fayez5,farhangi, ariaye

محمد اسحاق فایز

به مناسبت صدمین سالروز تولد استاد سخن، زنده یاد استاد خلیل الله خلیلی، به روح تابناک او می بخشم:

مرد نمیرد به مرگ...

آز ان ظهر تابستانی شاد یادم می آیدکه چندمرد ملبس با لباس رسمی بر روی دوشک های سرخ مخملین مفروش بر صفه چهارکنجی که بر فرازش دو پنجه چنار عظیم که به قول موسفیدان روستای ما(تاجکان) بیش از دوصد سال عمر داشتند، سایه افگنده بود، نشسته بودند.

من درآن هنگام صنف پنج مکتب ابتدائیه در شهرک جبل السراج بودم و دوازده سال داشتم.(درست سال1348بود) هیچ یک از آن مردان را نمی شناختم، ولی می شنیدم که به یکی از آنها "استاد" و "خلیلی صاحب" خطاب می نمودند.

آن ها صحبت های دوامداری کردندو پاسی ازساعات روز را شعر خواندند و بعد ها من رفتم خانه و ندانستم که قصة شب شان به کجا ها کشید. یکی از آن مهمانان به لهجه هراتی صحبت می نمود که من تا هنوز نمی دانم کی بود، زیرا تمامی کسانی که در آن سال این راز را می دانستند دیگردرقید حیات نیستند و به شمول استاد زنده یاد، چهره در نقاب خاک کشیده اند.

در این هنگام که آن خاطره را بیاد می آورم سی و هشت سال از آن روز گذشته است و من می بینم که این عمر چه به آسانی و ناپیدا می گذرد و به یاد این شعر شاعری می افتم که گفته است:

می رود صبح و اشارت می کند

کین گلستان خنده واری بیش نیست

آری این سالها چقدر به زودی گذشتند و حالا که من پنجاه سال دارم، حیف می کنم که ای کاش پای صبحت آن مرد بزرگ می نشستم و از شعرهایش متلذذ میشدم.

به هر صورت این خاطره یک مقدمه شد تا برای صدمین سال تولد آن مرد بزرگ چیزی بنویسم و حالا که این نوشته را آغاز کرده ام باید بگویم که استاد خلیلی آخرین شاعر از سلاله سخن سرایان واستاد در سبک خراسانی بود.

درکلام استاد، پخته گی و استادی را می بینید. استاد با آنکه زبان پیچیده ای ندارد، رسایی وزیبایی با دردی نهفتهدر اشعارش ممزوج است که زمزمة آن بر دل می نشیندو ذهن و دماغ را شادی و فرحت می بخشد.

بعد تر که من به شعرهای استاد دسترسی پیدا کردم، این مستزاد واره او پیوسته ورد زبانم بود و آنرا زمزمه می کردم:
شب اندر دامن کوه
درختان سبز و انبوه
ستاره روشن و مهتاب در پرتو فشانی
شب عشق و جوانی

من و تو هردو باهم
نشسته شاد و خــرم
من از دل با تو اندر گفتگوهای نهانی
تو گرم مهـربانی
بچینم گل برایت
بریزم پیش پایت
حمایل سازمت از لاله های ارغـــــوانی
چو یاقوت رمانی

البته این سروده بیشتراز این است که من آورده ام ولی این قسمت هایش برای من بسیار دلنشین بودند.

استاد خلیل الله خلیلی از اساتید مسلم شعر معاصر افغانستان است و در این راه هیچ کس را بروی برتری نیست. با آنکه استاد همیشه در قوالب کلاسیک شعر فارسی داد سخن داده است ولی جستاری و لو سطحی در آثارش می نمایاند که دید و بینش های او نو اند و در شعر او مضامین کهنه وجود ندارد.

کلام استوار و فصیح او به خوبی می رساند که چقدر استاد به این معیارها در شعر ارزش می نهاد و وقتی به قصایدش میرسی بیگمان استواری و قوت قصاید منوچهری و فرخی را درآن می بینی.

نوجویی و نو گرایی یکی از راهکارهای استاد در کار شاعری اوبود و با آنکه او درنثر نویسی نیز استاد بود، ولی هیچ شعر اورا نمی توان بدون مضامین بکر و تازه یافت.

باری استاد درایام مهاجرتش د رامریکا شاید به اندیشه همان مستزاد واره ای افتاده بود که در جوانی سروده بود و من در بالا به چند بندآن اشاره کردم. او در غربت و درست در سال هایی که دروجب وجب سرزمینش مرگ و فاجعه می باریددر امریکا و در شهر نیوجرسی، مستزاد دیگری سروده بود با عنوان " نوروز آواره گان":

گویید به نوروز که امسال نیاید

در کشور خونین کفنان ره نکشاید

بلبل به چمن نغمه شادی نسراید

ماتم زده گان را لب پر خنده نشاید

خون می دمد از خاک شهیدان وطن وای

ایوای وطن وای

گلگون گفنان را چه بهار وچه زمستان

خونین جگران را چه بیابان چه گلستان

در کشور آتش زده در خانه ء ویران

کس نیست زند بوسه به رخسار یتیمان

کس نیست که دوزد به تن مرده کفن وای

ای وای وطن وای

تلخی درد و اندوه جانگداز استاد دراین شعر چنان است که بی اختیار اشک از چشمان هر خواننده ای بیرون می کند.

استاد در کودکی پدرش را از دست داد. پدرش بوسیله شاه امان الله کشته شد و بنا بر همین علت بود که خلیلی نسبت به او عقده مند شد و وقتی دردولت مستعجل امیر حبیب الله کله کانی مورد شفقت قرار گرفت، بعد تر در ورق گردانی های روزگار مورد خشم نادر شاه قرار گرفت و درسال هایی که باید درس می خواند به تبعید فرستاده شد و بد بختی کشید.

وقتی نادر شاه کشته شد، فرزندش محمد ظاهر بر اریکه سلطنت تکیه زد وسال هایی بعد استاد مورد تفقد و دلجویی او قرا رگرفت وبه دربار او راه یافت.

درون مایه شعر های استاد خلیلی در همه ادوار زنده گی او را می توان پر بار یافت. با آنکه او سال های چندی را در دربار سپری کرد و شاعری درباری بود، عنصر درد و نالة مرموز در اشعارش پیدا بوده است. در همان دربار شاه او هیچ گاه مانند شاعران متقدم ستایش نامه هایی برای شاه نسرود تا دهنش را پر از زر کند.

حتا او همان گاه که در دربار می زیست لحن انتقادی داشت و از نابسامانی های ایام نالیده است و زبان به شکایت کشوده است. به قول یکی از بزرگان خلیلی در پی مهار کردن استبداد در دربار بود نه مبارزه بر ضد آن.

شعراستاددرتمامی ادوار زنده گی اواستادانه بوده است. وقتی اوغریبه شد، مانند اینکه تولدی دیگر یافته باشد، شعرش نیز سوز و دردی دیگر یافت و پس از آن بود که دیگرسروده هایش محتویاتی حماسی گونه یافتند.

استاد خلیلی، در روز های درد و خون و مصیبت در وطنش ، عزلت و خوش باشی ها در امریکا و ناز و نعمت های آن جا را رها کرد و به پشاور پاکستا ن برگشت تا در کنار آواره گان کشورش زنده گی کند.

سال های آواره گی او در پاکستان سال های عصیان و خشم او دربرابر تمام نابسامانی هایی است که در کشورش و در دنیای پر رنج و محنت جریان داشت. او دراین سال ها بسیار پر کار تر شد( با درنظر داشت ضعف و کسالت های پیریش) آثار این دوره او را می توان اشک و خون و دردوفریاد استاد دانست که بسیار تلخ و اندوه بار اند و عبرت ناک. این یاد داشت را به این مناسبت در فرصت کوتاهی نوشتم تا یاد واره ای از استاد باشد. استادخلیلی در بهار1366 خورشیدی دراسلام آباد پاکستان چشم از جهان پوشید و درگورستان آواره گان به خاکش سپردند و این چیزی بود که خود در شعری خواسته بود. من جستار های کوچکی از اشعار استاد را از میان آثار منظوم او در این جا نقل می کنم و به روح آن بزرگ مرد درود فراوان می فرستم.

***

آتشي از جنگ افروزند هر دم در جهان

اين سياست پيشگان شوم با افكار خويش

پيش ما از آشتي لافند اما در كمين

گرمتر سازند هر دم عرصه پيكار خويش

ظالمان راگنج گوهركي كند قانع كه خوك

گر به گلشن جا كند جويد همان مردارخويش

***

زندگي در بردگي شرمندگي است

معني آزاد بودن زندگي است

سركه خم گردد به پاي ديگران

بر تن مـردان بود بار گران

بندة حق در جهان آزاده است

مست وي فارغ زجام و باده است

( اشكها و خونها ‌)

عشق و آزادي و ايمان وشرف انسان است

مرگ در راه شرف شأن جوانمردان است

( اشكها و خونها ‌)

زمام خويش سپردن به غير بي شرفي است

قسم خورم كه در اين حرف اشتباهي نيست

( اشكها و خونها ‌)

دين و آزادي است در ذرات خون ما نهان

ما و اين پيمان ما تا جان شود از تن برون

گر غلامي طوق الماس است بندبندگي است

بشكنش در زير پا چون كردي از گردن برون

( اشكها و خونها ‌)

گردن آزادگان را تيغ بهتر جاي طوق

مرد حق را سرفرازي باشد از دار و طناب

( اشكها و خونها ‌)

در مسلماني غلامي نيست فرمانش بدر

در مسلماني اسارت نيست زنجيرش بتاب

( اشكها و خونها )

هزاره كيست ، پشتون كيست ،‌تاجيك چيست؟‌ازبك چيست ؟

اساس فرقه بازي هاي استعمـار را بشكن

( اشكها و خونها)

واي از ملتي كه دست قرون

كرده اجزايشان به هم مقرون

شود آن ازبك اين دگر تاجيك

آن يكي دور و آن دگر نزديك

اين دو سه خط باطل موهوم

چند باشد به مغز ما مرقوم ...

در بنای نسب فتاده خلل

هست معيار عصر علم و عمل

آن هزاره كه مي برد يك بار

بهتر از صد وزير رشوت خوار

(مجموعه اشعار )

ما به پيکر ملت بازوی تواناييم

اعتماد امروزيم افتخار فرداييم

( ديوان اشعار )

چه دختران كه به خون ، سرخ كرده زلف سياه

به جاي آنكه بيالايدش به مشك و عبير

چه كودكان كه سپردند تن به پنجه مرگ

ولي هنوز لب خود نشسته اند از شير

( اشكها و خونها)

راه دشوار است وشب تاريك و دشمن در كمين

بر فضا افكنده سايه ابرهاي سهمگين

از لب جيحون به خون سرخ است تا شط فرات

و ز در خيبر در آتش مي تپد تا خانقين

( اشكها و خونها )

وطن نوروز مي آيد ،‌خلد در چشم ما چون خار

گياهش ، سنبلش ، سروش ، بهارش ، باغ و نسرينش

( اشكها وخونها )

وطن ! آمد بهار اما نبينم گل به دامانت

نيايد نغمه شادي ز مرغان غزلخوانت

به جاي موج،خون مي جوشد از انهار خندانت

به جاي لاله رويد داغ از طرف بيابانت

( اشكها و خونها )

ناله به دل شد گره،راه نیستان کجاست؟
خانه قفس شد به من،طرف بیابان کجاست؟
در تف این بادیه،سوخت سراپا تنم
مزرعم آتش گرفت،نم نم باران کجاست؟
خانه پر از دود شد،مشعل رخشان کجاست؟
ناله شدم،غم شدم،من همه ماتم شدم
آن دل خرم چه شد،آن لب خندان کجاست؟

و حالا که سال های سال از خاموشی چراغ حیات آن بزرگ مرد عرصه شعرو ادبیات کشور ما می گذرد، بیگمان بیت آخر غزلواره بالیش را به خاطر می آورم که گفته بود:
مرد نمیرد به مرگ،مرگ از او نامجوست
نام چو جاوید شد،مردنش آسان کجاست؟

(دیوان اشعار)

بالا

بازگشت