمی از آنان نیمه برهنه و بیمار بودند. از جامه و دارو خبری نبود. سیمای ترسناک این پاسگاه مرزی را نام با مسمای «زیر ساطور مرگ» که به آن داده بودند، به خوبی بازتاب می دهد. دشواری های مادی با همچشمی های شدید میان نمایندگان سه اداره مختلف که از دیدگاه تیوریک هدف مشترک (تحکیم حاکمیت شوروی در پامیر و تنیدن شبکه اطلاعاتی در کشورهای همسایه) داشتند، پیچیده تر می شد. مگر رفتارهای زننده و زشت و نابخردانه دیاکف- نماینده تام الاختیار کمیته فوق العاده ترکستان نزدیک بود همه چیز را بر هم بزند.

 

افزون بر فاکتور ذهنی، روشن است علل عینی یی پدیدآیی خصومت میان رهبران گروه اعزامی پامیر هم بودند. در برابر دیاکف- مامور ضد جاسوسی وظیفه کشف و برهم زدن کار جاسوسان انگلیسی و افغانی در گستره شوروی نهاده شده بود. پامیر در آن هنگام چونان دالان گذر و رخنه «سیاهکاران» گوناگون که در میان آن ها شمار بسیار پتان ها (عمال انگلیسی ها) دیده می شدند، بودند. افزون بر این، باشندگان این ناحیه اسماعیلی ها بودند که طی سده ها سامانه خشن پنهانکاری را هم در میان جامعه خود و هم در بیرون از آن تدوین نموده بودند. کانال های پنهانی روابط آن ها سراسر آسیای میانه را در بر می گرفت و به هند بریتانیایی– جایی که رهبر مذهبی آن ها- پرنس آقا خان بود و باش داشت، می رسید.

 

این وضع در گذشته نگرانی جدی دولت تزاری در ترکستان را نیز بر می انگیخت. مگر طی دهه ها کسی نمی توانست از رسیدن اطلاعات و طلا به آقا خان جلوگیری کند. دیاکف با سی کارمندش تلاش داشت با این سازمان نیرومند اسماعیلی مبارزه نماید! آن هم در حالی که مبارزه سختی را با شبکه های اطلاعاتی بریتانیا و افغانستان پیش رو داشت. چنین بر می آید که اعتراف به ناتوانی را در ذهن او  بیماری ذهنی نامنهاد «اشپیومانی» آفریده بود. او حتا به ارنستو پومپور و اوژن پتروفسکی آغاز به سوء ظن نمودن کرد. او حتا پتروفسکی را بدون دلیل بازداشت کرد.

 

نمایندگان اداره اطلاعات و وزارت خارجه مورد سوء ظن دیاکف بودند، چون با توجه به شرایط واقعی آغاز به بهره گیری ابزاری از ساختارهای اسماعیلی برای کارهای اجنتوری نموده بودند. برای مثال، پومپور توانسته بود ایشان یوسف علی شاه را به همکاری جلب نماید و از طریق آدم های او با بسیاری از مناطق نشیمنی خارجی ارتباط برقرار نماید.[59]

 

افغانستان نیز پنهانی می کوشید از اسماعیلیان سود ببرد. اجنت های امیر عمدا آوازه هایی را پخش نمودند که پامیر روسی به زودی به افغانستان خواهد پیوست. در این اوضاع، ایشان های اسماعیلی که آن ها را در سده نزدهم نه بی موجب «یزیدان شرق» می خواندند، ثابت ساختند که به راستی چه آدم های محیل، شیاد، نیرنگ باز و مکاری هستند. آن ها با همه نیروهای درگیر در پامیر سرگرم توطئه و دسیسه سازی بودند و تنها به منافع شخصی خود بها می دادند.

 

ارنستو پومپور و اوژن پتروفسکی به آن اندازه خردمند و نیرومند بودند که کار را در اوضاع بس پیچیده و دشوار پهن نمایند و دیاکف که با همکارانش به کارهای برونمرزی آنان مزاحمت می کرد، پس از یک سال به کار دیگری گماشته شد. لیکن، نه تنها شرایط خشن طبیعی و رسیدگی به حسابات تسویه ناشده در میان تیم، کار گروه اعزامی به پامیر را دشوار می ساخت. با رسیدن به خاروغ، ناگهان روشن شد که برپایی ارتباط رادیویی با فرماندهی جبهه ترکستان ممکن نمی باشد. چون دستگاه فرستنده رادیویی خود ساخت شکسته بود. در این رابطه، فرماندهی دسته پامیر تلاش ورزید پیوندهای پنهانی یی با راسکلنیکف برپا نماید. مگر با  شکست مفتضحانه یی رو به رو گردید: اجنت پنهانی که با گزارش به کابل گسیل گردیده بود، از سوی دولت افغانستان بازداشت گردید. پس از چندی ارنستو پومپور هر چه بود، توانست گزارشی را به سفارت شوروی در کابل بفرستد که در آن نمانیده کمیساریای خلق در امور خارجی در پامیر از راسکلنبکف خواهش کرده بود تا رسما از امان الله خان بخواهد تا اجازه دهد که رسما میان خاروغ و سفارت در کابل ارتباط برقرار نماید.[60]

 

در این اوضاع، ارتباط منظم با تاشکنت تنها با همکاری دولت افغانستان ممکن بود. از طریق سفارت شوروی در کابل پیک رسانان به دلیل موانعی که باسماچیان ایجاد کرده بودند، نمی توانستند به خاک شوروی رخنه نمایند. توافق امیر در زمینه به دست آمد و این گونه، محاصره اطلاعاتی دسته پامیر شکسته شد.

 

با بهره گیری از دفترچه های رمزی و «پنهان نگار» های گزارشدهی اطلاعاتی محرم، از ارنستو پومپور گاهگاهی به کابل گزارش هایی گسیل می گردید که نسبت به خدمات پستی افغانی هم صرفه جویانه تر بود و هم مطمین تر و هم زودتر می رسید. بخشی از اطلاعات محرم از خاروغ به گمان غالب از مجاری اجنتوری به قونسولگری شوروی به مزارشریف می رسید. چنین بر می آید که این خط غیر قانونی ارتباط را بیشتر استخبارات نظامی استفاده می کرد. چون شمال افغانستان در گام نخست زیر سایه نفوذ این سرویس ویژه در آمده بود. در یک سخن، اطلاعات استخباراتی گرد آورده شده در پامیر با پیمودن راه دور و دراز از طریق افغانستان به گونه منظم به تاشکنت و مسکو می رسید. امان الله خان بنا به یک رشته دلایل به جانب شوروی کمک می کرد. نقش بزرگی را در نخستین پیروزی های استخبارات شوروی «خود فروختگی» کارمندان دولتی افغانستان بازی نمود.

 

مقارن با سال 1922 ارنستو پومپور با دست و دلبازی و مصارف گزاف مناسبات خود با حکومت محلی امیر  برپا نمود و آدم های او توانستند «بیخار» میان خاروغ و نواحی مختلف افغانستان، کاشغر و شمال هند رفت و آمد نمایند. همه اجنت های شوروی پاسپورت های افغانی داشتند که از همان ماموران «با وفای» امیر خریده شده بودند.[61] به یاری اسناد مطمئن، رهبری دسته پامیر توانست از شکست ها و ناکامی های بزرگ در کار زیر زمینی در خارج برهد. هرگاه اجنت را رهزنان بومی در راه تاراج نکرده و نمی کشتند، او به مقصد می رسید و وظیفه خود را انجام می داد.

 نخستین کامیابی های استخباراتی شوروی در نواحی شمال افغانستان و هند را توانستند به پیمانه چشمگیری به یاری همکاری با اسماعیلیان که در ازای پول برای هر کسی کار می کردند، به دست بیاورند. با اطمینان می توان گمان زد که ارنستو پومپور و همکاران او از شبکه های برونمرزی پیش از انقلاب نیز بهره می گرفتند که از سوی د. ی. گیلو– فرمانده پیشین دسته پامیر روسیه تزاری که به حکومت شوروی پیوسته بود، در اختیار آنان گذاشته شده بود.[62] مگر دشوار بود از آنان برای قاچاق محموله های بزرگ جنگ افزار برای قبایل مرزی پشتون به گونه یی که در آغاز سوریتس، جمال پاشا و م. روی می پنداشتند، بهره گیری کرد. 

 

چنین بر می آید که این امر را ارنستو پومپور نیز درک می کرد. مگر او به رهبری خود با این گفته ها آرامش می بخشید که  نفس «پدیدار شدن حکومت شوروی در پامیر، تکانه نیرومندی به قبایل رزمنده در راه آزادی به این شرح می بخشد که تنها نوار باریک حایل واخان افغانی آن ها را از شوروی که درفش آزادی و برابری توده ها را بر بلندای بام دنیا بر افراشته است، جدا می سازد.[63] مگر شعارهای انقلابی نمی توانستند موانع متعددی را که استخبارات شوروی با کشیدن دهلیز به سوی هند با آن رو به رو می شدند، کنار بزنند.

 استعداد یک جاسوس و در اختیار داشتن منابع مالی، هر چه بود، به ارنستو پومپور اجازه می داد،  مقارن با بهار 1922 «پیوندهای برونمرزی یی» برپا نماید و در مرکز اداری قطغن و خان آباد در یارقند (یارکنت چین) و در شهرهای چترال و گیلگیت هند بریتانیایی شبکه های خبر چینی را پهن نماید.

 

 به سال 1922 اجنت های شوروی از پامیر توانستند همچنان در خان نشین «دیره جات» جای پا پیدا نمایند و به سوی شهر پیشاور– مرکز استان مرزی شمال باختری هند بریتانیایی راه بگشایند. این گونه، در بخش شمالی گستره قبایل پتان هند بریتانیایی شبکه اطلاعاتی بس پر شاخ و برگی تنیده شد. با این توانایی که اطلاعات را به گونه اوپراتیفی جمع آوری و در اوضاع اضطراری در باره اوضاع در مرزهای هند و افغانستان و در شمال هند به دسترس بگذراد. خبر چینی در هند دشوارترین کار برای پومپور بود. او در یکی از گزارش های خود به کمیساریای خلق در امور خارجی نوشت که راه همواری برای یک جاسوس که از پامیر به سوی هند گسیل می گردد، از راه چترال و گیلگیت به خاطر تمرکز بزرگ سپاهیان انگلیسی در این ناحیه عملا وجود ندارد. در این اوضاع، ناگزیر بیراهه ها و کوره راه ها جستجو گردد. بهترین بیراهه ها از طریق یارکنت است که موقعیت بسیار حساس آن به اجنتوری شوروی اجازه می دهد نه تنها در باره کاشغر بل نیز در باره اوضاع در شمال هند اطلاعات را جمع آوری نماید».[64]

 

گسیل تنی چند از انقلابیون هندی آموزش دیده در تاشکنت و دانشگاه کمونیستی رنجبران خاور در مسکو محک مطمئن بودن مجاری ارتباط میان پامیر و شمال هند بود.

 

پس از بسته شدن دفتر ترکستان کمیترن که یکی از شرایط عادی سازی مناسبات سیاسی با بریتانیای کبیر بود، وفادارترین رفقای هندوستانی را از آسیای میانه برای تحصیل به مسکو بردند. کسانی هم که در بخارا مانده بودند، از هم پاشیدند و به هر سو پراگنده و پاشان شدند. در این پیوند، م. شولمان -نماینده کمیته فوق العاده در دفتر ترکستان کمینترن، مهاجران هندی را در ترکستان «اجساد بیجان جنبش انقلابی هند» می خواند.[65]

 

در این اوضاع، برای کمینترن مهم بود تا جای امکان سریع تر بهترین آدم های خود را به هند گسیل دارد تا در سرزمین خود هسته های زیر زمینی کمونیستی را ایجاد و مبارزه راستین در برابر انگلیس را آغاز نمایند. افزون بر این، بر م. روی بس مهم بود ثابت سازد که مبالغ هنگفت و گزاف پول و طلا و ارز به مصرف رسیده در تاشکنت به باد هوا داده نشده و آغاز به بازدهی می نماید. در این پیوند، دانشجویان هندی یی را که نتوانسته بودند درس های خود را در مسکو به پایان برسانند، تابستان 1922 شتابان نزد نیکلای گلدبرگ- مربی دفتر ترکستان کمینترن که برنامه گسیل ده تن را از راه پامیر به چترال و سپس به کلکته ریخته بود، گسیل داشتند.

 

طبق برنامه گلدبرگ، هندی ها می بایستی همراه با ارنستو پومپور به خاروغ فرستاده می شدند. مگر برای رعایت محرمیت و رازداری تا رسیدن به این پایگاه در سه دسته در هر دو هفته به همراهی راهنماها به هند فرستاده شوند(هر چند هم در عمل این تقسیم اوقات رعایت نگردید). پومپور سفر امن را به بخارا تضمین داده و به هندی ها اسناد اصلی بریتانیایی داده بود.[66]      

 

مانند همیشه چیزی نمانده بود که گسیل هندی ها به میهن، برهم بخورد. چون کمینترن به گلدبرگ منابع ارزی لازم را نداده بود. در آخرین لحظه، راسکلنیکف از کابل پول فرستاد. پولی که کمینترنی ها به هند انتقال داده بودند، مبلغ هنگفتی را می ساخت: 35250 روبل و 47000 روپیه افغانی( برابر با 1568 روبل با پشتوانه طلا)[67]حتا بدون احتساب مخارج در روبل، این عملیات کمینترن برای کمیساریای خلق در امور خارجی به 160 چرونس تزاری رسید. با آن که روسیه پس از جنگ داخلی درهم شکسته و ویران شده بود، مگر طلای روسی برای انقلاب افسانه یی جهانی به گونه بی رویه بر باد داده می شد.

 

شب هنگام 11 نوامبر 1922 نخستین گروه متشکل از چهار نفر (عبدال مجید- رییس گروه، فیروز الدین، رفیق احمد و نبی احمد) به سرعت موفقانه به چترال رسیدند. مگر موفقیت هندی ها در همین جا پایان یافت. چون بامداد روز دیگر حکومت خان نشین چترال آنان را به دست انگلیسی ها سپرد. 23 نوامبر سرنوشت همانندی را گروه دومی متشکل از سه نفر پیدا کرد. بایسته است خاطر نشان سازیم که که دو نفر پشتون از راه کوتوفسیف  به نوار «آزاد» رسیدند. مگر چندی بعد در سال 1923 از سوی حکومت بریتانیا بازداشت شدند.

 

این گونه، نخستین گسیل بزرگ اجنت های کمینترن از راه پامیر به چترال کاملا با شکست رو به رو گردید. در ماه های اپریل- می 1923 در شهر پیشاور «دادگاه توطئه گران مسکو- تاشکنت» برگزار گردید که به ارزیابی عملیات نافرجام باهمی کمینترن و استخبارات شوروی در هند پرداخت.[68]

 

رویدادهای اندوهبار سال های 1922-1923 برای استخبارات شوروی و کمینترن درس سهمگینی دادند. با داوری از روی اسناد  بایگانی ها، پامیر چونان «برج دیده بانی اطلاعاتی شوروی» ماند. مگر گسیل اجنت ها به فراسوی مرزها از این ناحیه بسیار به ندرت صورت می گرفت و کمینترن با اجتناب از ریسک بیشتر برای پویایی های خود در شمال هند به بهره برداری از «دهلیز افغانستان» ادامه می داد.

 

 

 

[1]. برای نمونه، به گونه یی که آقابکف در کتاب خاطرات خود می نویسد، همسر روی- کمونیست هندی یک بانوی انگلیسی بود که در خدمت انتلجنت سرویس بود.

[2] .Bailey F. M. Mission to Tashkent.Oxford, 1946;

... و نیز گورلینکف د. ل. «واژگونی سازمان های زیر زمینی ضد شوروی در کشور»، جلد اول، مسکو، 1986، ص.ص. 251-254.  

[3] . بایگانی سیاست خارجی  فدراسیون روسیه، فوند 071، 1921، پرونده ویژه 101، کارتن5، برگ 29.

[4]. برای به دست آوردن آگاهی های بیشتر نگاه شود به:  بایگانی دولتی  فدراسیون روسیه، فوند 5903، پرونده ویژه 1، کارتن 427.

[5] . آنین، ب.، پتروویچ آ. جاسوسی رادیویی، مسکو، 1996،ص.ص. 188-189.

[6] . بایگانی سیاست خارجی فدراسیون روسیه، فوند 071، سال 1921، پرونده ویژه 3، پوشه 105، کارتن 20، برگ 13.

[7] . و. کونر، ت. ای. گیورگی چیچیرین و سیاست خارجی شوروی، 1918-1930. مسکو، ص. 169،  و نبز

Ulman H. R. The Anglo- Soviet Accord. Vol. 3, Princetton, 1972, P.121-122.

[8]. همان جا ، ص. 122.

[9] . اسناد سیاست خارجی شوروی،   جلد سوم، مسکو، 1959، ص. 608.

[10] . Ulman H. R. Op. cit. Appendix. P. 497-482.

[11]. کنت ف. انقلاب و دیپلماسی، مسکو، 199، ص. 90.

[12] . تروخانفسکی، و.گ. تاریح نوین انگلیس، مسکو، 1985، ص. 94-95. 

[13] . بایگانی دولتی تاریخ اجتماعی و سیاسی روسیه، فوند 17، پرونده ویژه 3، کارتن 338، برگ های 1 و 8.

[14] . اسناد سیاست خارجی  شوروی، جلد 6، مسکو،  1962، ص.ص. 298-299.

[15] . غبار، افغانستان در مسیر تاریخ، مسکو، ص. 121.  [جلد دوم، ترجمه روسی-گ.]    

[16] . همان جا، ص.ص. 121-122.

[17] . کارگون، تاریخ  سده بیستم افغانستان، مسکو، 2004، ص. 81.

[18] . بایگانی دولتی تاریخ اجتماعی و سیاسی روسیه، فوند 544، پرونده ویژه 4، کارتن 8، برگ 128.

[19] . آدمک، ل. دبلیو، «تاریخ روابط خارجی افغانستان»، متن انگلیسی، ص. 167.

یادداشت: این کتاب در دوجلد زیر نام «تاریخ روابط سیاسی افغانستان» با ویرایش بنده از سوی انتشارات «پاییز» پاریس به زبان دری به چاپ رسیده است. جلد نخست آن را آقای زهما- استاد پیشین دانشگاه کابل در میانه های سده بیستم در  کابل ترجمه و چاپ نموده بودند و جلد  دوم آن را در  سال های دهه هشتاد سده بیستم آقای استاد فاضل- استاد دانشگاه کابل در پیشاور پاکستان ترجمه و چاپ نموده بودند. 

[20]. Elliot j. The Frontier 1839-1974. The Story of  NWF of  India.L., 1968. P. 167.

[21] . همان جا

[22] . همان جا.

[23]  پیک خبری «رسانه های نظامی خارجی در باره خاور زمین»، تاشکنت، 1933، شماره1، ص.14.

[24] . همان جا، ص. 42.

[25] . فشرده رسانه های هند و انگلیس// بایگانی دولتی تاریخ اجتماعی و سیاسی روسیه، فوند 544، پرونده ویژه 3، کارتن 102، برگ های 34 و 36.

[26] .Elliot j. Op. cit. P. 268.

[27] .Swinson A. North-West Frontier L., 1967.P. 305.

[28]. Barton W. Indians North- West Frontier. L.,1939. P. 152.

[29] . Elliot, P. 269.

[30]. Elliot P.94   Spain.J. Op.cit. P. 152.

[31] . فشرده رسانه های هندی و انگلیسی // بایگانی دولتی تاریخ اجتماعی و سیاسی روسیه، فوند 544، پرونده ویژه 3، کارتن 100، برگ 280.

[32]. Spain. J. Op. 152.

[33] . آدمک، چاپ انگلیسی، ص. 93.

 [34].Fraser-Tytler W. K. A Afghanistan. A Study of Political Developments in Central and Souther Asia. L. 1957.P.203.  

[35] . بایگانی دولتی تاریخ اجتماعی و سیاسی روسیه، فوند 544، پرونده ویژه 3، کارتن 100، برگ 28.

[36] .Fraser-Tytler W.K. Op. Cit. P. 224.

[37] . آدمک، ص.95.

[38] . Miller C. Khyber: British Indians  NWF. N.Y. 1977. P. 336.

[39]. Spain J. Op. cit. P. 155.

[40] . Miller C. Op. cit. P. 336.

[41] . هایفیتس، آ. ن. دیپلماسی شوروی و توده های خاور، 1921-1927، مسکو، 1968، ص. 270.

[42] . کنت ف. «انقلاب و دیپلماسی»، مسکو، 1991، ص. 125.

[43] . آدمک، ص. 95.

[44].  Andrew C. Secret service: The making of  the British Intelligence Community.L., P. 327.

[45] . ElliotJ. Op.cit. P. 269.

[46] . Ibid

[47]. Rittenberg S.A. Ethnicity, Nationalism and the Pakhtan: the Independence Movement in Indias NWF province. Carolinna, 1988.P. 52-53.

[48] . در باره رفرم های امان الله و اوضاع در افغانستان در دوره فرمانروایی او نگاه شود به:

Poulada B.P. Reform and Rebellion in Afghanistan. 1919-1929.L., 1973.

[49] . بایگانی دولتی نظامی روسیه، فوند 25895 ، پرونده ویژه 1، برگ 3.

 

[50] . غبار، افغانستان در مسیر تاریخ.

یادداشت گزارنده: غبار در زمینه در ص.807 افغانستان در مسیر تاریخ چنین نگاشته است: «...ملا عبدالرشید خان و ملا عبدالله خان با پشتیبانی مردم منگل و جدران در طی یادداشتی تعدیل بعضی مواد قانون جزای عمومی را که مخالف شریعت می دانستند، از شاه طلب نمودند. شاه جواب داد که قانون مذکور قبلا به تصویب علمای شرع رسیده، و باید هر دو نفر به غرض مذاکره با این علما به کابل آیند. البته، ملا ها نپذیرفتند و به نام حفظ شریعت اسلامی در پاکتیا قبام نمودند. دهقان های پاکتیا که از روش ماموران دولت مخصوصا حاکم اعلی رنجیده بودند، به حمایت از ملا عبدالله خان و ملا عبدالرشید خان برخاستند و بعضا خان های مغرض با آن ها پیوستند. در عین زمان، احساس می شد که تبلیغ ضد دولت در ولایات کاپیسا و پروان و هم ننگرهار شروع شده شده است. شاه هیاتی را برای مذاکره مشتمل بر سردار محمد عثمان خان  و محمد ابراهیم خان- وزیر عدلیه و عبدالرحمان خان- قاضی مرافعه به پاکتیا اعزام نمود. ولی ملا عبدالله خان و ملا عبدالرشید خان اظهاز مخالفت کردند و هیات برگشت و اغتشاش مسلح شروع گردید. نتیجه این اعزام هیات فقط مهلت دادن به رهبران اغتشاش و در عین حال به رسمیت شناختن اغتشاشیون و بلند بردن مقام آن ها در نظر عموم بود و بس.»

 

چنین بر می آید که گسیل هیات از سوی امان الله به امید دستیابی به مصالحه با مخالفان، به رغم این که دستاوردی به همراه نداشت، امری ناگزیری بوده است. اما این که «نتیجه آن فقط مهلت دادن     به رهبران اغتشاش و در عین حال به رسمیت شناختن اغتشاشیون و بلند بردن مقام آن ها در نظر عموم» گردید، بحث دیگری است. در این میان، در باره دستور العملی که امان الله خان به هیات داده بود و میزان صلاحیت های آنان چیزی گفته نمی شود. مگر، نفس ناکامی مذاکرات می رساند که امان الله در آغاز در نظر نداشته است در برابر ملاهای خوست کوتاه بیاید. تنها بعدها ناگزیر گردید دست به این کار بیازد که دیگر دیر شده بود. از این رو، گفته می توانیم که او آشکارا در آغاز نبروی آشوبگران را دست کم گرفته بود. اگر در همان آغاز دست یه همان عقب نشینی هایی می زد که بعدها ناگزیر در لویه جرگه از سر ناگزیری زد، شاید دامنه شورش به این پیمانه که رخ داد، گسترده نمی گردید. زیرا بهانه اصلی از دست شورشیان گرفته می شد و برای مردم قبایل هم که از قوانین موضوعه ناخشنود بودند، دلیلی برای پیوستن به شورشیان نمی ماند.-گ.

[51] . کارگون، تاریخ سده بیستم افغانستان، مسکو، 2004، ص. 120.

[52] . غبار در زمینه در همین صفحه می نگارد: «محمد گل خان مهمند- رییس ارکان حرب افغانستان که از کابل با دو تولی ( گروهان) سواره به قشله خوست آمده بود، بدون جنگ خودش را تحت محاصره اغتشاشیون قرار داد. او بعدها به همین سبب در کابل طرف عتاب دولت قرار گرفته مدت ها بیکار ماند...»

[53] . غبار نام این کوتل را تیره خوانده است.گ.

[54] . غبار در زمینه در ص. ص. 807-808 می نویسد که «محمد ولی خان وزیر حربیه که با هفت کندک (گردان) عسکر از کابل به گردیز سوق شده بود،  نیز تحت محاصره شورشیان قرار گرفت».

[55] . برای به دست آوردن آگاهی های بیشتر نگاه شود به: غبار، افغانستان در مسیر تاریخ. همان جا.

[56].  بایگانی دولنی نظامی روسیه، فوند 25895 پرونده ویؤه 1، برگ 5.

یادداشت گزارنده: غبار در این زمینه در ص. 810 افغانستان در نسیر تاریخ می نگارد: « ... دولت در جنگ علیه اغتشاشات فاتح برآمد، و اما در ریفورم خود از طرف جرگه 1303 ( 1924) در پغمان شکست خورد. شاه در  حین اعتشاشات جرگه کبیر پغمان را با بیشتر از 700 نفر عضو تشکیل کرد تا در مقابل اغتشاش پاکتبا پشتیبانی ملت را حاصل نماید. ... [مگر-گ.] مجبور به مسامحه و مدارا با قشر روحانی و طبقه ملاک و فیودال بود. پس این طبقه که در جرگه پغمان دارای اکثریت بودند، 19 فقره زیر را تصویب و خواهی نخواهی به امضای شاه که معمولا خودش در جرگه ریاست می داشت رساندند و به رفورم های  مرحله اولین ضربت سختی جواله کردند: تعزیر باالمال و جزای مقدر و تحصیل زن در مدرسه لغو شد، نکاح دختر صغیره جایز گردید، صلاحیت قاضی در تعزیرات مسلم شد، کشتن سارق در تکرار عمل واجب و آثار توبه و صلاح در پیشانی جانی باعث تقلیل مجازات گردید در محاکم مامورین دولت شرکت قاضی و مفتی اجباری شد، برای تحصیل السنه خارجی در مدرسه خواندن عقاید و دینیات محصل تاکید گردید، گماشته شدن محتسبین برای احتساب لابدی شد، تنظیم امور ملا و موذن بر ذمت دولت گذاشته شد، کلمه آزادی فردی منحصر به امور شخصی گردید نه در امور سیاسی و عقیدتی، قید داشتن تذکره تابعیت و نفوس در امور شرعی لغو شد، نکاح نمودن مرد تا چهار زن را بدون قید و شرط آزاد گذاشته شد، خدمت کردن در زیر پرچم با دادن وجه نقد عوض خدمت کردن منظور گردید، تاسیس دارالعلوم عربی حتمی شد. همچنان موجودیت مکاتب حفظ قرآن تضمین گردید».  

[57] . غبار در ص. 808 می نویسد که «دولت انگلیس که کار به کام دید، به مداخله مستقیم آغاز و یک نفر هندوستانی را به نام پسر امیر محمد یعقوب خان داخل پاکتیا نمود ... در مطاوی همین زمان بود که یک شیخ خارجی دیگر به نام سید سعدی افندی که خودش را به شیخ عبدالقادر گیلانی منسوب می نمود، وارد افغانستان شد و از طرف شاه امان الله عصای آبنوسی منبت کاری و زرین و قلمدان نقره یین با ساعت طلا انعام حاصل نمود».-گ.

[58] . شواهد مستند در باره آن که چه کسی پشت عبدالکریم ایستاده بود، در انگلیس به دست نیامده است. مگر پاولادا می نویسد که هر چه بوده باشد، پسر امیر یعقوب خان اجازه شفاهی دولت هند بریتانیایی را باید به دست آورده باشد. نگاه شود به : پاولادا ص. 250.

[59] . نگاه شود به آدمک، تاریخ روابط سیاسی افغانستان، چاپ انگلیسی، ص. 88.

[60] . بایگانی دولتی تاریخ نظامی روسیه، فوند 25895، پرونده ویژه 1، 897، برگ 6.

غبار در این زمینه در ص. 808 چنین می نگارد: «از کابل غند مشر عبدالحمید  خان معاون رییس ارکان حرب و غند مشر محمد اسماعیل خان با هشت صد عسکر (موسوم به جان فدا) برای باز کردن کوتل تیره و پیوستن به وزیر حربیه به گردیز سوق شد. ولی در موضع بیدک لوگر در نتیجه یک شباخون هولناک شورشیان زیر محاصره کشیده شده و متعاقبا تنگی اغوجان به یک حمله ناگهانی اشغال و پایتخت مستقیما تحت تهدید قرار گرفت. در حالی که احمد زایی ها و طوطاخیل ها کوتل تیره را به شورشیان منگلی داده، و ارتباط کابل را با پاکتیا قطع نموده بودند.»

[61] . مارشال شاه ولی خان، »خاطرات من»، مسکو، 1960، ص. 42-43، ترجمه روسی.

 

 

[62] . بایگانی دولتی تاریخ اجتماعی و سیاسی روسیه، فوند 17، پرونده ویژه 162، کارتن 1، برگ 53.  

[63] . همان جا، کارتن2، برگ های 25-26.

[64] . همان جا، برگ های 28-29.  نبروی هوایی افغانستان در آستانه شورش خوست دارای دو فروند هواپیمای ساخت شوروی، دو فروند هواپیمای ساخت ایتالیا و یک فروند هواپیمای ساخت انگلیس بود. تا پاییز 1924 بنا به دلایل گوناگون، به شمول نبود خلبان و پرسنل فنی، از این هواپیماها نمی توانستند در برابر شورشیان کار بگیرند.

[65] . آدمک، تاریخ روابط خارجی افغانستان، ص. 107 متن انگلیسی.

[66] . همان جا

[67] . بایگانی مرکزی خدمات امنیت فدرال، کارتن آر- 48558، برگ های 13-14.     

 

[68] . غبار، همان جا

[69] .  آدمک، تاریخ روابط خارجی افغانستان، چاپ انگیسی، ص. 89.

[70] . بایگانی دولتی نظامی روسیه، فوند 25895، پرونده ویژه 1، 897، برگ 6

[71] . کارگون، ص.129.

[72] . یادداشت گزارشی ستاد حوزه نظامی آسیای میانه «در باره رخدادهای افغانستان» تاریخی 15 دسامبر 1928 // بایگانی دولتی  تاریخ اجتماعی و سیاسی روسیه، فوند 62، پرونده ویژه 2، کارتن 1342، برگ 145. 

[73] . نگاه شود به: گزارش افسر بریگاد یکم توپخانه ترکستان- لوسیف، در باره مسافرت به هند// مدارک محرم در باره آسیا، شماره 9،  چاپ اداره کل ستاد کل،  سانکت پتر بورگ، 1908 ص. 1-145

[74] . الکسییف، م. اسنخبارات نظامی روسیه، جنگ جهانی یکم، جلد سوم، مسکو، 2001، ص.445.

[75]  یادداشت گزارشی لوسیف در باره مطالعه اوضاع نظامی- سیاسی در منطقه  نزدیک با مرزهای خاوری شوروی تاریخی                   04.06.1925 //                                      L/P@j/12251.P. 4-9

[76] . همان جا

[77] .یادداشت گزارنده: آقابکف در کتاب خاطرات خود می نویسد که همسر روی– کمونیست هندی، بانوی انگلیسی بود که با انتلجنت سرویس همکاری داشت. هرگاه چنین باشد، به آسانی می توان گمان زد که وی در سال های هکاری روی با کمینترن، توانسته باشد شبکه یی در درون کمینترن بافته باشد و اطلاعاتی هم برای انگلیس در باره پویایی های کمینترن در هند و به ویژه در گستره قبایل تهیه می نموده است.

[1]. بایگانی دولتی تاریخ اجتماعی و سیاسی روسیه، فوند 17، پرونده ویژه 162، کارتن 2، برگ 86.

[2] . همان جا، برگ 91.

[3] . همان جا، یرگ 176.

[4] . فیصله در باره مشارکت شوروی در احداث راه های استراتیژیک در افغانستان با تاخیر بزرگی اتخاذ گردید. تنها در آستانه سرنگونی امان الله خان در اکتبر 1928 مسکو و کابل توانستند همه مسایل در زمینه ساختن جاده ترمز- کابل را هماهنگ سازند. نگاه شود به: تپلینسکی، ل.ب.، تاریخ مناسبات افغانستان و شوروی، مسکو، ص.ص.99-100.

[5] .پانین س. ب.، روسیه شوروی و افغانستان، 1919-1929، مسکو، 1998 ص.91.

[6] . همان جا، ص.190. پروتکل شماره 14 نشست دفتر سیاسی کمیته مرکزی حرب سراسری کمونیست روسیه( شاخه بلشویکی)، تاریخی 11.03.1926// بایگانی دولتی تاریخ اجتماعی و سیاسی روسیه، فوند 17، پزونده ویژه 162، دوسیه 3، برگ 31.

[7]. بایگانی دولتی تاریخ اجتماعی و سیاسی روسیه، فوند 17، پرونده ویژه 162، کارتن 4، برگ 75. مقارن با ماه سپتامبر 1927 جانب شوروی کماکان با امان الله خان گفتگوها را در زمینه تحویلدهی اسلحه ادامه می داد. در این حال، به افغانستان اسلحه به شکل سویسایدی به میزان نه سه میلیون بل دو میلیون و 150 هزار روبل داده شده بود.  

[8] . تاریخ نیروهای مسلح افغانستان، 1747-1977، مسکو، 1985، ص.94.

[9] . غبار، افغانستان در مسیر تاریخ، مسکو، 1987، ص.94.

[10] . فیض محمد کاتب، تذکر الانقلاب، مسکو، ترجمه روسی، مسکو، 1988، ص.35.

[11] . کارگون، و.گ.، تاریخ افغانستان سده بیستم، مسکو، 2004، ص.163.

[12] . پدر حبیب الله، به گفته استاد خلیلی، در هنگام جنگ دوم افغان و انگلیس برای زخمی های جنگ با مشک خود آب می رسانید که از همین رو، در میان مردم سقای شهیدان لقب گرفته بود. این بود که پسر او حبیب الله به بچه سقاء معروف گردید.-گ..

[13] . کاتب، 36.

[14] . بایسته است خاطر نشان ساخت که در کشاکش های میان جبیب الله خان و نادر خان، حرف آخر را جنگجویان وزیری هند بریتانیایی زدند تا قبایل پشتون خود افغانستان. چه، در اوایل، همه تلاش های نادر خان برای رسیدن به تاج و تخت کابل  با تکیه بر عشایر پشتون افغانی نقش بر آب شده بود و او هم ناگزیر به عشایر وزیری هند بریتانیایی که می پنداشتند همه جد و جهد نادر برای باز آوردن امان الله خان است، رو آورد و به کمک آن ها توانست کابل را بگیرد.-گ.

[15] . «جنگ داخلی در افغانستان در 1928-1929»، // بایگانی دولتی تاریخ اجتماعی و سیاسی روسیه، فوند 532، پرونده ویژه 4، کارتن 110،  برگ 46.

[16] . کاتب ، ص.71.

[17] . پانین، ص. 197.

[18] . «فشرده گزارش های رسیده در باره شورش قبایل در مرزهای هند و افغانستان»، 1928، // بایگانی دولتی تاریخ اجتماعی و سیاسی روسیه، فوند 62، پرونده ویژه 2، کارتن 1342، برگ 129. 

[19] .فشرده گزارش ستاد حوزه نظامی آسیای میانه، //بایگانی دولتی تاریخ اجتماعی و سیاسی روسیه، فوند62، پزونده ویژه 2، کارتن1805، برگ 15.

[20] . همان جا، برگ 16.

[21] . بایگانی دولتی تاریخ اجتماعی و سیاسی روسیه، فوند17، پرونده ویژه 3، کارتن 715، برگ68.

[22] . گزارش زولوتاریف - فرمانده نیروی هوایی حوزه نظامی آسیای میانه، تاریخی 09.01.1929، //بایگانی دولتی نظامی روسیه، فوند 25895 ، پرونده ویژه 1، کارتن670، برگ6.

[23] .گزارش سوکولسکی «در باره رخدادها در افغانستان» فرمانده بخش هفتم حوزه نظامی آسیای میانه، تاریخی 25.12.1928،// بایگانی دولتی تاریخ اجتماعی و سیاسی روسیه، فوند 62، پرونده ویژه 1، کارتن 670، برگ 5.

[24] . همان جا، برگ 176.

[25] . گزارش زولوتاریف-  فرمانده نیروی هوایی حوزه نظامی آسیای میانه، تاریخی 09.01.1929// بایگانی دولتی نظامی روسیه،  فوند 25895، پرونده ویژه 1، کارتن 670، برگ5.

[26] . بایگانی دولتی نظامی روسیه، فوند 25895، پرونده ویژه 1، کارتن 897، برگ 25.

[27] .گزارش ستاد حوزه نظامی آسیای میانه // بایگانی دولتی تاریخ اجتماعی و سیاسی روسیه، فوند 62، پرونده ویژه2 کارتن 1805، برگ 70. 

[28] . گزارش سوکولسکی «در باره رخدادهای افغانستان» // بایگانی دولتی تاریخ اجتماعی و سیاسی روسیه، فوند 62، پرونده ویژه 2، کارتن 1342، برگ 155.

[29] . به تاریخ 14 دسامبر 1928 نزدیک بود بچه سقاء با نیروهای اندکی پایتخت را بگیرد.

[30] . گزارش « جنگ داخلی در افغانستان در سال های 1928-1929»، // بایگانی دولتی تاریخ اجتماعی و سیاسی روسیه، فوند 532، پرونده ویژه 4، کارتن 110، برگ 46.

[31] . گزارش ستاد حوزه نظامی آسیای میانه// بایگانی دولتی تاریخ اجتماعی و سیاسی روسیه، فوند 62، پرونده ویژه 2، کارتن 1805، برگ های 17-18.

[32] . بایگانی تاریخ اجتماعی و سیاسی روسیه، فوند 532، پرونده ویژه 4، کارتن 110، برگ 40.

[33] . در این رابطه غبار در ص. 825 جلد اول«افغانستان در مسیر تاریخ» چنین نگاشته است: «شاه به تاریخ 14 جنوری با یک عده افراد خانواده و غیر خانواده خود با سواری موتر پایتحت را ترک کرده و به قندهار روان شده بود. در صورتی که هیچ کسی از جرکت او مسبوق نبود. حرکت امان الله خان در ساعت 9 قبل از ظهر بود و در ساعت ده طبق یک اعلان رسمی مامور و افسر در قصر دلکشا مجتمع گردیدند و بدون آن که بدانند چه حادثه یی رخ داده است، در انتظار بماندند. بعد از مدتی سردار عنایت الله خان معین السلطنه– برادر بزرگ شاه با سرمنشی شاه وارد مجلس شد و در یک فضای سرد و خاموش و محزون که روز عزا را مانست، ورقه یی به امضای شاه امان الله خان قرائت گردید: «خیر مملکت مقتضی این است که باید دست از کار بکشم. زیرا تمام خونریزی و انقلاباتی که در مملکت است، به سبب برخلافی با من می باشد».

[34]. به گمان بسیار نویسنده این رقم را از کتاب تاریخ روابط سیاسی افغانستان نوشته آدمک گرفته است. که شماری از تاریخ نویسان افغانی این رقم را مبالغه آمیز خوانده اند. –گ.

[35] . به گمان بسیار این رقم نیز از کتاب تاریخ روابط سیاسی افغانستان نوشته آدمک گرفته شده است که  برخی از تاریخ نویسان افغانی آن را مبالغه آمیز خوانده اند.-گ. 

[36] . لقب رسمی او «خادم دین رسول الله» بود.- گ.

[37] . بایگانی دولتی تاریخ اجتماعی و سیاسی روسیه، فوند 532، پرونده ویژه 4، کارتن 110، برگ های 48-49.

[38] . منظور از تاریخ معاصر کشور پس از تشکیل امپراتوری درانی در سده هژدهم و درآمدن کشور در سیمای کنونی به نام «افغانستان» در سده نزدهم است.-گ.

[39] . کاتب، تذکر الانقلاب، مسکو، 1988، ص.46.

[40] . یادداشت گزارشی رینک- کاردار (شارژ د آفیر) شوروی در کابل به قره خان، تاریخی 05.09.1929// بایگانی سیاست خارجی فدراسیون روسیه، بایگانی شخصی  لیونید استارک، 1930، پرونده ویژه 1،کارتن 897، برگ 13.

 

[41] . بایگانی دولتی نظامی روسیه، فوند 25895، پرونده ویژه 1، کارتن 897، برگ 13.

[42] . رنه تالی استیوارت، آتش در افغانستان، ص. 495. متن انگلیسی،

یادداشت: این کتاب ارزشمند به خامه آقای کوهسار در امریکا به زبان دری ترجمه و از سوی بنگاه انتشارات «میوند» در کابل به زیور چاپ آراسته شده است.-گ.

[43] . همان حا، ص. 498 متن انگلیسی.

[44] . همان جا

[45] . به باور بسیاری از تارخ نویسان افغانی، دلیل اصلی این بود که انگلیسی ها از پیش گزبنش خود را کرده بودند و در نظر داشتند نادر خان را به پادشاهی برسانند و با او به سازش هایی دست یافته بودند. از همین رو هم بود که به علی احمد خان پاسخ رد دادند.-گ.

[46] . کاتب، ص. 52.

[47] . بایگانی دولتی نظامی روسیه، فوند 25895، پرونده ویژه1، کارتن 897، برگ 14؛ و نیز استیوارت ص. 499. متن انگلیسی.

[48] . بایگانی دولتی نظامی روسیه، فوند 25895، پرونده ویژه 1، کارتن 897، برگ 14.

[49] . مدارک در باره آمدن امان الله خان به قندهار، تدوین شده از سوی بانو  وینوگرادوا، آ.-  سرپرست دفتر فوق العاده کمسیاریای خلق در امور خارجی در ازبیکستان، تاریخی 09.07.1929// بایگانی تاریخ اجتماعی و سیاسی روسیه، فوند 62، پرونده ویژه 2، کارتن 1806، برگ 131.

[50] .  همان جا

[51] . بایگانی دولتی نظامی روسیه، فوند 25895، پزونده ویژه 1، کارتن 897، برگ 14.

[52] . استیوارت، ص. 505-507، متن انگلیسی.

[53] . تلگرام «تاس» (خبرگزاری تلگرافی شوروی)، از کابل، تاریخی 08.02.1929// بایگانی دولتی  تاریخ اجتماعی و سیاسی روسیه، فوند 62، پرونده ویژه 2، کارتن 1807، برگ های 26-27.

[54] . بایگانی دولتی تاریخ اجتماعی و سیاسی روسیه، فوند 25895، پرونده ویژه 1، کارتن 897، برگ 14.

[55] . بویگو، و.، گروه اعزامی افغان- شوروی به افغانستان در سال 1929، // فصلنامه آسیای – افریقای امروز، سال 2001، شماره 7، ص.32.

[56] . بایگانی دولتی تاریخ اجتماعی و سیاسی روسیه، فوند 17، پرونده ویژه 162، کارتن 7، برگ 53.

[57] .یکی از رویدادهای بسیار مهم و سرنوشت ساز در تاریخ کشور که مسیر تاریخ ما را عوض کرد و دردمندانه کمتر به اهمیت آن توجه شده است، پیروزی نائب سالار عبدالرحیم خان– مامای روانشاد استاد خلیلی در نبرد با هواداران امان الله خان در میمنه (میان مزار شریف و هرات) است که منجر به گرفتن هرات از سوی او گردید.

 

این کار از دیدگاه استراتیژیکی راه رس رسانی از شوروی- آسیای میانه به سوی قندهار را بست و در نتیجه، شوروی ها نتوانستند از راه هرات به امان الله خان جنگ افزار (از جمله هواپیماهای جنگی، توپخانه سنگین، تیربار و آتشبار) و مهمات برسانند. همچنان این رویداد موجب شد تا هواداران امان الله خان نتوانند از هرات به قندهار به وی نیروهای تقویتی گسیل دارند.

 

 این کار، هم در شکست استراتیژی شوروی ها در افغانستان و هم در شکست امان الله خان در نبرد بر سر سریر پادشاهی افغانستان موثر گردید. هم از دیدگاه مادی و هم دیدگاه روانی. افتادن هرات به دست هواداران امیر حبیب الله، روشن است روحیه رزمی هوادارن امان الله خان را پایین آورده و به همان پیمانه روحیه هواداران امیر حبیب الله خان را بالا برد.

 

از دید نگارنده- آریانفر، شوروی ها به پیروزی هوادارن امان الله در این نبرد باور کامل داشتند، از همین رو نکوشیدند مانند مزار شریف یگان های ارتش سرخ را به کمک هوادارن امان اله خان بفرستند. روشن است، این کار یک لغزش آشکار بود. چون واریانت شکست نیروهای وفادار به امان الله را از سنجش دور انداخته بودند و خطر افتادن هرات به دست نیروهای هوادار امیر حبیب الله خان را در صورت شکست نیروهای امان الله خان پیش بینی نتوانسته بودند. روشن است برای تضمین پیروزی در این نبرد و جلوگیری از سقوط هرات، دست کم باید نیروهای احتیاطی پشتیباتی را به کمک نیروهای هوادار امان الله به کارزار گسیل می داشتند.    

 

برای به دست آوردن آگاهی های بیشتر در باره نگاه شود به کتاب «رازهای سر به مهر رتاریخ دیپلماسی افغانستان»، برگردان آریانفر، چاپ بنگاه انتشارات «کاوه»، کلن، 2009، مقاله و. بویکو. 

[58] .  کاتب، ص. 60.

[59] .

[60] . همان جا، ص.110

[61]. در باره علل ناخشنودی باشندگان کابل نگاه شود به کاتب، تذکر تالانقلاب، ص.ص. 53-55 و ص. 77

[62] . بایگانی دولتی نظامی روسیه، فوند 25895، پرونده ویژه 1، کارتن 897، برگ 15.

[63] . همان جا، برگ 16.

[64] . غبار، افغانستان در مسیر تاریخ، ص. 193 ترجمه روسی.

[65] . در باره تجاوز شوروی به افغانستان در بهار 1929، نگاه شود به: آقابکف، «ترور محرم»، مسکو، 1998، ص. ص. 270-272 (یادداشت: این کتاب به نام «خاطرات آقابکف» از سوی داکتر ابوترابیان به زبان پارسی برگردان و در ایران به چاپ رسیده است.- گ.)، و نیز اپتیکر، پ. خون نخست، و نیز مقاله «پریماکف در راه مزار شریف»، // فصلنامه «میهن» («رودینا»)،1999، شماره 2، ص. ص. 17-21 و نیز پانین، مقاله «روسیه شوروی و افغانستان، سال های 19189- 1929»، ص. ص. 207-211 (یادداشت: این مقاله از سوی گزارنده به دری ترجمه و در کتاب «رازهای سر به مهر تاریخ دیپلماسی افغانستان» از سوی «بنگاه انتشارات «کاوه» در کلن به چاپ رسیده است- گ.) و همچنان بایکو، مقاله ذکر شده ص.ص. 33-36

[66] . بایگانی دولتی تاریخ نظامی روسیه، فوند 25895، پرونده ویژه 1، کارتن 897، برگ 16.

[67]. Paulada B. P. Reform and Rebellion in Afghanistan. 1919-1929 L. 1973. 126-129

[68] . استیوارت، ص.557، متن انگلیسی

[69] . کاتب، تذکر الانقلاب، ص. 98،  متن روسی

[70] . بایگانی دولتی تاریخ اجتماعی و سیاسی روسیه، فوند 62، پرونده ویژه 2، کارتن 1805، برگ 140.

[71] . بایگانی دولتی نظامی روسیه، فوند 25895، پرونده ویژه 1، کارتن 897، برگ 15.

[72] . همان جا

[73] . بایگانی دولتی تاریخ اجتماعی و سیاسی روسیه، فوند 62، پرونده ویژه 2، کارتن 1805، برگ 140.

[74] . بایگانی دولتی تاریخ اجتماعی و سیاسی روسیه، فوند 62، پرونده ویژه 2، کارتن 1806، برگ 133.

[75] . همان جا

[76] . نامه چیچیرین به استالین، تاریخی 20.06.1929// رهبران شوروی، مراسلات، سال های 1928-1941.