پوهندوی دکتورشفیق
الله انوری
اهمیت طبی نبات زنجفیل
مقدمه
زنجفیل ازجملۀ قدیمترین نباتات طبی درمناطق گرمسیر واستوائی بشماررفته که هنوز هم آشپز های این مناطق ازآن به حیث نبات خوشبو بمنظور لذیذ ومعطر ساختن غذاها در آشپزی وطبیبان یونانی به نسبت داشتن خاصیت دارویی در طب یونانی استفاده های فراوان مینمایند. درنوشته های سانسکریت چین باستان وهندقدیم به صفت آب حیات ازآن تذکر رفته است . منشأ ومحل پیدایش آن جنوب شرق آسیا وانمودگردیده است وتقریبآ در تمامی کشورهای ازقبیل هند ، چین ، جاپان ، اندونیزیا ، ویتنام ، استرآلیا ، امریکای جنوبی ، نایجیریا ، کاریبیک ، جامیکا واضلاع متحدۀ امریکا زرع میگردد . این نبات درچین باستان ٣٠٠٠ سال قبل شهرت داشته و ٢٠٠٠ سال قبل ، بعدازصادرشدن آن ازچین به روم باستان ، شهرت آن در اروپا در منطقۀ مدیترانه گسترده شده ودر قرون وسطی به کشورهای دیگر نیز راه یافت . گرچه قیمت آن به دلیل وارداتی بودن نهایت گران بود امامتقاضی زیادی داشت . درقرن نهم نبات موصوف در کشورهای آلمانی زبان شهرت کسب نمود. درقرن شانزدهم کاوشگران آسپانیایی زنجفیل رابه امریکای جنوبی معرفی کردند .
بزرگترین ساحات زرع زنجفیل درجهان در مناطق گرمسیر قراردارد. کشورنایجیریا به مساحت ١٨١٠٠٠ هکتار در سال ٢٠٠٥ میلادی باتولید١٢٥٠٠٠ تن بزرگترين ساحۀ کشت را در جهان داشت . کشور هندنيز بزرگترین تولیدکنندۀ زنجفیل بوده که درحقیقت به مقدار ٣٥٩٠٠٠ تن از٩٥٣٠٠ هکتار برای ضرورت داخلی اش تولیدکرده است . بزرگترین کشور صادرکنندۀ زنجفیل چین بوده که در سال ٢٠٠٥ ميلادی بمقدار ٢٣٢٠٠٠ تن رابه خارج صادر نموده است .
تشریح نباتی
نام علمی زنجفیل Zingiber officinale بوده وبه فامیل Zingiberaceae تعلق داردکه اضافتراز٥٠ نوع آن قابل خوردن میباشد. زنجفیل یک نبات علفی بوده که ارتفاع آن به ٥٠ تا١٠٠ سانتی متر میرسد . دارای برگهای نوک تیز با یک دمبرگ که برگ پهن به غلاف بزرگ منتهی گردیده وقسمت زیادی از ساقه رادربر میگیرد . طول برگهای آن اضافه تر از ٢٠ سانتی متر وعرض آنها به ٢ – ٢،٥ سانتی متر میرسد. ساقۀ زیرزمینی ( Rhizom) زنجفیل دارای غدۀ ناهموار برنگ قهوه ای که هرسال ازآن ٣ تا ٤ ساقه خارج میشود، نی مانندمیباشد . ساقۀ گلدارمستقیمآ ازرایزوم خارج میشودکه خوشه های ازشگوفه های لبه دارسفیدمایل به سبز یا سفید مایل به زردبا رگه های ارغوانی معطر رابوجودمی آورد . این نبات درخاک بصورت افقی نموکرده وریشه های آن به امتدادرایزوم ها مانندریشه های هوایی قرارمیگیرندواز آنها به ارتفاع بیشتر ازیک متر جوانه هاوغنچه های یک ساله تشکیل میشود .
زنجفیل بصورت مستقیم از رایزوم گل کرده که ازبرگهای برنگ سبز روشن که بعضی اوقات حاشیۀ شان رنگ زردرانیز نشان میدهد، شگوفه ها بمیان می آید. شگوفه های خنثی دوجانبه متناظر سه دانه ای میباشد. غلاف شگوفه ها درقدح نوک شاخه هاتنظیم یافته است . سه برگ قدح آن دارای یک سانتی متر طول میباشد. تاج سه برگۀ آن به شکل میله نمونموده که دارای رنگ سبز مایل به زردبوده وطول آن به ٢ -٢،٥سانتی متر میرسد. تاجهای هموار آن دارای ١،٨ سانتی متر طول ودر قسمت وسطی آن دارای رنگ سرخ میباشدوتاجهای هموارجانبی آن تقریبآ ٦ ملی متر طول دارد . گردبرگ های آن دارای رنگ بنفش تاریک بوده که تقریبآ طول خریطۀ آن به ٩ ملی متر میرسد. سه برگ های میوۀ آن ازعقدات پائینی نمومیکنند. دراین قسمت کپسول میوه ها تشکیل میگرددوتخم های برنگ سیاه توسط یک قشر سفیدپوش میگردد.
مارفولوجی یاساختمان وشکل ظاهری نبات زنجفیل در شکل (١) و ساقۀ گوشتی زیرزمینی در شکل (٢) نشان داده شده است .
ش (١) ساختمان ظاهری نبات طبی زنجفیل
ش(٢) ساقۀ گوشتی زیرزمینی (ریزوم_Rhizom_) خوردنی زنجفیل
طریقۀ کشت
تحت شرایط مساعدخاک ، آب وهوازنجفیل میتوانددرکشورهای اروپای میانه درباغستان هانیز نمو کنداما در حقیقت در مقابل سرمامقاومت ندارد. زنجفیل در منزل نیز به حیث نبات زینتی نمومیکند. برای کشت آن درمنزل مانندمزرعه ازقلمۀ رایزوم آن که در مغازه های مواد غذایی تجارتی وجوددارد، استفاده میگردد. زنجفیل تقریبآبه عرض ٣ تا ٥ سانتی متر به توته ها قطع گردیده وطوری در خاک فروبرده میشودکه باید یک قسمت کوچک آن ازخاک بیرون باشد. درمناطق گرمسیر بایدبطورمناسب مرطوب نگهداری شودتا بصورت درست سریعآنموکند .
حاصل گیری وذخیره
بعدازیک فازنمویی تقریبآ ٢٤٥ تا٢٦٠ روز زنجفیل به حاصل میرسد . اینوع زنجفیل هنوز جوان ونازک بوده واکثرآ بمنظور آشپزی در موادغذایی از آن استفاده میگردد . بعداز ٨ تا ١٠ ماه نمو، برگهای آن زرد شده و حاصل گیری آن آغاز میگردد. در هنگام حاصل گیری زنجفیل توسط دست ویاشاخی از خاک کشیده میشود . درکشورهای صنعتی ومیکانیزۀ پیشرفتۀ ماننداضلاع متحدۀ امریکا در هنگام گرفتن حاصل زنجفیل از ماشینها نیز استفاده بعمل میآید. مقطع وزمان حاصل برداری بالای بوی تیز مثمر آن تأثیر دارد : اگر ریشۀ زنجفیل بمنظور حاصل گیری ازخاک زودکشیده شود، درینصورت هنوزخوب نازک وطعم آن متعدل میباشد. اگر ناوقتر از خاک کشیده شوددرینصورت ریشۀ آن تا ١٠ سانتی متر ضخیم گردیده ونهایت تندمیشود . بنابر نازک بودن آن زنجفیل جامیکایی درجهان ازجملۀ بهترین انواع زنجفیل به شمارمیرود .
تاجایکه امکان دارداززنجفیل به شکل تازه استفاده صورت میگیرد . چون زنجفیل تازه نظر به نوع خشک شدۀ نه تنهاطعم بهتری داردبلکه دارای خاصیت ضدالتهابی بیشتری نیز میباشد. درهنگام انتخاب ،زنجفیل بایدسفت ، صاف وبیدون شکل باشد. بصورت عموم زنجفیل به شکل رسیده وخام به مارکیت عرضه میگردد . زنجفیل رسیده دارای پوست درشت است وبایددرهنگام استفاده پوست شودامازنجفیل خام ضرورت به پوست گرفتن ندارد. زنجفیل به شکل پودر ،مایع ، تازۀ آن به شکل قلمی وحتی به شکل ترشی ،مربا وشرینی باب نیز به مارکیت عرضه میگردد . زنجفیل تازه وپوست ناگرفته برای ٢ – ٣ هفته میتواندبقسم خشک وسرددریخچال نگهداری شود . بهتراست که زنجفیل به توته ها بریده شده ودرکاغذهای شفاف وباریک پیچانیده شودودریخچال ذخیره گردد . زنجفیل کوبیده شده توسط یخ منجمدساخته شده که برای مدت طولانی حتی تا ٦ ماه نیزنگهداری شده میتواند. درینصورت قدرت خوشبوی وتندی اش راتااندازۀ ازدست میدهد . توته های پوست گرفته شدۀ زنجفیل به اندازۀ جسامت ناخن شصت (انگشت کلان) قطع گردیده وبصورت شدیدمنجمدودر فریزر ذخیره گردد .
مقدارمورداستعمال
قبل ازواردنمودن تخم مرچ تندچیلی ازامریکازنجفیل درآسیای شرقی ازجملۀ یگانه مسالۀ تندوتیز بشمارمیرفت . توتۀ زنجفیل به اندازۀ جسامت ناخن شصت (انگشت کلان) پوست گردیده وبعدآ درهنگام پختن ویاکباب کردن درسوپ ویاگوشت علاوه میگردد . زنجفیل مسالۀ مناسب برای گوشت مرغ ، گوسفندوماهی میباشد . همچنان به شکل خالص ویامخلوط در مربا ، ترشی وشرینی باب منحیث چاشنی بکار میرود. در کیک وکلچه ، شیربرنج ، سلاطۀ میوه جات وچای نیز پودرزنجفیل بمنظور مزه ولذت بخشیدن استعمال میگردد . زنجفیل بقسم خام نیزدرلای نان گذاشته شده ومیل میگرددویااینکه درچای سبز دراثنای ناشتایاغذای صبحانه منحیث بیدارکننده (برطرف کنندۀ کسالت) نیزاستعمال میگردد . ازقرن ١٩ به اينطرف درکشورهای انگلیسی زبان نان زنجفیل منحیث خوراک لذیذمحبوبیت زیادی راکسب نموده است . درکشورجاپان بقسم ترشی طوریکه توته های آن درسرکه تخمرداده شده واستعمال آن دررستورانت های سوشی (Suschi) درسراسرجهان عمومیت دارد . از زنجفیل اکثرآ شربت نیزتهیه میگرددودرصنایع موادغذایی موارداستعمال فراوانی دارد. بیرزنجفیل یک مشروب عاری ازالکهول بوده که درنیمایی قرن بیستم مورداستعمال قرارگرفت . درکشورهای که دارای اقلیم گرم اند، زنجفیل درچای وقهوه بمنظورتأثیرتحریک کنندۀ عرق آن استعمال میگردد. برای اینمنظوریک توتۀ تازۀ انرابه اندازه شصت (انگشت کلان) پوست وانرادوباره به توته های باریک بریده ودریک پیالۀ چایخوری انداخته شودوبعدآ بالای آن آب جوش ریخته وبرای مدت ١٠ دقیقه گذاشته شودتادم گیردوسپس باعسل شرین ساخته شودوبه وقفه های کوچک نوشیده شود .
مقدارمصرف پودرزنجفیل دریک روزنبایداز ٢-٤ گرام تجاوزکند . این مقدارروزانه ٢ -٣ مرتبه تکرارمیگردد. آماده ساختن چای ازپودرزنجفیل به ترتیبی صورت میگیردکه بمقدار٠،٥ -١ گرام ( تقریبآ یک قاشق چایخوری) آنرادریک پیالۀ چایخوری انداخته وبعدآبالای آن آب جوش علاوه میگرددوبرای مدت ٥ دقيقه گذاشته میشودتادم گیرد. روزمره ٢ -٣ مرتبه نيم ساعت قبل ازصرف غذانوشیده میشود .
ازمحلول زنجفیل که یک به نسبت پنج رقیق ساخته شده است (٥ : ١ ) بايد٢٠ قطرۀ آن دریک مقدارآب انداخته شده وقبل ازصرف غذاخورده شود . درمقابل استفراغ ٠،٥ گرام آن توام باکمی مایع گرفته شود. درصورت ضرورت اینمقداردرهرچهارساعت تکرارگردد .
تأثیرات معالجوی زنجفیل
ریشۀ معجزه آسای زنجفیل نه تنهابه حیث مسالۀ دیگ بلکه ازنگاه صحی بودن آن نیزتوجه مردمان جهان رابخودجلب نموده است . دانشمندان رشتۀ نباتات طبی دریافت نموده اندکه زنجفیل حاوی مایعی غلیظ معطربنام اولیوریسین(Oleoresin) بوده که ازتیل های معطروموادتندی جینجرول ها(Gingerol) وشوجاول ها( Shogaols) ترکیب یافته است . علاوه براین دارای موادنشایستوی ، پروتینی وموادمعدنی ازقبیل مگنیزیم ، آهن ، کلسیم ،پتاسیم ، سودیم وویتامین سی نیز میباشد.
درواقعیت استفاده های متنوعی اززنجفیل درجهان عمومیت داشته که درجلوگیری وعلاج بخشی بسیاری امراض مفیدواقع میشود .
- طبیبان چینایی به تازه گی دریافت نموده اندکه شربت زنجفیل بهترین ادویه برای معالجۀ زخم معده است . رويهمرفته مسکن خوبی برای دردهای معده وامعأ بوده که درطب یونانی منحیث ادویۀ ضدنفخ قوی به نسبت داشتن مادۀ ایکه گازروده راازبین میبردومجرای آنرانرم میسازد، موردتوجه قرارگرفته است . مبتلایان به زخم معده بایدقبل ازغذابه اندازۀ یک قاشق چایخوری شربت زنجفیل راباکمی آب بنوشندکه این عمل زخم معدۀ آنهارابعدازسپری شدن مدتی التیام میبخشد.
- تأثیرضداستفراغ ودلبدی آن ازطریق تأثیرمستقیم بالای معده وامعأظاهرمیگردد . زنجفیل درمعده برضدآخذه های تیپ-٣-هارمون سیروتونین ( Serotonin-Typ-3-Rezeptr) عمل میکند. همچنان ازآن بمنظوردرمان تهوع واستفراغ درسفرنیزاستفاده میگردد.
- درین آواخربه اثبات رسیده است که زنجفیل یک امیدواری جدیدی یعنی بیدون تأثیرات جانبی برای مردمانی که به دردمفاصل مبتلا اند،میباشد. زنجفیل به نسبت داشتن مرکب جینجرول دارای تأثیرضدالتهابی قوی بوده که درمقابل روماتیزم مفاصل ، ورم مفاصل ،زانودردی ناشی ازسالخورده گی بکاربرده میشود. مرکب کیمیاوی (6-Gingerol) مانع تشکیل شدن رادیکال های آزادزیان آورمیشود.
- مرکبات جینجرول هاکه ازجملۀ ترکیبات اصلی وفعال زنجفیل به شماررفته ، مانع رشدسلول های سرطان رودۀ بزرگ میشوند. آنهایکه بطورمنظم اززنجفیل استفاده میکننددربرابرسرطان رودۀ بزرگ مصؤن میمانند. همچنان اشخاصیکه مبتلا به این سرطان اندباخوردن آن میتوانندازرشدغده های سرطانی رودۀ بزرگ جلوگیری نمایند .
- زنجفیل مانع سرطان تخمدان میشود . سرطان تخمدان یکی ازسرطان های کشنده وبسیارخطرناک زنان به شمارمیرود . عصارۀ زنجفیل دوانتی اکسیدانت ، ضدالتهاب وضدتوموررادرخودداردکه روی حجرات سرطانی تأثیرواردمینمایند. حالت التهابی یکی ازمهمترین فکتورهای موجوددرپیشرفت سرطان تخمدان است . این نبات برای خانمهای که عادت ماهوارآنهاعقب می آفتد، نیزسفارش میگردد .
- زنجفیل سیستم دفاعی ومعافیت بدن راتقویت میبخشد. ازجملۀ بهترین ادویۀ سرماخورده گی وانفلوینزاوگلودردی به شمارمیرود. درهنگام سرماخورده گی ازچای آن چندین باراستفاده گردد . درصورت داشتن گلودردی علاوه برنوشیدن چای ،آن رابایدنیزغره غره نمود . فرآورده های زنجفیل نه تنهادربدن تولیدحرارت نموده بلکه عملیۀ تعرق رانیزسرعت بخشیده وبرای بهبودانفلوینزاوسرماخورده گی مفیدواقع میشود . موادذهری واضافی نیز ازطریق عرق از بدن خارج میگردد. عرق بدن دارای یکنوع موادمیکروب کش بوده که عفونت راازبین میبرد . این مواد میکروب کش عبارت از مرکب پروتین بنام درميسيدين( Dermicidin) است که توسط غدۀ عرقیه بدن ساخته شده ودرداخل عرق ترشح میشودوبه سطح جلدمنتقل میگرددودرمقابل حملات میکروبهاوباکتری هامانندبکتری های کولی ( E.coli ) وقارچ های مانندکاندیداالبیکنس ( Candida albicans) آن رامحافظت مینماید.
- جینجرول هاازنگاه ساختمان کیمیاوی وتأثیرات شان بسیارمشابهت به آسپیرین دارندوجریان خون قلب راتنظیم مینمایند . خون رابه شکل طبیعی وباکیفیت عالی وپرارزش بهبودبخشیده تاکرویات سرخ خون یعنی انتقال دهندۀ اکسیجن -باهم لخته نگردند، رگهای شریان های بزرگ مسدودنشوندوبالاخره جریان خون متوقف نگردد . خون دارای مجرای آزادبوده که ازطریق آن اکسیجن ، موادمغذی مهم واساسی حیات صدهابیلیون حجرات بدن تهیه میگردد . بصورت خاص میتوان گفت که قلب ، دوران خون ،دماغ ، گوشها ، دستهاوپاهاوهمچنان اعضای تناسلی بطورقابل ملاحظۀ ازین چنین موادمستفیدمیگردند . درصورت صرف نمودن منظم زنجفیل ازعواقب ناگوارمنگ گرفتن شریان های خون (تصلب شرائین )که منجربه سکتۀ قلبی ومغذی گردیده ، جلوگیری بعمل می آید .
- ریشۀ زنجفیل ازدیرزمان بدینطرف درطبابت یونانی چینایی هاوهندی هارول بزرگی داشته ودر بعضی ازکشورهای گرمسیرواستوایی زنجفیل به شکل عنعنوی منحیث ادویه بمنظورمبارزه برضدمرض بیلروز( Bilharsiosis) که توسط کرمهای مکنده خون بمیان می آید ،استعمال میگردد.
- زنجفیل تولیدمایع صفراراکه درهضم شحمیات کمک میکند،تحریک مینماید.
- تیل های معطرزنجفیل دربرطرف ساختن بلغم ازشش هانیزتأثیرباسزای دارند.
- اززمان قدیم تاعصرجدیددرمقابل چشم دردی وبقسم موادمسهل یاجلاب نيزقابلیت استعمال دارد.
- جویدن توته های تازۀ زنجفیل وشرینی باب زنجفیلدار به نسبت داشتن مرکبات جینجرول هادرمقابل سردردی ممدثابت شده وازخستگی ها،کسالت هاوشخ ماندن عضلات که بعدازنوشیدن مشروبات الکهولی بمیان می آید، جلوگیری مینماید.
- درزراعت ازتیل زنجفیل بمنظورمبارزه برضدامراض کچالوکه ازاثرحملات قانغوزکهای کوچکی بوجودمیآیند،نیزاستفاده میگردد .
- درطب بیطاری ازسال ٢٠٠٢ میلادی بدینطرف زنجفیل منحیث ادویه درتغذیۀ اسپ هابمنظورمعالجۀ التهاب ،دردوسوزش مفاصل آنهانیزاستعمال میگردد.
نکات قابل مراعات جدی
- مریضان مبتلابه سنگ کیسۀ صفرابایدتنهابعدازمشوره بادکتورمعالج زنجفیل رااستعمال نمایند.
- درصورت استفراغ ودلبدی دراثنای حامله داری قبل ازاستعمال آن مشورۀ دکتورمعالج گرفته شودزیرابرای ارزیابی مطمئن بودن اینوع استعمال آن تاحال معلومات کافی ارایه نگردیده است . روی این دلیل مصرف آن دردوران حامله داری وشیردهی توصیه نمیگردد وحتی دیده شده که مصرف زیادزنجفیل ممکن است باعث اختلالات سیستم عصبی مرکزی شود .
- اطفال تحت سن کمترازپنج سال نبایدزنجفیل رااستعمال نمایند .
- اگرزنجفیل بمقدارزیادبرای مدت طولانی گرفته میشود،درینصورت بالای لخته شدن وفشارخون تأثیرواردنموده وشکرخون رانیزتقلیل میبخشد. مریضان مبتلا بمرض شکرومریضان قلبی وفشارخون بلندکه ادویه جات رقیق کنندۀ خون (آسپرین ، وارفرین ،تیکلوپیدین) میگیرند،بایدقبل ازاستعمال بادکتورمعالج شان مشوره نمایند .
- قبل ازعملیات جراحی استعمال ترکیبات زنجفیل متوقف گردد .
مأخذ
1. ABDEL-AZIZ u.a. : Mode of action of gingerols and shogoals on 5-HT3 receptors : binding studies, cation uptake by the receptor channel and contraction of isolated guinea-pig ileum. Eur. J. pharmacol.2006,S.136-143.
2. CHAIYAKUNAPRUK u.a. : The efficacy of ginger for the prevention of postoperative nausea and vomiting : a meta-analysis . Am. J. Obstet Gynecol. 2006; 194 S.95-99.
3. JEWELL,D , YOUNG,G. : Interventions for nausea and vomiting in early pregnancy. Cochrane Database syst-Rev. 2003.
4. IBURG, A . : DuMonts kleines Gewürz-Lexikon. DuMonte,Köln 2002 .
5. SCHILCHER, H. , KAMMERER,S. : Leitfaden Phytotherapie . Urban & Fischer Verlag , München.2001.
6. WOLFGANG, H. , MICHAIL, W. : Ingwer . Die edle Schärfe aus dem Land Lächelns.Anregendes,Geschichte und Rezepte AT,Baden 2006 .
7. Berliner Lokalnachrichten, 20 Jahrgang.April 2009.NR7.
ش . انوری
برلین ،جرمنی ١٠/٥ /٢٠٠٩
بالا
بازگشت