اسدالله جعفري

 

حقوق والدین از دیدگاه اسلام

 

«تقدیم به روح پدرِ دوست وبرادر گرامی ام حاج کبیر،

مجاهد دوران جهاد مقدس با اشغالگران»

 

اشاره:

طبق آیات صریح قرآن حکیم ،مرگ وزندگی دو همزاد بنی آدم هستند واین ازسنت های لایتغیر خدای متعال می باشد:

كُلُّ نَفْسٍ ذَائِقَةُ الْمَوْتِ ثُمَّ إِلَيْنَا تُرْجَعُونَ (عنکبوت-آیه٥٧)

هرصاحب حیاتی را می چشند وسپس به سوی ما باز گشت می نمایند.

تَبَارَكَ الَّذِي بِيَدِهِ الْمُلْكُ وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ (١)الَّذِي خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَيَاةَ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلا وَهُوَ الْعَزِيزُ الْغَفُورُ (ملک-آیه٢)

خدای تبارک ومتعالی است،سرنوشت جهان هستی در سیطره قدرت اوست،آن خدای که بر هرچیزی حکومت وفرمان روایدارد او خدای است که مرگ وزندگی را آفرید تا شمارا بیازمایند که کدام یک از شما کار های نیک انجام می دهیدواو خدای شکست ناپذیر بسیار با گذشت است.

همین مضمون این آیات محکمات خدای متعال را شاعران مسلمان ،در بیان های گونه گون ومعنای واحد بیان نموده اند که مرگ سرنوشت مختوم انسان است وانسان نیامده اند که بماند بلکه آمده است که انسان شود وبه مقام انسانیت که همان دست یابی به کمال هست دست یابد وروزی از این خاکستان به عالم قدس که عالم حضور پروردگار است عروج کند وزندگی ابدی خود را از سربیاغازد:

دنیا محل ماندن وجای ثبات نیست

کس اندراونیامده کورا ممات نیست  «جناب»

درخت خرد وکهن پیش اره یکسان است

که نزد باد اجل کوه وکاه هردویکی است  « رنجی»

دردفتر حیات بشر کس نخوانده است

جزداستان مرگ حدیث مسلمی   «همایی»

ازمرگ حذرکردن دوروز روانیست

روزی که قضاباشدوروزی که قضانیست

روزی که قضاباشد کوشش نکند سود

روزی که قضانیست مرگ در او روانیست « بوعلی»

اگرصدسال مانی وریکی روز

بباید رفت از این کاخ دل افروز   «خواجوی کرمانی»

از این سرای کذشتن بدان سرای شدن

به حکم سر طبیعت سرشت انسانی است  « صادق سرمد»

اگر شهی به جهان یاگدای گوشه نشین

اجل نگوید که این بنده است یاسرور  «علامه»

عمر درویش وتوان گر بحقیقت نگری

هردوبادرد دل ورنج روان می گذرد

عمر اگر خوش گذرد زندگی نوح کم است

ور به سختی گذرد نیم نفس بسیار است «سعدی»

 

اهميت اداي حق مؤمن

 

دوست وبرادر عزیزم حاج کبیرکه اکنون مقیم سوئید است،از مجاهدان دوران جهاد مقدس یعنی دوران جهاد با اشغالگران روس بود که فعلا مقیم سوئید می باشد ومدتی است که بر من حق دوستی وبرادری دارد ومتأسفانه دیشب اطلاع یافتم که پدر عزیز ایشان در افغانستان به رحمت خدا رفته اند وآن برادر ودوست گرامی ومجاهد وطن، در سوگ پدر فاضل واهل علم  خویش، لباس عزا در تن دارد.

از آنجای که طبق دستورات وتعالیم دین مبین اسلام ،برادر مؤمن نسبت به برادر مؤمن خود حق وحقوقی دارد و از جمله آن حقوق این است که در هنگام شادی های مشروع ومصیبت های وارده با ایشان همراهی وهمدردی کند:

در روايتي آمده است كه حضرت امام جعفرصادق (ع) فرمودند: "هر كس حق مؤمني را حبس كند و به او نرساند، خداوند روز قيامت او را روي دو پايش پانصد سال نگه مي‎دارد تا اينكه عرق يا خون او جاري مي‎شود، و نداكننده اي از طرف خداوند ندا مي‎كند: اين شخص ستمكاري است كه حق خداوند را حبس نموده است ; و پس از آن چهل روز ملامت مي‎شود، سپس امر مي‎شود او را در آتش افكنند." ⁽¹⁾

و نيز آن حضرت در روايت ديگري مي‎فرمايند: "خداوند به چيزي بهتر از اداي حق مؤمن عبادت نشده است ." ⁽²⁾

و از امام حسن عسكري (ع) نقل شده است كه فرمودند: "آشناترين مردم به حقوق ساير مؤمنين و پرتلاش ترين آنان نسبت به اداي آنها، بالاترين شأن و مقام را نزد خداوند خواهد داشت ." ⁽³⁾

حقوق عمومي مسلمانان نسبت به يكديگر

در روايتي از پيامبراكرم (ص) نقل شده كه فرمودند: "بر هر مسلماني نسبت به برادر مسلمانش سي حق ثابت است كه جز اداي آن حقوق يا گذشت صاحب حق از آن راهي ندارد; و آن حقوق از اين قرار است : از لغزشهاي او بگذرد، هنگام اندوه و مصيبت بر او ترحم نمايد، آبروي او را حفظ كند، تقاضاي او را نسبت به گذشت از لغزشها اجابت نمايد، عذرخواهي او را قبول كند، جلوي بدگويي و غيبت از او را بگيرد، پيوسته او را نصيحت نمايد، دوستي خود با او را تحكيم و حفظ كند، عهد و پيمان با او را محترم شمارد، هنگام بيماري از او عيادت نمايد، بر جنازه او حاضر شود، دعوت و هديه او را رد نكند، هديه اش را جبران نمايد، و از او به واسطه احساني كه در حق او نموده تشكر كند، در ياري او كوتاهي نكند، ناموس او را حفظ نمايد، حوائج او را در حد امكان تأمين نمايد، اگر چيزي را طلب نمود جواب مثبت دهد، در پيدانمودن گمشده اش او را راهنمايي نمايد، سلام او را جواب دهد، با خوبي و محبت با او صحبت كند، با خوشرويي به او انعام دهد، قسم او را تصديق كند (نگويد دروغ است)، با دوستان او دوستي نمايد، با دشمنانش دشمن باشد، اگر خواست به ديگري ظلم كند او را بازدارد، و اگر به او ظلمي شده او را ياري نمايد تا حقش را بگيرد، در طوفان حوادث او را تنها نگذارد، آنچه را براي خود مي‎خواهد براي او نيز بخواهد، و هرچه را براي خود ناخوشايند دارد براي او نيز نخواهد". سپس فرمودند: "هرگاه كسي در اداي حقي از حقوق برادر مسلمان خود كوتاهي كند، روز قيامت از او مطالبه مي‎شود و بايد آن را ادا نمايد." ⁽⁴⁾

در رابطه با اهميت حق مسلمان بر مسلمان ديگر، در روايتي آمده است : معلي بن خنيس از امام صادق (ع) پرسيد حق مسلمان بر مسلمان ديگر چيست ؟ و حضرت پس از اشاره اجمالي به اينكه هر مسلماني بر مسلمان ديگر هفت حق مهم دارد فرمودند: "هر كدام از اين حقوق تضييع شود، شخص ضايع كننده از ولايت خداوند خارج مي‎شود .

ومتأسفانه که من در ایران زندگی می کنم وتوان این که در این مصیبت در کنار ایشان باشم تا شانه های صداقت وبرادری خود را تکیه گاهی بازوانی به داغ نشسته اش سازم؛برایم میسرنیست

بنا بر این به رسم برادری ودوستی وایمان اسلامی ،این نوشته را به روح پدر مرحوم ایشان تقدیم می دارم واین مصیبت وارده را به ایشان تسلیت عرض نموده برای آن عزیز سفرکرده علو درجات را ازپیشگاه خدای بزرگ مسئلت دارم.

والدين و فرزندان

خانواده رکن اساسی اجتماع است.اجتماع انسانی از کانون (به ظاهر کوچک ولی در حقیقت بسیار بزرگ وپرمهر)خانواده تشکیل می شود وخانواده نیز مرکب از سه سه ضلع :پدر،مادر وفرزندان شکل وقوام می یابد که دوقائمه اساسی وبنیادین این اجتماع کوچک را پدر ومادر به عهده دارند.

دین مبین اسلام که دین فطرت وحقیقت است و دستورات اخلاقی خود را بر این دو واقعیت وحقیقت یعنی فطرت وواقعیت های خارجی حیات بنیان نهاده است.

بر همین اساس است که در دین اسلام پدر ومادر جایگاه ویژه دارند .جایگاهی که بعد از خدا برترین جایگاه جایگاه اخلاقی پدر ومادر می باشد.

خدا این جایگاه اخلاقی پدر ومادر را در آیات بسیاری مورد سفارش وتأکید قرارداده اند وفرزندان را به پاسداشتن این جایگاه سفارش نموده اند چنانکه می فرمایند:

وَإِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَ بَنِي إِسْرَائِيلَ لا تَعْبُدُونَ إِلا اللَّهَ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا وَأَقِيمُوا الصَّلاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ ثُمَّ تَوَلَّيْتُمْ إِلا قَلِيلا مِنْكُمْ وَأَنْتُمْ مُعْرِضُونَ (بقره-آیه٨٣)

آنگاه که ما از بنی اسرائیل پیمان گرفیتیم که:

1 –درکنار خدای یکتا وبی همتا خدای دیگری را نپرستید.

2 –به پدر ومادر نیکی کنید نیکی کردنی که شایسته انسانیت شما وپدر ومادرشما باشد.

3 –به خویشاوندان نزدیک نیز احسان کنید.

4 –به یتیمان وفقیران نیکی کنید.

5- با مردم نکو معاشرت کنید.

6 – نماز به پادارید.

7 –زکات بدهید.

دراین آیه خدا نیکی نمودن به والدین را در صدر دستورات دینی قرارده اند واهمیت این نیکی کردن با پدر ومادر را با واژه احسانا والف ولام بالوالدین  والا مورد تأکید بیش تر قرار داده اند.

 

وَاعْبُدُوا اللَّهَ وَلا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئًا وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَبِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَالْجَارِ ذِي الْقُرْبَى وَالْجَارِ الْجُنُبِ وَالصَّاحِبِ بِالْجَنْبِ وَابْنِ السَّبِيلِ وَمَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ إِنَّ اللَّهَ لا يُحِبُّ مَنْ كَانَ مُخْتَالا فَخُورًا (نساء-آیه٣٦)

خدا را بپرستيد، و چيزى را با او شريك مگردانيد و به پدر و مادر احسان كنيد و در باره خويشاوندان و يتيمان و مستمندان و همسايه خويش و همسايه بيگانه و همنشين و در راه‏مانده و بردگانِ خود [نيكى كنيد]، كه خدا كسى را كه متكبّر و فخرفروش است دوست نمى‏دارد

همان كسانى كه بخل مى‏ورزند، و مردم را به بخل وامى‏دارند، و آنچه را خداوند از فضل خويش بدانها ارزانى داشته پوشيده مى‏دارند. و براى كافران عذابى خواركننده آماده كرده‏ايم.

قُلْ تَعَالَوْا أَتْلُ مَا حَرَّمَ رَبُّكُمْ عَلَيْكُمْ أَلا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئًا وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَلا تَقْتُلُوا أَوْلادَكُمْ مِنْ إِمْلاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُكُمْ وَإِيَّاهُمْ وَلا تَقْرَبُوا الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ وَلا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللَّهُ إِلا بِالْحَقِّ ذَلِكُمْ وَصَّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ (انعام-آیه١٥١)

بگو: «بياييد تا آنچه را پروردگارتان بر شما حرام كرده براى شما بخوانم: چيزى را با او شريك قرار مدهيد و به پدر و مادر احسان كنيد و فرزندان خود را از بيم تنگدستى مكشيد ما شما و آنان را روزى مى‏رسانيم و به كارهاى زشت- چه علنى آن و چه پوشيده [اش‏]- نزديك مشويد و نَفْسى را كه خدا حرام گردانيده، جز بحق مكشيد. اينهاست كه [خدا] شما را به [انجام دادن‏] آن سفارش كرده است، باشد كه بينديشد.

وَقَضَى رَبُّكَ أَلا تَعْبُدُوا إِلا إِيَّاهُ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا إِمَّا يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ كِلاهُمَا فَلا تَقُلْ لَهُمَا أُفٍّ وَلا تَنْهَرْهُمَا وَقُلْ لَهُمَا قَوْلا كَرِيمًا (٢٣)وَاخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَقُلْ رَبِّ ارْحَمْهُمَا كَمَا رَبَّيَانِي صَغِيرًا (اسراء٢٤)

و پروردگار تو مقرر كرد كه جز او را مپرستيد و به پدر و مادر [خود] احسان كنيد. اگر يكى از آن دو يا هر دو، در كنار تو به سالخوردگى رسيدند به آنها [حتى‏] «اوف» مگو و به آنان پرخاش مكن و با آنها سخنى شايسته بگوى.

و از سر مهربانى، بال فروتنى بر آنان بگستر و بگو: «پروردگارا، آن دو را رحمت كن چنان كه مرا در خُردى پروردند.»

 

حق والدین در روایات پیشوایان دین

حق "پدر" و "مادر" آن است كه فرزند بداند آنها براي او زحمت بسيار كشيده و براي تربيت و پرورش او آسايش و راحتي خود را فدا كرده اند; پس فرزند همواره بايد پدر و مادر خود را محترم بدارد و از كارهايي كه موجب اذيت و رنجش آنهاست پرهيز كند، مشكلاتشان را برطرف كرده و در صورت نياز مخارج آنها را بپردازد و رضايت آنها را كسب كند، كه رضايت خدا در رضايت پدر و مادر است .

امام صادق (ع) فرمود: "سه چيز است كه خداوند تخلف از آنها را به هيچ كس رخصت نداده است ; [از جمله آنهاست :] نيكي و احسان به پدر و مادر هرچند آنان فاجر و فاسق باشند." ⁽⁵⁾

حفظ حرمت پدر و مادر و احسان به آنان در ميان خويشان، در درجه اول اهميت قرار دارد. همانطور که در قرآن خواندیم: (و وصينا الانسان بوالديه حسنا)⁽⁶⁾ "ما انسان را درباره پدر و مادرشان به احسان سفارش كرديم ." احترام به پدر و مادر يك مسأله انساني است و در موارد متعددي به آن توصيه شده است .⁽⁷⁾ در روايتي از حضرت رسول (ص) آمده است : "نيكي به پدر و مادر از نماز و روزه و حج و عمره و جهاد در راه خدا برتر است ." اطاعت آنان بر فرزند واجب است مگر در جايي كه مستلزم معصيت خداوند باشد. اطاعت از والدين از جايگاه والايي برخوردار است ; به گونه اي كه حتي فرزند حق ندارد بدون اذن آنان برخي امور مستحبي را هم به جا آورد. رعايت حال پدر و مادر، به خصوص در دوران پيري، مورد توجه ويژه خداوند است : (اما يبلغن عندك الكبر أحدهما أو كلا هما فلا تقل لهما أف و لا تنهرهما و قل لهما قولا كريما)⁽⁸⁾ "چنانچه هر دو و يا يكي از آنان سالخورده و پير شدند، مبادا سخني كه موجب رنجش خاطر آنان باشد بگويي، و با آنان درشتي مكن و محترمانه با آنان سخن بگو." در روايتي از امام جعفر صادق (ع) آمده است : "اگر چيزي كمتر از گفتن اف بود خداوند همان را نهي مي‎كرد. كمترين حد عاق والدين شدن به همين است كه كسي به والدين خود اف بگويد، و از اسباب عاق شدن اين است كه به پدر و مادر خود با تندي نگاه كند."⁽⁹⁾

"شخصي به حضور رسول اكرم (ص) مشرف شد و عرض كرد اي رسول خدا! من خيلي علاقه مندم به جهاد بروم . حضرت فرمود: در راه خدا جهاد كن، اگر كشته شدي نزد خدا زنده خواهي بود و از رزق او بهره مند، و اگر در اين راه بميري پاداش تو بر خداست، و اگر به جهاد رفتي و زنده برگشتي همه گناهان تو آمرزيده مي‎شود; مثل آن روزي كه از مادر متولد شده اي . آن شخص عرض كرد: اي رسول خدا! من پدر و مادر سالخورده اي دارم كه به من مأنوسند و دوست ندارند من به جهاد بروم . حضرت فرمود: اگر چنين است نزد آنان بمان . سوگند به آن كه جانم در دست اوست، يك شبانه روز انس با پدر و مادر برتر از يك سال جهاد است ."⁽¹⁰⁾ امام رضا(ع) فرموده است : "خداوند به اموري در كنار هم فرمان داده است . به نماز و زكات در كنار هم فرمان داده، و كسي كه نماز بخواند و زكات ندهد نمازش قبول نيست . به شكر و سپاس خود و پدر و مادر با هم دستور داده ; پس هر كس سپاسگزار پدر و مادرش نباشد، سپاس خدا را به جا نياورده است . و به تقوا و صله رحم نيز فرمان داده، و هر كه صله رحم به جا نياورد تقوا ندارد."⁽¹¹⁾ رسول خدا فرمود: "نگاه به پدر و مادر از روي محبت به آنان عبادت است ."⁽¹²

از طرف ديگر پدر و مادر نيز بايد حرمت فرزندان را نگه دارند و در رفع حاجات .
شرعي آنان بكوشند. تعليم فرزندان به آداب ديني و اجتماعي لازم، اقدام به موقع براي ازدواج آنان و رفتار عادلانه در ميان فرزندان، از جمله مسؤوليت هاي پدر و مادر به شمار مي‎آيد.

خانواده مفهومي گسترده دارد و شامل همه خويشاوندان سببي و نسبي مي شود. همه وابستگان خوني و پيوندهاي خانوادگي، خويشان به حساب مي‎آيند; و زماني كه كسي خويشاوندي پيدا كرد، براي او حق ايجاد مي‎شود. البته رعايت اولويت در خويشاوندي، به ترتيب بستگان درجه اول و سپس خويشان دورتر لازم است . (و أولوا الارحام بعضهم أولي ببعض في كتاب الله )⁽¹³⁾ "خويشاوندان [در حكم ارث ] برخي بر برخي ديگر اولويت دارند در كتاب خدا." خويشاوندي به حدي حق ايجاد مي‎كند كه خداوند درباره استفاده از غذاي آنان فرموده است : باكي نيست بر شما كه از خانه هاي خود، پدر، مادر، برادر، خواهر، عمو، عمه، دايي، خاله، دوست و كساني كه شما كليد منزل آنها را داريد چيزي را تناول كنيد.⁽¹⁴⁾

بنا بر اندیشه های فقهی اسلام  که متخذ از سنت وکتاب است نیز پدر ومادر در اولویت قراردارند

وختی در هنگام که انسان از این جهان می رود نیز باید پدر ومادر را فراموش نکند وآنچه که ازمال دنیا بعنوان ماترک به جا می گزارد ،موظف است که در وصیت پدر ومادر را بر دیگران مقدم دارد: فرزند موظف است كه با پدر و مادر به بزرگي و احترام سخن بگويد. حتي در حال احتضار و انجام وصيت، در مرتبه اول بايد مقداري از مال خود را براي والدين قرار بدهد. (كتب عليكم اذا حضر أحدكم الموت ان ترك خيرا الوصية للوالدين و الاقربين بالمعروف حقا علي المتقين )⁽¹⁵⁾ "بر شما نوشته شده است هنگامي كه مرگ يكي از شما فرا رسيد، اگر مالي دارد براي پدر و مادر خود و خويشاوندانش به طور شايسته وصيت كند. اين كار سزاوار كساني است كه اهل تقوا باشند." در انفاق به فقيران، پدر و مادر مقدم بر ديگران مي‎باشند. (قل ما أنفقتم من خير فللوالدين و الاقربين ).⁽¹⁶⁾

حق پدر ومادر بعد از حیات

آنگاه که پدر ومادر از این جهان به سوی جهان ابدی وسرنوشت خود نوشت خویش سفرمی کنند  نيز حفظ حرمت اوازبین نمی رود وباز بروارثان خود حق وحقوقی دارند و بر وارثان بخصوص پسر بزرگتر اوست كه نسبت به حقوق الله و يا حقوق الناس كه به عهده ایشان بوده است اقدام نمايد، و براي او خيرات و صدقات بدهند، و از خداوند طلب مغفرت نمايند.⁽¹⁷⁾

پانوشت ها:

[1] كافي، كتاب الايمان و الكفر، باب من منع مؤمنا شيئا من عنده أو من عنده غيره، ج 2، ص 367، حديث 2.
[2] كافي، كتاب الايمان والكفر، باب حق المؤمن علي أخيه و أداء حقه، ج 2، ص 170، حديث 4.
[3] بحارالانوار، ج 41، ص 55، باب 105.

[4] برگرفته از وسائل الشيعة، كتاب الحج، باب 122 از ابواب احكام العشرة، حديث 24.

[5] تحف العقول، ص 367، حكم و مواعظ للامام الصادق 7.

[6] سوره عنكبوت (29)، آيه 8 .
[7] سوره بقره (2)، آيه 83 ; سوره نساء (4)، آيه 36 ; سوره انعام (6)، آيه 151) ; سوره اسراء (17)، آيه 23 ; سوره لقمان (31)، آيه 14) ; سوره احقاف (46)، آيه 15) .
[8] سوره اسراء (17)، آيه 23 .
[9] كليني، كافي، ج 2، ص 349، حديث 7 .

[10] كليني، كافي، ج 2، ص 160، حديث 10) .
[11] حر عاملي، وسائل الشيعة، باب 3 از ابواب تحريم منع الزكاة، ج 9، ص 25، حديث 25 .
[12] مجلسي، بحارالانوار، ج 71، ص 84، حديث 59 و 60 .

[13] سوره انفال (8)، آيه 75 ; سوره احزاب (33)، آيه 6 .
[14] سوره نور (24)، آيه 61 .

[15] سوره بقره (2)، آيه 180) .
[16] سوره بقره (2)، آيه 215

[17] بحارالانوار، كتاب الطهارة، باب تجهيز الميت، ج 78، ص 248 به بعد.

 

 

---

بالا
 
بازگشت