عباس دلجو
عباس دلجو
14/2/2009
روشنفکران و روشنفکر نما ها
در چيستي و كيستي روشنفكر، مطالب زیاد و نظریات گوناگوني از جانب صاحب نظران و اندیشمندان بزرگ جهان، ابراز گردیده، ولي هنوز تعريف يكساني از آن ارايه نشده است . در یک جمع بندی کلی،خصوصیات جامعی که از روشنفکر و روشنگر ارائه داده شده:"خودآگاه،خردگرا،،پرسشگر،نقاد،آزاد انديش،عدالت خواه،کثرت گرا،آينده نگر،مسئول،متعهد و..." میباشند. اما بعضی ها بر این نظر اند که روشنفکران میتوانند دارای خصوصیت های یکسان باشند. اما راهکار های یکسان و قالبی نمیتوان برای همه ترسیم کرد.
روشنفکران را در قالب واحد گنجانیدن و یک تیب عام از روشنفکری ارائه دادن با توجه به عصر نسبيت و پلوراليسمی که برداشتهای انسانها از مفاهیم و مقولاتی از قبیل عقل و اندیشه و شناخت و آزادی و عدالت و مذهب و ...یکسان نمیباشند کار درستی نیست. همانطوریکه ما فرهنگ جهانی نداریم بخاطریکه فرهنگ ها در سطح جهان، شامل مفاهیم و معانی متفاوت و آشکاری از همدیگر میباشند. بناء روشنفکر جهانی نیز نداریم و به همین اساس از روشنفکران مختلفی در قلمرو اندیشه ها و فرهنگها و جغرافیای مختلفی، در جهان میتوان نام برد.
ژان پل سارتر روشنفکر را "آدم رسالتمند" می شناخت و آلبرکامو از آن به عنوان "انسان معترض" سخن می گفت . الوین گولدنز روشنفکران را جمعیتی گفتاری میداند"که یک فرهنگ گفتمان انتقادی را در جامعه رواج میدهند". سقراط و افلاطون روشنفكر را "وجدان خرده گير جوامع" میدانست. عده ی، کسانی را که:" آزادي، برابرى و برادرى"را شعار میدهند، روشنفکر خطاب مینمود. درین میان تعریفی که کانت از روشنفکر ارائه داده است،طرفداران زیادی را بخود جلب کرده است:"روشنفکری یعنی مستقل اندیشیدن،از قیمومیت فكری درآمدن و به بلوغ فكری بشری رسیدن".مرتضی مطهری روشنفکر را چنین تعریف میکرد: "روشنفكري يعني به موضع و مسئوليت طبقاتي خود آگاه بودن، با فرهنگ و شخصيت ملي خويش آشنا بودن و به روابط خود با همة انسان‌هاي ديگر آگاهي داشتن و سعي كردن در آگاهي جامعه و به حركت در آوردن مردم براي رهايي و آزادي مي‌باشد". برداشت ادوارد سعیداز روشنفکر این بود : "روشنفکر کسی است که در برابر قدرت از حقیقت دفاع میکند". از نظر داکتر علی شریعتی "شاخصه ذاتی روشنفکر اجتماعی بودن ، در کنار و در میان مردم بودن و در برابر سر نوشت یک ملت اسیر یا یک طبقه محکوم،خود را متعهد احساس کردن" میباشد و به همین لحاظ میگفت"خدايا مگذار كه انديشههاي لطيف و بلندم مرا از ديدن خط كبود تازيانهاي كه بر پشتي رسم شده است، غافل سازد".مصطفي ملكيان، رسالت یک روشنفکر را "تحرير حقيقت و تقليل مرارت" میداند. . اما تعریف ها هر چه باشند ،یک مسئله بوضوح در آن روشن گردیده است که روشنفکر نمیتواند بی مسئولیت و فاقد تعهد اخلاقی باشد رسالت و تعهد جزو ذات روشنفكري است .
حالا با ذکر این مقدمه می پردازم به پاسخ سوال اصلی و بنیادی روشنفکر کیست و خصوصیاتش چیست؟
روشنفکران متعهد و روشنگر ، کسانی هستند که آگاهی و شناخت کافی از بافت اجتماعی و ساختار سنت و نوعیت فرهنگی که در آن زندگی میکنند، دارند و بر چگونگی این سنت و عوامل فرهنگی که برآن تاثیر داشته اند و ساختارش را شکل داده اند، اشراف میداشته باشند و میدانند که علل اصلی تصادم سنت و مدرنیته در جامعه اش چه ها میباشند؟.
از خصوصیتهای بارز روشنفکران اصیل، روشن بین،متعهد،مسئول و روشن اندیش آنست که پا به پای زمان، واقعیتهای اجتماعی، فرهنگی،تاریخی و سیاسی جامعه و کشورش را رو به جلو حرکت داده و با استحکام پایه های اجتماعی شان، در کنار مردم قرار داشته با درد ها، خواستها و آرمانهای مردمش عجین بوده و بمثابه یک الگو و رائد در سطح ذهنیت جامعه جا باز کرده، مردم را شور و شعور و آگاهی بخشیده و امکانات بالقوه آنان را مبتنی بر طرح های مطلوب در راستای تحقق مناسبات دموکراسی و مردمسالاری، به فعلیت در می آورند . از آنجائیکه مردم الگو پذیرند و از طرفی در نفس طرح و برنامه های پیشتازان ، آرمانها و ایدآلهای انسانی شانرا منعکس می یابند، با جان و دل از آنها حمایت بعمل میاورند.
روشنفکران واقعی برعلاوه ی که مجهز به دانش زمان و زبان دنیای امروزی میباشند، مولد اندیشه و تفکر روشن و انسانی نیزهستند و مانند روشنفکر نماها ، تنها مصرف کننده اندیشه های تولیدی کشور های غربی آنهم فرآورده هائی که در غرب تاریخ مصرفش گذشته و دیگر آن نظریه ها و اندیشه ها به بایگانی تاریخ سپرده شده اند، نمیباشند.
روشنفکر نه آنکه تنها فکر روشن داشته باشد باید صلاحیت ایجاد تفکر نو و اندیشه ی جدید را نیز داشته باشد به یک معنی که خلاق اندیشه باشد آنهم در زمان و مکان خاص، فرهنگ روشنگری را رایج سازد و عامل تغیر و تحول و دگرگونی در تفکر و ساختار اجتماعی و فرهنگی جامعه اش باشد.
روشنفکر نه تنها یک تحصیلکرده و درسخوانده، بلکه آگاه از زمان و نیاز جامعه ، متعهد در قبال سر نوشت مردم ، مومن به ارزشهای دموکراتیک و مدنی و درگیر مستقیم با خواسته ها، توقعات و نیازمندیهای مردم و جامعه اش میباشد.
روشنفکر کسی است که سنت های ارتجاعی و ذهنیتهای دگم و متحجر جامعه اش را با نقد روشن و استدلال منطقی به چالش میگیرد و با گفتمان‌های متداول جامعه، هیچگاه خود را وفق نداده و تلاش مینماید تا با خلق خودآگاهی در جامعه، سطح آگاهی مردم را بالا برند.
روشنفکر یک انسان روشن اندیش و درد آشنا است . با درد های مردمش ملموس و عینی بوده و خود با گوشت و پوستش این درد ها را چشیده و با فریاد ازین درد، همه را از آن آگاه ساخته و با توجه به شرایط و امکانات موجود ، دنبال راه حل منطقی که ضمانت اجرائی داشته باشند میرود.
روشنفکران و نخبگان متعهد و مسئول،کسانی هستند که در شروع کار به بررسی دلائل شکست و عوامل پیروزی در جامعه پرداخته و با طرح برنامه های عملی مبتنی بر ضابطه های علمی و منطبق با خصوصیات ملی، مذهبی و فرهنگی جامعه شان، آینده روشنی را برای مردمش بعنوان رهگشا و رائد رقم میزنند و با این کار، دشواریهای راه و عوامل بازدارنده را از جریان کار زدوده و از گذشته پل مناسبی به حال و آینده استوار میسازند.
روشنفکران متعهد و روشن بین،با احترام به ارزشهای انسانی،فرهنگی و اعتقادی جامعه ی که در آن زندگی مینمایند، شایستگی اعتماد مردم را پیدا کرده و با خلق خودآگاهی در مردم، حشو و زوائد سنتهای ارتجاعی ، خرافی و قبیلوی را از باورهای اعتقادی مردم با ایمان زدوده و به خلق ارزشهای جدید، همت گمارده و با برخورد منطقی و با رشد گام به گام آگاهی مردم، آنانرا آماده پذیرش برنامه های جدید روشنگری میسازند تا ازین طریق روابط عادلانه انسانی را در مناسبات اجتماعی شان ایجاد نمایند.
حالا با شناخت اجمالی از روشنفکر، از آنجائیکه جغرافیای سخن ما افغانستان است این قلم معتقد است،که متاسفانه تا هنوز در کشور ما ، روشنفکرانی با مشخصات بالا، تعدادش اندک بوده و همچون انگشتان دست و پا، قابل شمارش میباشند و "ستاره های بی دنباله"ی اند که نتوانستند یک انقلاب فکری در کشور ایجاد نمایند تا روشنفکران بعدی در دامان این تحول فکری زاده گردیده و به بالندگی و ثمردهی برسند و به همین لحاظ ما اقشار گوناگون داریم الا قشر روشنفکر.اما روشنفکرنما ها تا الی ماشاءالله داریم اینها قبل از آنکه روشنفکر باشند و کار روشنگری نمایند فقط ادای روشنفکر بازی در می آورند .
روشنفکر نما ها و انتلکتوئل های افغانستانی ما ،با روشنفکر بازیهای لوس و دلقک مآبانه و تقلیدی شان ، نشانه روشنفکر بودن را فقط به بد و بیراه گفتن و انتقاد زننده و ناسالم از اشخاص و ستیز و دشمنی با اعتقادات مردم، میدانند تا با این عقده گشائی ها جراحت های ناشی از عقده حقارت و کمبود های درونی شانرا التیام بخشند. این روشنفکر نما ها بیشتر آکادمیک و انتلکتوئل تشریف دارند تا مردمی و قابل دسترس برای همه.
روشنفکر نما ها کسانی هستند که فکر میکنند همه چیز را میدانند و بداهت فکری و جزم اندیشی این نوع روشنفکرنما ها تا حدی است که حتی واقعیتهای ناسازگار جامعه شانرا درک کرده نمیتوانند و خویشتن را ناف زمین و مرکز تعقل و اندیشه های لاهوتی و ناسوتی دانسته و برای هر دردی نسخه های از قبل تعبیه شده و دگماتیستی ، لایتغیر، ذهنی و نامانوس در چنته پرتوقع خویش دارند در حالیکه از لازمه روشنفکری است که رسوب ذهنیتش را از ذهنی گرائی،یکسو نگری و جزم اندیشی پاک نمایند تا خارج از چنبره ی داشته های کلیشه ی ذهنش ،به قضاوت عادلانه و معقول و تحلیل درست و همه جانبه و عینی از قضایا دست یابند .
اتفاقا تعداد زیاد این نوع روشنفکر نما ها،را میتوان در بین تحصیل کردگان خارج از کشور یافت. آنانیکه در دنیای هجرت، دور از خون و باروت و مرگ و ویرانی و قتل عام و کشتار و شکنجه و زندان و فقر و گرسنگی و تباهی، همچون کرم کتاب دور از واقعیتهای عینی کشور شان، در میان مفاهیم ذهنی لولیده و دل به بحثهای لفظی، بسته و طرحهای کتابی فاقد ضمانت اجرائی را از بلندای به اصطلاح کاخ عاج روشنفکری برای زمینیان بیچاره و نفهم !! آنهم از فرسخها فاصله، نسخه پیچیده و به عقده گشائی پرداخته اند و با این کار ، عقده بی حضوری شان را از سنگرهای سرنوشت ساز جامعه، با بازی کلمات توام با برچسب اتهام و توهین، التیام می بخشند.
این به اصطلاح روشنفکر نما های ما آیا در عرصه مسائل فکری، سیاسی و اجتماعی مایه و اندوخته ای در چنته دارند؟ در شرایط فعلی که جامعه ما در موقعیت حساس و سرنوشت سازی قرار دارد آیا اینان از ویژگی این دگرگونیها، آگاهی عمیق دارند؟ و خواهند توانست جامعه ی نا آگاه و چسپیده به سنت های مرسوم قبیلوی را از گردونه ی دشوار این تحول عبور دهند؟ آیا میتوانند مناسبات و زمینه های این دگرگونی را بمثابه ی الترناتیف، جاگزین مناسبات دست و پاگیر و عقب افتاده ی وضع موجود نمایند؟ آیا میدانند که میکانیزم این تعویض و جابجائی مناسبات جدید چه خواهد بود؟ .
منبع :سایت نمای نزدیک
http://www.kabul.net.au/
بالا
بازگشت