د. وفامعصومی
به نام خداوند رحمن ورحیم
در ادامۀ تجلیل وگرامیداشت ازهشت صدمین سالگرد
مولانا جلال الدین محمد بلخی خراسانی
(نویسنده خواهشمند است که حضرت مولانا را بر روی حق وعدالت ازین به بعد درهر مورد، ازیک سوبه سبب عصر زندگانی اش که نام کشور خراسان بود واز سوئی به خاطریکه زادگاهش که زاده بلخ بامی بود طور
عادت وهمیشگی مولانا جلال الدین محمد بلخی خراسانی بگوئید.تشکر)
دوکتوراحد وفامعصومی
بـــازآ هرآنچـــــــه هستــــی بازآ
گر کـــافر وگبر وبت پرستی بازآ
این درگۀ ما درگۀ نومیدی نیست
صــد بار اگر تـوبه شکسـتی بازآ
حضرت مولانا در ششصدو وچار( 604 ) هجری قمری در روز ششم ربیع الاول در بلخ الحسنا (بلخ گزین ،بلخ بامین ) دیده به جهان کشودو درسال(672) هجری قمری از دار فانی به دار باقی رحلت نمودند.
اسم پدر: بهأوالدین یا بهأولد بود که درجمع خطیبان ، مدرسین وواعظین بزرگ وقت ،یکی ازبلندآوازه ترین مبلغ وخطیب بلخ بوده واز سراحترام در آفاق وانفس خداوندگاریعنی ( مسؤول امورمردم) نامیده میشدند،و از دیدعلمی به سلطان العلمأ شهرت داشتند .
به روایت از تعداد زیادی از پژوهشگران و راویان، مولانا درهنگام هجرت از بلخ سیزده سال عمر داشته اند، ولی بعضیها عمر ایشانرا کمتر از آن گفته اند.
زن مولانا گوهرخاتون یا (مؤمنه خاتون ) نامیده میشد وگفته اند که ایشان دخترلالای سمرقندی بوده ( بعضیها ایشانرا ازخاندان فقیهان سرخس گفته اند) که از ایشان دوپسر به اسامی سلطان ولد وعلأوالدین ولد به جا مانده است .
دلیل مهاجرت خاندان مولانا رابیرون از بلخ و دورازگسترۀ خوارزم ،اخبار وحشت وغارت مغل وتاتار در بلاد شرق وماورأالنهر گفته اند که ،آوازۀ این وحشت بزرگانی دیگری چون شیخ نجم الدین رازی را همچنان راهی هجرت نموده بود.
راههای هجرت خاندان مولانا را طور خلاصه چنین نشان داده اند :
ازبلخ به بغداد ،ازآنجا به مکه مکرمه، وبعد برای مدت نامعلوم درشام ،از آنجا به منطقه ای بنام ارزنجان( توقف یکسال) وازآن به بعد ترکیه ( قونیه).
مولانا در زمان فوت پدر درحدود بیست وچار سال داشته اند وبعد از وفات پدربه خواهش سلطان علاؤالدین کیقباد برمسند وعظ وسخن رانی پدر نشستند ومتصدی امور فتوی وشریعت گردیدند. ولی مولانا پیش از اقدام به این مأموریت،سفری به حلب وشام برای فراگرفتن علوم ظاهر می نمایند ،واز آن به بعد برای چار تا هفت سال دیگردر دمشق مسکن گزین گردیده ودرین هنگام به خدمت ابن عربی می رسند.ازآن به بعد دوباره به قونیه مراجعت می نمایند.
اخلاق ، افکار وآموزه های مولانای بلخی خراسانی : درین قسمت سخن از پارسای عاشق ، مجذوب و سوخته جان ودل سراندازی میرود که ،به برکت عشق به خدا وانسان، سوزش تن وجان به عاریت گرفتۀخودرانه از طریق کلام بل با نغمه های جانسوز و سِرآسای نی به گوش هوشِ جهانیان وبی دلان عالم و بلا جویان راه عشق وکمال عارفانه میرسانند ، عشقیکه، عقل واندیشه را با آن سر وسودای برابری ومقام رسیدن به حقیقت آن نیست. تصوف مولانا درس عشق به خدا از راههای آموزه های عرفانی واسلامی میباشد وآن ،دیگر چیزی غیر ازنمایاندن بیمقداری دنیای فریبنده ورهائی انسان ازاسارت نفس وازآن طریق به خدای سبحان پیوستن چیزدیگری نمیباشد ، ودرست آنچه ازآن درعرفان ،درس تبتل ( بریدن ازهوی وهوس دنیوی) ، تَبَتل در زبان قرآن کریم (73\8) قطع از دنیا تا مرتبۀ فنا ، رهائی ازخود وانقطاع از کل ماسوی تعریف شده است.
دلیل شهرت مولاناجلال الدین محمد بلخی خراسانی رابه مولانای رومی به سبب مدت زمان اقامت ووفاتش در قونیه که شهری از بلاد روم بود میدانند. مولانا در اشاره به اصل خود وبا اظهارمحبت به زبان مادری اش یعنی زبان فارسی وبعضاً وبه گونه ای، تعلق نسبی ــ قومی خودرا ،جا جااشاره میدهد که مقداری ازآنرا جسته وگریخته خدمت پیشکش میکنم : مولانای بزرگ میگوید :
پارسی گو، گرچه تازی خوشتر است عشق را خود صدزبان دیگرست
******
اگر ترکست وتاجیکست بدو این بنده نزدیکست
چو جان باتن ولیکن تن نبیند هیچ مر جان را
*******
ترکی همه ترکی کند تاجیک تاجیکی کند
من ساعتی ترکی شوم یک لحظه تاجیکی شوم
*******
هرطایفه باعشقی خویشی ونسب دارد
من باغم عشق تو خویشی ونسب دارم
*****
قوم رندانیم درکنج خرابات فنأ خواجه، مارا باجهاز ومخزن وکالا چه کار
*******
خویش من آنست که، از عشق زاد خوشتر ازین عشق ،تبارم نیست
**********
قومی چو دریا کف زنان ، چون موجها سجده کنان
قومی مبارز چون سنان ،خون خوار چون اعضای ما
********
قسمت حق است قومی درمیان آب شور
تلخ وغم گینند قومی در میان شهد وشیر
*******
مرا وقوم مرا عاقبت شود محمود
چوخویش را پی محمود خود ایاز کنم
کسیکه در بلخ تولد شده ، وتنها به زبان فارسی سخن گفته باشد پس برای دعوی چه جائی باقی خواهد ماندکه مولانای بزرگ راکسی دیگری به غیرازهویت زبانی و دورازمحل زیست ووطنش بنامیم. ( آقای زرین کوب که مؤلف چندین اثر در مورد مولانا میباشند در کتاب «پله پله تا ملاقات خدا» دیدار روزمرۀمولانا رادر قونیه باهموطنانش چنین ارائۀ میدارند که مولانا در تصادف باهمشهریان وهموطنان چون اوهجرت کرده ودور ازخراسان در قونیه متوطن شده خیلی دوستانه بود وآنهارا از روی نزدیکی ومحبت هموطنی خراسانی خطاب میکرد وباهم اختلاط خاصی هم زبانی وهموطنی داشتند ) حقیقت اینست که حکومتهای فاشیست ودشمنان فرهنک فارسی در افغان ستان ازخدا میخواستند که کشوری ویا مردمی ویا حتی نارسادلیلی پیداشود تا این نابغۀ بلخی خراسانی را از دامان قوم ووطنش بیگانه جلوه بدهند واین مرد جهان آوازه راازروی حسادت وتنگ نظری فاشیستی به دیگران وهربیگانه ای ببخشندوپیوند بدهند ولی چشم بستگی زبانی قومی راستین اش رابه بلخ وبلخیان آزاده نداشته باشند . آقای گزازی باآنکه یکی از پژوهشگران شناخته شده در مورد آثار وشناخت از مولای بلخ میباشند،میگوید : « بزرگداشت مولاناراتوسط دوستانمان درترکیه به فال نیک می گیریم اما فراموش نباید کرد که این بزرگ مرد ادبیات جهان نخست به ما (ایرانیان )تعلق دارد وسپس به دیگران » که جناب ایشان همچنان ِ دیگرا ن از حقیقت چشم می پوشند ونمیتوانند به حقیقت تباری میهنی مولانا تن دردهند که جای تأسف فراوان است.
مولانائیکه بازبان فارسی سخن بگوید وبنویسد ، خانه ومنزل وخانقا پدری اش هنوز که هنوز است دربلخ باشد ، حتی نواده های نسل بیست ودومش هنوز در آرزوی دیدار جایگاه تولدش یعنی بلخ بسوزند، پس تعبیر ووابستگی دیگری غیراز اصل ، زبان و دیار وتبارش جز روز را شب گفتن وآفتاب حقیقت قومی وطنی مولانارا به دو انگشت ناچیزخودخواهی پنهان کردن دیگر چه چیزی خواهد بود، هجرت ازخراسان به نسبت دلایل وشرایط ناگوار وخاصیکه در خراسان به وجود آمد وباعث آمدن به روم شرقی آن وقت شد تنها هجرت نامیده میشود نه زادۀ روم وتبار روم، جابجائی فزیکی را با سؤال کی هستی ؟ وازکدام اصل هستی چه کار؟.اگر هجرت باعث تغییر بیولوژیکی وارثی بنیادی شده بتواندکه ناممکن بوده وحتی یادش خنده آور است، پس همۀما مهاجرین مهاجر شده ازوطن به ممالک دیگر مانندآلمان ، فرانسه ، وامریکا وغیره دچار یک تغییر مکانی فزیکی شده ایم ودیگر از نسل وارثیت خود بریده ایم .ما دچار کدام تغییربنیادی ارثی و درونی واز بنیان به موتیشن بنیادی دچار شدۀ ناممکن مواجه نشده ایم ، که همچو چیزی ناممکن میباشد. لذا مولانا را به سبب یک سفرمهاجرتی وفزیکی ازبلخ گزین در روم شرقی آن وقت وترکیه امروز ،چگونه میتوان رومی نامید ویا از سرزمین فعلی ایران گفت؟ واز سوی دیگر در حالیکه بحث پیرامون شخصیت ورسالت مولانا برای انسانها، فراتر ازموضوعاتی چون قوم ،تبار وآراستگی ظاهری میباشد.حدس عادلانه درین مورد یعنی آنچه که باید بدانیم اینست که، مولانا از کجابود وآبا واجدادش ازکدام کشور می آیند ودرآن کشور،کدام مردمی بودند وبه چه زبان حرف می زدند واعمال مذهبی خودرا مطابق به کدام دین وآئین به انجام می رسانیدند. اگر حرفی نزدیک به حقیقت بگوئیم حضرت مولانابه گمان غالب منوط به ملت آزادگان یاتاجیکان بوده وفقط یک مردی از تبار سنائی وعطار، بلخی خراسانی میباشند ، بلخی که زبان فارسی برتارک مردمانش چو ستارۀ صبح می درخشید ومردم دیگری غیر از آزادگان درآنجا مسکنی نداشته اند. مولانا در دومصرع نسبت عرفانی وبه گونه ای هم نسبت ومحبت وارتباط تباری خودرا به شیخ عطاروسنائی درین مصرع میرساند :
عطار روح است وسنائی دوچشم او ماازپی سنائی وعطار می رویم
واز سوئی مولانارا که رسالتش پیغمبرگونه وتمام اندرز هایش برای مکارم اخلاق انسان ومقام انسان وانسانیت بوده بیاشد ،به قومی مربوط کردن به گونۀ کسر شأن به حضرت مولانامیباشد. واز سوئی به سویۀ جهان برای ما آدمها این نکته مهم است که مولانا چه گفته است ودارای چه پیغامی برای نجات بشریت از دامگاه هوی وهموس حیوانی بوده است، ولی خود اگرتلویحأدرینمورد به چیزی اشاره نموده اند ویا کنایه آمیزدر مورد اصل خود چیزی گفته اند، مارا تاجائی به حقیقت موضوع میرساند.من به آقای گزازی ودیگر نویسندگان ایران وجهان با حفظ ارادت واحترام میگویم که اگر مولانا در خوبی وبرازندگی زبانزد عام وخاص وسراسر جهان میباشد که هستند، بروید راه مولانا را درپیش بگیرید وکوشش نمائید تا خود مولانای زمان خودشوید وبه مقامی برسید که آرزوی مولانای بزرگ بود .
مولاناعشق آتشینش را به زبان فارسی در کتاب فیه مافیه که درآن زبان فارسی راقرأن پارسی یاد میکنند چنین می فرمایند :
هوس است درسر من که سرِ بشرندارد
من ازاین هوس چنانم که زخود خبر ندارم
دوهزار ملک بخشد شۀ عشق هر زمانی
من از او به جز جمالش طلبِ دگر ندارم
داکتر شبستری سیر ومشی مثنوی را به داستان های نازل در قرأن شباهت میدهد ومی فرمایند که :
« مولانا داستان ها را از فضای ملموس شروع میکند وسپس به آن معانی عمیق ترعرفانی می بخشد که در آخر وپایان داستان حکایت از خداونداست واو یک روایتگر خداست. یعنی مولوی داستان رابه صورت حکایت آنچنان قرائت میکند که هوش وگوشش متوجه حوادث است که این گونه شروع وختم به مشی ومسیر قرأن شباهت دارد »
مولانا میگوید زبان باید با حقیقت پیوند داشته باشد طوریکه دین وهنر باآن پیوند ناگسستنی دارد.
اگر اولین جملۀ کلام خدا در قرأن که به پیامبر اسلام ، باکلمۀ« بخوان بنام خد»ا یعنی « اِقرأ باسم ربک » آغاز میگردد ،اولین سخن مولای بلخ با کلمۀ « بشنو !» در« بشنو از نی چون شکایت میکند ازجدائیهاحکایت میکند» شروع میگردد .مولانا ی گرامی این نکته را از ژرفای باور وعقیده اش متوجه شده وکمبود دقت وهنر شنویدن در گفتگوهارا دقیقانه درک وتعیین نموده اند که جهانیان امروزی زیادتر ازهمه به شنویدن محتاج اند، وحتی ما انسانهااز تجربۀ روزمرۀ خود بارها به این نتیجه رسیده ایم که یکی از دلایل عصبانیتهاوسؤ تعبیرها درگفتار، ازعدم دقت به نظردیگران ونشنویدن مطالب دیگران به طور دقیق میباشد. مولانا این درد ( درد نشنیدن وتوجه نکردن به گفتار همدیگررا) که باعث هزاران غلط فهمی میشود ومراعات آن مکالمه را به درست ترین راه وآموزنده ترین مسیردر افهام وتفهیم سوق میدهد گوشزد مردمان جهان مینمایند وپیام آورانه آغاز سخن را به بشنوازنی ! شرف ورود می بخشند.
بشارت ها وآموزه های مولانا : مولانا شش دلیل جنگ میان اقوام را که تا امروز ادامه داشته وهمچنان ادامه خواهد داشت وبا آنکه از صلح جهانی صریحاً وتلویحاً یادآور شده اند چنین برشمرده اند :
1ــ با آنکه انسانها در فطرت باهم مطابقت عام تام دارند وهمۀ دانشمندان ،شعرأوپیام آوران آسمانی و فلاسفه دریاد از مقام انسان ِ همگون ،سخن گفته و نوشته اندوهمه خودرا درجمع دیگر آدمیان یک شهروند عادی وانسانی جامعۀانسانی درجهان به حساب می آوردند، وبدون اینکه بدانند که کدام انسان درکدام کشورومنطقه ای ازجهان زندگی میکنند، دردها وخوشیهای مردم جهان را چه در گفتار وچه درنوشتارنشان داده اند. به طور مثال مانند شکسپیر وهمگون با دیگر ممثلین به تمثیل گرفته اند وهمه در بیان علل دردها ورنج های ناشی ازجنگ وپس منظر تباه کنندۀجنگها ورنجهایاد نموده اند. مارکوس اورلیوس باری بی خبر ازگفته مشهور ِ شیخ اجل سعدی آدمی را
« بنی آدم اعضای یک دیگر اند » خطاب میکند.
مولانامعتقد است که علل اصلی جنگ در درون خودانسان است ومیگوید :
« خود نمی گیری چنین جنگی گران پس چه می گردی به جنگ دیگران »
مولانا ازهمه اولتر به جامعیت ووحدت انسانها می اندیشد وبعد به موضوع جنگ اقوام توجه می نماید. وشش دلیل اساسی جنگ را چنین رده بندی می نماید :
الف : جهل ب: اغراض ت : نبود عدالت در جوامع ث : کثرت صورتها با معانی متفاوت ج : شباهت صورت وتفاوت درمعانی ح :پائین بودن سطح سلیقۀ انسانها در انتخاب ودرک از لذت ها وخوبی ها.
به باور حضرت مولانا انسانها به لذات ظاهری بیشتر از خوبیها ولذات باطنی وحقیقی اهمیت میدهند و به این وسیله از لذات حقیقی وعشق به خداغافل میشوند.
همه معتقد اند که خونخواران وتباهکاران نامی جهان انسانهای روحاً وعقلاً مریض بوده اند. سولون وپمپه ، هتلر ،موسیولینی ودیگر فاشیستان جهان، امیر عبدالرحمن،آل یحی ازجمله نادر غدار، ظاهرشاه ،حفیظ الله امین وبعضی دیگر وبعد از آنهاوتعدادی از سرکردگان امروزی ،جنگ را باآنکه یادربیرون وجود نداشتوندارد ویااگر بود با گفتگووتفاهم اندک قابل حل بود، اولتر ازهمه در درون سیاه وجنگ طلب خود داشتند ،جنگ در درون هتلر، حفیظالله امین ودیگران بود ، اینها مریض بودند نه مردمان عادی وقابل تربیت وتعلیم .چونکه پندار نیک وبشردوستانه این ذوات را پرده های جهل ، غرض وبدبینی ، قوم پرستی وفاشیزم از دیدن نور حقیقت پوشانیده بود وما از تاریخ خود ودیگر مردمان جهان مثالهای زیادی داریم.
همانطوریکه دانشمند فقید آقای زرین کوب عنوان یکی ازکتابهایش را در موردمولای بلخی خراسانی « پله پله تا ملاقات خدا» نامیده است ومولانا را با داشتن پندار نیک وکردار نیک آدمی از درون واحساس بابینش وعاشق راستی وحقیقت ودوستدار انسان ومقام آدمیت معرفی میکند، میگوید که «حاصل زندگی مولای ماجز دیدار خدا ، وغیر از صلاح وفلاح بنی نوع بشر چیز دیگر نمیباشد». مرکزآموزه های مولانا رارستگاری انسان از بند زنجیرهای هوی وهوس وآزادی از زندان نفس تشکیل میدهد واین تنها انسان است که به همت عشق به خدا،پله به پله به دیدار خدا قدم فراتر می گذاردوبه جایگاه دیدارخدا میرسد نه کدام موجود دیگر.
مولانا میگوید :
گرچه من خود زعدم سرخوش وخندان زادم
عشق آموخت به من طرز دیگر خندیدن
یا:
عشقا توئی سلطان من از بهر من داری بزن
روشن ندارد خانه را قندیل نا آویخته
این عشق پاک واین عالی ترین درجۀ مقام آدمیت که مولانا ودیگر عارفان از آن یادآورمیشوند همان آتش پاک ومقدسیت که اگر کسی به کنه آن برسد وقدر ومنزلت آنرا بداند و باثمرات ولذات آن آگهی پیداکند ولذت خدائی آنرا با طی مراحل رهگذارهای تبتل وفنادرک کند، آنوقت به اعماق بی پایگی لذات عادی وعشق مادی ودنیوی یهودگونۀخود پی خواهد برد وخواهد دانست که در چه دامی ذلیلی گرفتار بوده است وعمر عزیز خودرا درچه بندگی وپای بندی سراسر خجالت وذلت ودراسارت هوی وهوس حیوانی گذشتانده است وازحقیقت ، ازخدا واز جایگاه سترگ خود، به حیث خلیفه ونائب خدا چقدر فاصله داشته است.
از صدای سخن عشق ندیدم خوشتر یادگاری که درین گنبد دوار بماند
یکی از رازهای گرایش جهانیان به آموزه های مولانا اینست که آنچه جهانیان امروز گم کرده اند وبه آن احتیاج دارند در آثار مولانای بزرگ موجود وقابل تأکید بوده است .
مولانا هیچکسی را از اعتقادات مذهبی اش منع نمیکند ، اومعتقد است که انسانها با وجود اعتقادات خاص خود میتوانند مددگار یک دیگر باشند ورابطۀ خوب انسانی داشته باشند.
« مولانا بلخی خراسانی سفیر دوستی میان تمدن غرب وتمدن اسلامی میباشد»
درک تمام آموزه های مولانای بزرگ ، بالاتراز آنست که انسان بتوانند به ژرفای درک ازآنها برسد. مولانا بحر بی انتهائی است که کسی را یارای رسیدن به پهنا واعماق آن نیست. مولاناخود میگوید :
آب دریا را اگر نتوان کشید پس به قدر تشنگی باید چشید
برای ما انسانهائی از راه بیراهه رفته و راه مولانا را نیافته ومنزل ها دور وگرفتار بلیه مانده، قرار فرمودۀخود مولانا چون از کشیدن آب بحر بی پایان وصایایش محرومیم در تلافی باید به قدر تشنگی ازآن چشید ولی به هیچ وجه نباید بی بهره ماند وحلق ودهن عقل خشکیده وهوس زده با دنیا وداع گفت. مولانا داکترحاذقی است که دردمندانه وموشکافانه دست به تشریح روانشناسانۀ دقیق ترین وپیچیده ترین دردها وضرورتهای آدمی میزند، دردهای تبه کننده اش راتسکین میدهد وراههای مداوای آنرا فهمانده ، ونسخۀ شفابخشی برایش ارائه میدهد.
کالبد شکافی اشعار وگفته های مولانا نمایانگرهمین دردهاست . واین از عظمت مولاناست که جهانیان بیگانه ودور افتیده از عرفان اسلامی راچندین قرن پیش باچنگ زدن به عروة الوسقأی فرهنگ و عرفان اسلامی وبه تکیه برخدا وطرد هوس ولذات ظاهری ایکه امروز جهان غیر اسلام واسلام رادر آتش خانمانسوز خودمیسوزاند از طریق قرأن فارسی آشنائی میدهد واین عرفان متعالی را باهمه پیچیدگی اش چون موم نرم ،قابل درک وقبول به مردمان جهان ومقام انسانیت عرضه می دارند.
چرا انسانها بادرک اینکه « در آفرینش زیک جوهرند» نمی توانند همچو مولانا ویا به گونۀ مولانا ورهروان مولاناتفکر کنند ؟ مولانا علت آنرا در حال واحوالی می بیند که انسانهاراچون دود از شش جهت دراحاطه گرفته واسیر خود نموده است.
چرا مولانا انسانهارا با ندای ملکوتی وعاشقانۀ :
« بشنو از نی چون شکایت میکند وزجدائی ها حکایت میکند »
بدون اینکه از حمد وصفت معمول خداکه درآغاز هر بحث ازآن یادمیکنند مورد مخاطب قرار میدهد؟
مفسرین ودانایان راز گفته اند که این خطاب « بشنو ازنی » نعرۀ یک نی چوبین نیست که از جانب کسی دمیده میشود و زار ، زار می نالدوشکایت میکند ، بلکه این خود مولاناست که بادرک ازصدای معجزآسای نی عشق به خدا وشکایت از بندگان خدا وگرفتاریهای نامناسب دنیوی را از نی،یعنی از نای جهاز تنفسی عاشقانۀ خود به گونۀ آواز دلکش ومؤثربه گونۀپند ونصیحت در گوش جان آدمیان می دمد وبه گوش جهانیان میرساند .این همان درد فراق ابدی وهبوط ازفراز ملکوتی تا فرود به حضیض لذایذ زودگذرهوی وهوس نفس ودنیوی است که، آدمی را با گوش جان آنهامی شنواند :
« کز نیستان تا مرا ببریده اند از نفیرم مرد وزن نالیده اند»
که نبود این عشق وعقل بنی آدم رادچار مصیبتهای جانفرسا مینماید. مولانا میفرماید:
ما چونائیم ونوا در ما زتست ما چو کوهیم وصدا درما زتست
حافظ میگوید :
« من ملک بودم وفردوس برین جایم بود آدم آورد درین دیر خراب آبادم » اما با آنهم خدا بندگانش رامجهز به انواری نمود که آنهارا عقل وعشق نامیده تا راه صعود خودرا به سوی جایگاه اولی خود ، به سوی خدای خود دوباره تجسس کنند ومبتلای غفلت دوباره نشوند به گفتۀ نظیری نیشاپوری:
رفتم که خار از پا کشم محمل نهان شد از نظر
یک لحظه غافل گشتم وصد ساله راهم دور شد
مولانا در علم موسیقی دست بالائی داشته است، وبه ذکربیشتر ازبیست اصطلاح ،مقامها وپرده های موسیقی پرداخته اند ، سماع را مولانا راه لطیف رسیدن به کنه جذبات خداخواهانه وعاشقانه میداند، وپیگیری سماع یکی از تأکیدات شمس برای مولانا بوده است. مولانا رمز وراز وحدت الوجودی و اوج عرفان انکار ناپذیر شرق را ازهمین راه به جهانیان نشان داد. ایکاش ما شرقیهای مسلمان این سنت خدائی را بیشتر از بیگانگانیکه خواسته اند ولطف نموده مولانا را به ما معرفی میکنند هم چیزی می دانستیم. ما آنچه خود بایدمی می داشتیم از بیگانه تمنانموده ایم. به گفته لسان الغیب حافظ :
« سالها دل طلب جام جم ازما می کرد آنچه خود داشت زبیگانه تمنامی کرد»
باری دانشمندی گفته بود:
« شنویده ام که باری یکی از دانشمندان گفته بود که اگر کسی از شما بپرسد که سخن اصلی مولانا در کجاست ؟ این را طوری جواب بدهید که مولانا یک سخن ندارد .او دریاست وسهم ما جرعه ای ازآن بیش نیست » .
یکی از دانشمندان می گوید : « بزرگترین پند مولانا برای ماهم فرهنگیان مسلمان همچون مولانا اینست که اگر میخواهید جهانی باشید قبل ازآن باید بومی باشید. اگر مولانا بلخی خراسانی بومی ومسلمان نبود هرگز نمی توانست باهمۀ هستی خود جهانی بیاندیشد. جهانی بودن ناگزیر از بومی شدن است واین پژوهشگر در ادامه می افزاید : « مولانا مارا به آشتی ، پیوند وهمبستگی میخواندوآنچه درین دنیای پرآشوبِ بی فریاد که جهان بیگانگیهاست بدان بیشتر احتیاج داریم . مولانا مرد زمانه ماست چونکه نیاز های مارا پاسخ میدهد ». آقای گزازی گفت : « اگر جهانیان آموزه های مولانارا می شناختند واز آن استفاده میکردند دیگر به سازمانهائی چون سازمان ملل متحد نیاز نداشتیم. آموزه های مولانا مرز شکن است واز هر تنگنائی میگذرد وآنرا درهم میشکند چنانچه کتابش پرفروشترین کتاب درامریکاست . فرهنگ فارسی اسلامی را به یک آواز فرهنگ گفتگو ودرعمل قابل استفاده میدانند. این فرهنگ به میراث رسیده راباید زمینه عمل بدهیم. مولانا درین مورد میگوید » :
هین بگو که ناطقه جو می کَنَد تا به قرنِ بعدِ ما آبی رسد
ویا : هرکسی کو دورشد از اصل خویش باز جوید روزگار وصل خویش
گفتگو درفرهنگ ملی واسلامی ما وجود دارد ونسبت وثیقی بین استماع وایمان وجود داشته است که« ربنا انناسمعنامنادیاًینادی للایمان أن آمنوابربکم فآمنا».
یعنی اول شنیدیم وبعد ایمان آوردیم ونیازمند شنیدن هستیم .
« آموزۀ دیگر اینکه ما باید سیاست رافرهنگی کنیم نه اینکه فرهنگ را سیاسی نمائیم وبه اینصورت مولانا الگوی خوبی هست که میتواند به ماکمک نماید.
دیگر اینکه نیاز امروزآگاهی است، دانستن است ودر پی همان درخت دانائی ایکه مولانا توصیه میکند که تا به هند بباید رفت ومعانی را طلب کردن است واز غالبها وصورتها دورشدن چون » :
اختلاف خلق از نام اوفتاد چون به معنی رفت آرام افتاد
می باید در پی درک آگهی باشیم چون عصر ما عصر آگاهیهاست وتوصیه مولانا هم همین است :
اقتضای جان، چوای دل آگهیست هرکه آگه تر بود جانش قویست
دانشمند عزیز ومحترم آقای اندیشمند ضمن نوشته آموزنده ودقیق خود می فرماید :
« اگر بشر دوستی وانسان محوری درجهان امروز پدیده ای برخاسته از عصر روشنگری در اروپا تلقی میشودقطعاً به این نکته واین واقعیت ملتفت باید بود که این اندیشه وپیام انسان محوری در اندیشه وپیام مولانا پیشتر وبیشتر ازآن بازتاب یافته است. توجه مولانا نخست به انسان به عنوان محور هستی است. این فرزندعارف بلخ اگر خواسته است تادرجستجوی کمال آدمی ومقام آدمیت بستر ومسیری بسازد این مسیر را از انسان به سوی پروردگار بی نیاز ولایزال هستی ساخته است . واین کاملاً منطقی وقابل درک است که نکتۀ عزیمت انسان به سوی قله های تکامل خود انسانست نه چیز دیگر. »
ما زقرآن مغز را برداشتیم قشر را با دیگران بگذاشتیم
وجناب اندیشمند درقسمت دیگر نوشته ایشان می فرمایند :
« پرهیز ازتند خوئی وتعصب وتکیه براندیشه وتفکر رویکرد عقلانی وخردگرایانه، آدمی رادرمیدان حیات اجتماعی به سوی کثرت پذیری وتسامح می برد که در فرجام منتهی به دوستی ومحبت باانسان یعنی با همنوعان خود میشود.
تند خوئی وتعصب خامیست تا جنینی ، کار ، خون آشامیست
مولای گرامی بلخی خراسانی (مولانا را ازین به بعد، حق پرستانه وعاشقانه باید طورعادت مولانا جلال الدین بلخی خراسانی بگوئیم .) می فرماید :
ازمحبت تلخ ها شیرین شود از محبت مس ها زرین شود
از محبت دُردها صافی شود از محبت دردها شافی شود
ازمحبت خارها گل میشود ازمحبت سرکه ها مُل میشود
ازمحبت سِجن گلشن میشود بی محبت روضه گلخن میشود
ازمحبت مرده زنده می شود از محبت شاه بنده میشود
******************
چند چکامۀ دل پذیر ازدیوان بزرگ شمس :
مولانا دید موشکافانه ودیالکتیکی خودرا درجریان حرکت وتغییر موجودات عالم وجاگزینی لحظه به لحظه ای هستی از کهنه به نوچنین بیان می کنند:
هیچ چیزی در جهان برجای نیست جمله در سیرِ ِتغییر سرمدیست
جان فشان ای آفتاب معنوی هر جهان کهنه رابنما نوی
بشنواین پند از حکیم غزنوی تا بیابی در تن کهنه نوی
نوبت کهنه فروشان درگذشت نوفروشانیم واین بازار ماست
آفتابی کو برآید نارگون ساعت دیگر شود او سرنگون
خواجه گفتش فی امان الله برو مرمرا اکنون نمودی راه نو
چون قراری نیست گردون را از او ای دل ، اختر وار آرامی مجو
***************
دیـــده ها شب دراز بایـــد کرد روزشــــــد دیده باز باید کرد
ترک ما هر طرف که مرکب راند آن طرف ترُک تــاز باید کرد
مطبخ جان به سوی بی سوئیست پــــوز آن سو دراز باید کرد
چــــون چنیــــن کان زر، پدید آمد خویــش را جمله گازبایدکرد
جـــــامۀ عمــــر را زآب حیـــــات چون خضرخوش طرازبایدکرد
چون غیــور است آن نبات حیات زین شــــکر احتراز باید کرد
چون چنین نازنین به خانۀ ماست وقت ناز است ناز باید کرد
با گل و خار ساختن مردیست مرد ساز، ســـاز باید کرد
قبــــــلۀ روی او چوپیدا شد کعبــــــه ها را نمـــــاز بایدکرد
سجده هائیکه آن سری باشد پیش آن ، سرفراز بایـــــدکرد
پیش آن عشـق عاقبت محمود خویشتن را ، ایـــــاز باید کرد
چون حقیقت نهفته درخموشیست ترک گفت مجــــــازباید کرد
*********
دلا نزد کسی بنشین که او از دل خبر دارد
به سایه ای آن درختی روکه اوگلهای تر دارد
درین بازارعطاران مرو هرسو چو بیکاران
به دکان ِ کسی بنشین که در دکان شکر دارد
ترازو گر نداری پس ، ترا، زو ره زند هرکس
یکی قلبــــــــی بیاراید تو پنداری که زر دارد
ترا بر در نشاند او به طراری که می آیم
تومنشین منتظر بر در، که آن خانه، دو در دارد
به هر دیگی که میجوشد میاور کاسۀ ومنشین
که هر دیگی که می جوشد در او چیز دیگر دارد
نه هر کِلکی شکر دارد نه هر زیری زبر دارد
نه هر چشمی نظر دارد ، نه هر بحری گهردارد
نه هر شخصی بصر دارد ، نه هربرگی ثمر دارد
نه هر دریا خطر دارد ، نه هر شاهی گهر دارد
نه هر آهی اثر دارد ، نه راهی گذر دارد
نه هر مردی جگر دارد ، نه هر ابری مطر دارد
بنال ای بلبل دستان ، ازیرا نالۀ مستان
میــــان صخرۀ خـــــــارا اثر دارد ، اثر دارد
چراغ است این دل بیدار ، زیر دامنش می دار
ازین آب وهوا بگذر هوایش شور وشر دارد
چو تو ازباد بگذشتی ، مقیم چشمه ای گشتی
حریف همدمی گردی که آبی در جگر دارد
چو آبت در جگر باشد ، درخت سبز را مانی
که میوه تر دهد دائم ، درون دل ثمر دارد
خمش کردم زگفتن من ، شدم مشغول حال دل
که باد است این سخن ها وبه باطن کی اثر دارد
چوشمس الدین تبریزی ، اگر داری خبراز دل
دلت در وادی حیرت یقین ، عزم سفر دارد
************
بی همگان به سر شود ، بیتو به سر نمیشود
داغ تو دارد این دلم ، جای دیگر نمی شود
دیدۀ عقل مست تو ، چنبر چرخ پست تو
گوش طرب به دست تو بی تو به سر نمی شود
خمر من وخمار من ،باغ من وبهار من
باغ من وبهار من ، بی تو به سر نمی شود
جاه وجلال من توئی ، ملکت ومال من توئی
آب زلال من توئی ، بیتو به سر نمیشود
گاه سوی وفا روی ، گاه سوی جفا روی
آن ِ منی کجا روی، بیتو به سر نمی شود
دل بِنِهم تو برکنی ، توبه کنم تو بشکنی
این همه خود تو میکنی ، بیتو به سر نمی شود
بی تو اگر به سر شدی ، زیر جهان زبر شدی
باغ ارم سفر شدی ، بیتو به سر نمی شود
گر تو سری قدم شوم ، گرتو کفی قلم شوم
ور بروی عدم شوم ، بیتو به سر نمی شود
حاصل روزگار من ، یاور ویار غار من
بی به دست کار من ، بیتو به سر نمی شود
خواب مرا ببسته ای ، نقش مرا بشسته ای
وز همه ام گسسته ای ، بیتو به سر نمیشود
بی تو نه زندگی خوشم ، بیتو نه مردگی خوشم
سر زغم تو چون کشم ، بیتو به سر نمی شود
جان زتو جوش می کند ، دل زتو نوش میکند
عقل خروش میکند ، بی تو به سر نمی شود
گر نشوی یار من ، بیتو خراب کار من
مونس وغمگسار من ،بیتو به سر نمی شود
هرچه بگویم این سند، نیست جدا زنیک وبد
هم تو بگو به لطف خود ، بیتو به سر نمی شود
باد بگو به شمس الدین، کای تو مراد جان جان
جانب جان من بیا، بیتو به سر نمیشود
شاه منی ودلبری ،شمس جهان اکبری
از مه وخور تو انوری ، بیتو به سر نمی شود
***********
چند نمونه از رباعیات مولانا :
عشق از ازل است وتاابد خواهد بود جویندۀ عشق بی عدد خواهد بود
فردا که قیـــــامت آشــــــــکار گردد هرکس که نه عاشقست رد خواهد بود
******
عشق آمد وشد چو خونم در رگ وپوست ــــ تاکرد مرا تهی وپر کرد زدوست
اجزای وجــــــود من همه دوست گرفت ـــ نامیست زمن باقی ودیگر همه اوست
مرگ مولانا : مولانا با حسام الدین چلبی پانزده سال تمام در تمام اوقات هم صحبت ودوست بودند ،ومولانا درمقام استادی چلبی قرار داشتند، چلبی کسی بود که متواتر ودرهمه اوقات واحوال ازسماع تا حالات عادی گفته های مولانارا به نوشته درمی آورد. سایر دوستانش پروانۀ نور جمال او شده بودند ازحالش می فهمیدند که دوران زندگی اش رو به اتمام بوده واو درحسرت پیوستن به جمال ابدی وخدائی شادمان بود. دربعضی از لحظه های بیماری روزهارا در بسترسپری می نمودند وتوان ایستن وگشتن را نداشتند . اهالی قونیه همگی از مریضی مولانا باخبر بودند ودست به دعا، به عیادت جناب شان می آمدند. روزی شیخ صدرالدین با شاگردانش به عیادت مولاناآمدند وناآرامی خودرا از مریضی اش اظهار داشته وگفتند : « خدای هرچه زودتر به شما شفا بدهد ،بیماری در آخرت سبب متعالی شدن درجات شماست شما جان عالم هستید وانشأالله هرچه زودتر صحت وسلامتی را بدست آورید » شیخ صدرالدین وهمراهان به گریه افتیدند ومنزل مولانارا ترک گفتند مولانا به دوستان وخانواده اش میگفت که از کوچ کردن من ازین دنیا ناراحت نباشید، اما آنان حاضر به جدائی از مولانا نبودند وگریه وزاری میکردند. همسر مولانا خطاب به مولاناگفت : «ای نور عالم ای جان آدم میخواهی مارا ترک کنی وکجا میروی؟» و باچشم گریان چنین ادامه داد« تو سه صد تا چارصد سال عمر به کار داشتی تا خداوندگار، دنیا را از حقیقت ومعانی پر میکرد». مولانا درجواب گفت: « چرا ؟چرا؟ من نه فرعون هستم ونی نمرود ، ما با عالم فانی چه کار داریم ؟ ثبات وآرامی برای ما درین عالم خاکی چگونه به وجود می آید؟ من برای فائده وبهره برای انسانها در زندان دنیا مانده ام وگرنه من کجا واین زندان کجا؟ من مال چه کسی را دزدیده ام ؟ امید است در آیندۀ بسیار نزدیک به پیش دوست بسیار عزیز خود حضرت محمد( ص ) باز گردم » .
مولانا به پسرش که نزدیک او درلحظات مرگش در حال فغان وگریه بود گفت :
رو سر بنه به بالین تنها مرارها کن ترک منِ ِ خراب ِشبگرد مبتلا کن
ما ایم وموج سودا شب تا به روز تنها خواهی بیا ببخشا خواهی برو جفا کن
از من گریز تا تو ، هم در بلا نیفتی بگزین رۀ سلامت ترک رۀ بلا کن
مائیم وآب ِدیده در کنج غم خزیده برآب دیدۀ ما صد جای آسیا کن
خیره کُشیست مارادارد دلی چو خارا بِکُشد کسش نگوید:تدبیر خونبهأکن
برشاه خوب رویان واجب وفا نباشد ای زرد روی عاشق،تو صبرکن وفا کن
دردیست غیرمردن آنرادوانباشد پس من چگونه گویم این درد را دوا کن؟
درخواب دوش پیری درکوی عشق دیدم بادست اشارتم کرد که عزم سوی ماکن
بس کن که بیخودم من ورتو هنر فزائی تاریخ بوعلی گو، تنبه بوالعلا کن
******
وصیت حضرت مولانا : شمارا وصیت میکنم که در خفا وآشکارا ازخداوند بترسید درخوردن وخوابیدن وحرف زدن افراط نکنید، ازگناهان بپرهیزید روزه بگیرید وبه نماز خواندن ادامه بدهید ، پرهیز از شهوت رادائماً در نظر بگیرید. صبر وایستادگی ومقاومت را دربرابر آزار واذیت مردم پیشه کنید .از هم نشینی با افراد ذیل وسفیل وعوام دوری کنید همیشه با اشخاص صاحب کرامت ومعرفت وصالح نشست وبرخاست کنید. افرادخییر ونکوکار کسانی هستند که به انسانها یاری رسانیده ومساعدت میکنند . سخن نیکو هم همانست که کوتاه وناب باشد. حمد وستایش مخصوص خدای یگانه است. سلام بر اهل توحید دل.
درجلو صندوق قبر مولانا در قونیه این بیت از دیوان شمس نوشته شده است :
به روز مرگ چو تابوت من روان باشد
گمان مبر که مرا درد این جهان باشد
برای من مگریید، مگو دریغ دریغ
به یوغ دیو درافتی دریــــغ آن باشد
جنازه ام چو ببینی مگو فراق فراق
مرا وصــــال وملاقات آن زمان باشد
مرا به گور سپاری مگو وداع وداع
که گور پردۀ جمعیتِ جنان باشد
فروشدن چو بدیدی برآمدن بنگر
غروب شمس وقمر را چرا زیان باشد
ترا غروب نماید ولی شروق بود
لحد چو نحس نماید خلاص جان باشد
کدام دانه فرورفت در زمین که نرست
چرا به دانۀ انسان این گمان باشد
کدام دلو فرورفت وپر برون نامد
چرا زچاه یوسف، جان را فغان باشد
دهان چوبستی ازین سوی آنطرف بکشا
که های وهوی تو در جوِ لامکان باشد
******
چون جان تو میستانی چون شکر است مردن
با تو زجان شیرین شیرین تراست مردن
بردار این طبق را زیراخلیل حق را
باغست وآب حیوان گر آرزوست مردن
***********
آثار مولانا :
آثار منظوم :
دیوان شمس ( یا دیوان کبیر ) : غزلیات واشعار فارسی
مولانا در دیوان شمس و مثنوی معنوی رباعیات عاشقانه نیز سروده است که میگویند بعد ازخیام بی پرده ترین رباعیات به زبان فارسی میباشد ولی پژوهندگان به ظن قوی بسیاری ازرباعیات وی را از او نمی دانند.
آثار منثور مولانا :
** فیه مافیه
** مجالس سبعه
** مکاتیب
بالا
بازگشت