پوهندوی محمد عابد حیدری
غبار پاسدار معبر تاریخ
غبار مورخ تیز بین،محقق وپژوهشګر متعهد،مبارزنستوه،دانشمند سترګ سی ودو سال است که دیګر در جمع ما نیست۰به نقل از صفحه ۲۷۲ جلد دوم افغانستان در مسیر تاریخ « میر غلام محمد غبار پسر میرزامحبوب خان و متولد در شهر کابل در سال ۱۲۷۶ شمسی برابر با سال ۱۸۹۸ میلادی است۰»وفات او ۲۶ دلو ۱۳۵۶ خورشیدی مطابق پنجم فبروری ۱۹۷۸ میلادی شهر بن کشور المان۰
پیرامون زندګی،کار نامه وشخصیت بزرګ و چند بعدی این مورخ و پژوهشګر که مبارزه با استبداد کور مستبدین بیګانه پرور در نوشته هایش متبلور است،نه تنها در سطح ملی،بلکه در مقیاس جهانی نیز مطالب و مقالات متعدد تحقیقی،تحلیلی وتاریخی برشته تحریر آمده است۰غباربیشتر در چهره یک مورخ مطرح است۰وی با نګاشتن نخستین تاریخ تحلیلی معاصر افغانستان مطابق معیار های قبول شده ای پژوهش درین عرصه از علوم انسانی بعنوان تاریخنګار علمی شناخته شد۰وی با آګاهی از ضرورت های حیاتی جامعه ومردمش به تاریخنګاری،با نوشتن اثر ګرانسنګ«افغانستان در مسیرتاریخ» برای نخستین بار به نګارش تاریخ دست اول ومیتودیکی کامیاب ګردید۰متن و محتوای این اثرٍ بی بدیل ثابت ساخت که :یک پژوهش هنګامی ارزشمند خواهد بود که پس از پایان یافتن تحقیق،با استقبال ګرم مخاطبان خود روبرو ګردد۰
غبار«بنیانګذار تاریخنګاری علمی ـ تحقیقی» تاریخ معاصر افغانستان که به حق او را مفاخر مورخان معاصر وطن دانسته اند،ارزش نوشته هایش تنها در کثرت آنها نیست،بلکه در تاریخ نویسی با چنان مو شګافی و دقت بیسابقه توآم است که با آنچه هم عصرانش درین مسایل نوشته اند،تفاوت بارز و عمده دارد۰در مقرارت و احکام عرصه تاریخنګاری این معیار که مورخ واقعبین وبا تجربه تلاش خود را صرف ګزافه ګوئیهای کودکانه و قصه سرایانه نخواهد کرد،بلکه بر عکس با تقرب به آموزشهای ضابطه مند علمی و بکار ګیری روشهای پژوهشی سنجیده و علمی،در پی تدوین و تبین تاریخ واقعګرا مبتنی بر اسناد، مدارک و شواهد بر خواهد آمد۰این امر خطیر در مورد همه آثارمورخ غبار و بخصوص افغانستان در مسیر تاریخ،متبلور است۰
بدون شک همه تحولات تاریخی در فضای بیکرانه ای زمان و مکان شکل می یابد۰لیکن انګشتان خلاق و توانای مورخ است که آنها را به تصویر کشیده و از فراموشی ونسیان محفوظ میدارد۰در تحقق این امر سترګ سلامت وجدان مورخ،صلاحیت واعتبار علمی او، درستکاری، شرافت و با لاخره صداقت او نقش اساسی دارد۰در صورت عدم رعایت اصول علمی – تحقیقی نګارش تاریخ،ارزشی راکه باید یک کتاب تاریخی داشته باشد،نخواهد داشت۰ ګیورګ وایتس را عقیده بر آنست که:«شاید هیچ دانش دیګر بیش از تاریخ ،از کار اهل تفنن لطمه ندیده است۰» اګر ادعا شود که این آفت در آثار عده ئی از تاریخنګاران یا اګر دقیقتر ګفته شود(تاریخ سازان) ای پنج دهه اخیر کشور کاملآ مشهود است، بی جا نخواهد بود۰اما خوشبختانه با خلق «افغانستان در مسیر تاریخ» بر همه لاطائیات این مفتنین مورخ نما،خط بطلان کشیده شد۰
در مقاله نشر شده ای مورخ معاصرکشور استاد پروفیسور سید سعدالدین هاشمی درصفحه ۱۴۹ «مجموعه مقالات»چنین آمده است: اګر تاریخ معاصر افغانستان را غبار نمی نوشت وبدفاع از مظلوم و توده مردم بر نمی خاست و تیشه به ریشهُ ارتجاع،استبداد،استعمار و استثمار فرهنګی و اقتصادی نمیزد،یکتعداد حقایق تاریخی عقب پرده ای نیم قرنه ئی افغانستان بکُلی وبرای همیشه تاریک و نا معلوم میبود۰غبار آغاز ګر مرحله نوین تاریخ نویسی تحلیلی و تعلیلی افغانستان،با این اقدام ارزشمند تاریخی، بار اول پرده از جعل تاریخ کشور برداشته،تاریخ اشرافیت متروک و جعلی افغانستان را روانه ګورستان تاریخ ساخت۰
غبار تاریخ معاصر افغانستان را به شیوه علمی باز نویسی کرد و با این طرز تاریخنګاری،کتب وآثار فرمایشی ګمراه کننده،مسخ شده خلاف منافع ملی و همنوا با سیاستهای دولتهای استبدادی و استعدادکش که تمام فضایل و افتخارات تاریخی را به نفع شخصی،فامیلی،قومی و قبیله ای میچرخاندند و تمام معائب را بجانب مقابل و مخالفین احاله میکردند، جای خودش را به شیوه و میتود جدید علمی عوض کرد۰(ص ۱۴۹مجموعه مقالات سمینار یاد بوداز یکصدوسومین سال تولد غبار) غبار ګواه برهنه ګو آزاد زبان بود که حقایق تاریخی نا ګفته را ثبت اوراق تاریخ معاصر افغانستان ساخت۰تاریخ هایرا که فقط به ثبت و ضبط وقایع وکار نامه های اشخاص معدود، غیر علمی ، غیر واقعی و به سود سلطنت و خانواده سلطنتی و دشمنان بیداری و آګاهی توده های مردم،محض نقش تبلیغی داشت،ازمقامش فرو آورد۰
میر غلام محمد غبار در اثرش از نظام استبدادی حاکم،نابرابریهای جامعه،زنده ګی محرومان و مظلومان،از تضاد های نګفته جامعه،از درد های نهفته ، از بیداد ګری واختناق با اتکا به اسناد،شواهد ومدارک معتبر سخن میګوید۰
هانری ایرنه مارو در صفحه ۳۵۵ جلد چارم«روشهای پژوهش در تاریخ » مینګارد:« اولین اصل در قانون تدوین تاریخ آنست که جسارت بیان آنچه را که نا درست میپنداریم بخود راه ندهیم۰دوم آنکه در ارایه آنچه درست میدانیم ،پروا نکنیم۰» نظرات هانری را در نحوه تاریخنګاری غبار بوضاحت میتوان ملاحظه کرد۰این پیشقراول تاریخنګاری علمی هر آنچه را حقیقت و علمی میدانست،در تحریر اش قطعآ پروا نکرد که صفحات هر دو جلد افغانستان در مسیر تاریخ ،خود ګواه این مدعاست۰
در تاریخنګاری علمی (نه جعل تاریخی)مورخ در شناخت وقایع تاریخی باید بتواند مایه اصلی وقایع را شناسائی نموده،درون و بیرون یک واقعه را از هم تمیز دهد۰زیرا نګارش تاریخ بدون اتکا بر شناخت زمینه های ظهور یک حادثه جدا از علت یابی،تحلیل،تعلیل و نتیجه ګیری،یک شیوه نقالانه و غیر علمی است۰بنآ مطابق روش علمی تحقیق در عرصه علوم اجتماعی،تاریخ را باید شکافت و در آن غور کرد و از کالبد شکافی آن درسهای تازه آموخت۰در غیر آن تاریخنګاری نکرده ایم۰ نباید فراموش کرد که پژوهش در تاریخ نه تنها روش بی برنامه،بدون محاسبه،فاقد مرحله بندی و انتظام نیست، بلکه اسلوب تحقیق نیز شخصی،دلخواه و منحصر بفرد هم نمیتواند باشد۰
پژوهشګر تاریخنګار، مسایل را باید با دقت و وسواس تمام تعقیب و دنبال نماید۰تاریخ ضرورتآ باید از منظر علمی بیان ګردد۰از تعصبات قومی،ملی،نژادی،دینی ۰۰۰ اجتناب شود۰ بدون تردید صفات فوق در صفحات « افغانستان در مسیر تاریخ » بخوبی تبلور یافته است۰
نویسنده و فرهنګی خوب کشور داکتر اکرم عثمان در مورد غبار مینګارد: « غبار یک منشور کثیر الاضلاع بود۰در جلوه،محقق توانای سیاسی ، در نیمرخی، مورخ دور اندیش وفراغ اندیش، دربعدی یک روز نامه نګار پر شور و رسالتمند، در اندازی یک زندانی صبور و نستوه زندانهای «دهمزنګ» و «سرای موتی» ،در نمودی تبعیدی بلا کشیدهُ یک دهکده بی آب و دانه بنام«بالابلوک» در کویر سوزان فراه۰ و در مجموعه ای تمام این نیمرخها کُلیت شخصیت شاخصی را میسازد که فرهاد وار با تیشه دو دَم بجان بی ستون افتاد، سلسله جبال چند لا و پیچاپیچ که راه ملت ما را بسوی آزادی و ترقی اجتماعی بسته بود،۰۰۰ ګشودن و تسخیرش رویای شیرین! غبار بود و نیم قرن تمام، بخاطرش تیشه زد و بیخ آن حصار خارائین را سست کرد۰» (مجموعه مقالات ،صفحه ۱۵۹)
مقالات و مضامین متعددی بواسطه ده ها و صدها محقق،مورخ،پژوهشګر،سیاستمدار، ژورنالست،ادیب و شاعر داخلی وخارجی در مورد شخصیت غبار برشته تحریر آمده که هر نویسنده ازدید خویش بخشهائی از حیات سیاسی وتاریخنګاری اش را به بررسی ګرفته اند۰از جمله در لابلای نوشته های شاعر و سخنور استاد واصف باختری در مقدمه « مجموعه مقالات»چنین آمده است:
« ۰۰۰بی اغراق و ګزافه در دورهُ معاصر،هیچ مورخی،قدرت استقلال و تحلیل،صراحت لهجه و ملاحت قلم استاد بزرګوار، شادروان غبار،این کهکشان دانش و معرفت و مبارزه را ندارد۰واقعآ غبار، خلف و تالی،ابو الفضل بیهقی هستند۰۰۰ وی والا مردی که همواره قلم را به آماج بیان و ثبت حقیقت بدست ګرفت،از نو جوانی به یاری آزادی بر خاست و در صف نخستین آزادیخواهان قرار ګرفت و تا هنګامیکه در آغوش احترام جاوید ملت بخواب ابدی فرو رفت،از این راه ګام واپس نه نهاد وقامت بلند غرورش در برابر دستګاه و قدرتها، دو تا نشد۰»
بجای معرفی مختصر آثار و تالیفات غبار،چند سطر از صفحات ۲۷۴-۵جلد دوم افغانستان را به مطالعه می نشینیم۰
غبار قبل از وفات وصیت کرده بود که چند صد جلد کتب کمیاب کتابخانه شخصی اش به یکی ازکتابخانه های عامه افغانستان مجانآ اهدا شود۰بعد ازوفاتش این توصیه او بر آورده شد و این کتب به
کتابخانه عامه کابل اهدا ګردید۰ به نقل از همین صفحه،غبار در وصیت نامه اش همچنین نوشته است:
« من برای فرزندان خود نعمت توحید بالله و توفیق خدمت و شفقت به بینوایان و همنوعان میخواهم که نتیجه آن آرامی ضمیر ،وجدان وخوشبختی نسبت به حیات و ممات است۰» (ص ۲۷۴)
غبار به یکی از عمال حکومت که در یک محفل به اشاره ګفت که رهائی غبار از محبس ګویا نشانه ای از سازش وی با حکومت بوده است،چنین جواب داد:« حکومت استبدادی از دسایس وتبلیغات نا جوانمردانه در برابر مبارزین صرفه نمیکند۰کلید زندان بدست حکومت است،با دسیسه هر کس را هروقتی که بخواهد رها میکند ،یا نګهمیدارد۰ اما من درینجا که عده ای از عمال دولت نیز موجوداند، به دولت افغانستان چلنج میدهم که اګر کوچکترین پرزه از من مبنی بر سازش و تسلیمی در طول حیات سیاسی ام داشته باشند،عرضه کنند تا همه آګاه شوند۰ آنها چنین پرزه و سندی ندارند،ولی من تاریخ واقعی مردم افغانستان را خواهم نوشت و در آن اسناد خیانت حکومت استبدادی و اشخاص مربوط ای شان را بر ملا خواهم کرد۰»غبار این وعده را بجا،وبه نوشتن کتاب « افغانستان در مسیر تاریخ » آغاز کرد۰(ص ۲۷۵)
روحش شاد و خاطره اش جاودان باد۰
( اسلوـ ۱۳۸۸ خورشیدی ،مطابق ۲۰۱۰ میلادی)
رویکرد ها
۱-ایرنه مارو،هانری ودیګران۰زیر نظر شارل ساماران۰ روشهای پژوهش در تاریخ۰جلد ۴،ګروه مترجمان،مشهد،آستان قدس رضوی،۱۳۷۱ ش۰
۲ـحیدری،محمد عابد(پوهندوی)۰غبار مورخ زمانه ها۰ سایت آریائی،۱۳۷۸ ش۰
۳ـ زرین کوب،عبدالحسین۰ تاریخ در ترازو۰جلد ۲ ،تهران،امیر کبیر،۱۳۶۲ ش۰
۴ـ غبار، میر غلام محمد۰افغانستان در مسیر تاریخ۰ جلد ۲ ،ویرجینیا ،ایالات متحده امریکا،جون ۱۹۹۹ ـ م۰
۵ـ ــــــــــــــــــــــــــ ۰مجموعه مقالات۰(بمناسبت یکصدوسومین سالروز تولد میر غلام محمد غبار)
پیشاور، بنیاد نشراتی پرنیان، ۱۳۸۰ ش۰(۲۰۰۱ ـم)۰
بالا
بازگشت