سریر احمد سائیس
روش تحقیق در علوم اجتماعی
بنظر می رسد در طول ساليان و از ابتدای حيات بشر ، انسان
هميشه
با تحقيق سروکار داشته است . آنچه در اينجا اهميت دارد آنکه
تحقيقی می تواند راهگشا
باشد که بر اساس اصول و موازين علمی صورت پذيرد.
تحقيق در لغت به معنای درست
و راست گردانيدن،پيدا کردن ، يافتن ياجستجوی حقيقت
آورده شده است. تعاريف بعمل آمده
از تحقيق و پژوهش فراوانند. تحقيق به روش علمی را
مجموعه مقررات و قواعدی دانسته
اند که چگونگی جستجو برای يافتن حقايق مربوط به يک
موضوع را نشان مي دهد. در جاي
ديگر آنراحقيقت پژوهی ناميده اند وگروهی از دانشمندان
اينگونه تحقيق راعملی منظم که
در نتيجه آن پاسخ هائی برای سوالات مندرج در موضوع
تحقيق بدست خواهد آمد تعريف کرده
اند.
درهرصورت مشخص است که وجه اشتراک در همه اين تعاريق
جستجوی حقيقت است
وحقيقت يک پديده ذهنی است که با واقعيت يعنی وجود عينی
مطابقت دارد هرچند ممکن است
اين امر درعلوم تجربی صحيح باشد ليکن در علوم نظری چنين
نيست به هرحال مانيز در روش
تحقيقی که بحث خواهيم کرد بدنبال يافتن حقيقت خواهيم
بود. به صورت خلاصه منظور ما
از روش علمی تحقيق، مجموعه قواعد و رويه ای است که محقق
برای جمع آوری حقايق و
واقعيت ها دنبال می کند تا سپس آنها را تفسير ، تبين و
اثبات نمايد.
جان
ديوئی معتقد است:" اولين مرحله تحقيق احساس وجود يک
مشکل است؛ به اين معنی که
پژوهشگر در کار خويش با مانع يا مشکلی روبرو گرديده است
که در حل آن ابهام يا ترديد
دارد و نمی تواند در مقابل آن ساکت بماند." بنابراين
اين نقطه آغازين در انجام
هرگونه پژوهش يا تحقيقی بسيار مهم است و نقش آموزش
افراد برای مسئله يابی که در
برخی نظام های آموزش و پرورش برآن بسيار تاکيد می شود
نيز از همين امر نشات می
گيرد. هرچه ضرورت پرسش در هنگام تدريس برای فراگير
بيشتر مطرح شود و از او خواسته
شود تا ذهن خود را برای طرح سوالات بيشتر فعال سازد می
توان انتظار داشت که در
آينده نياز به تحقيق و پيشرفت در او ارتقا يابد.
اولين مرحله از تقسيم بندی
تحقيق را می توان منوط به هدف از انجام تحقيق دانست.
بدين صورت که آيا هدف از انجام
تحقيق علائق علمی محقق است يا احتياج ان عملی . بدين
شکل که محقق برای موشکافی در
تجربيات خود و ديگران ، کنجکاوی های علمی ويا الهامات
وفرضيات علمی محض بنبال اجرای
تحقيق است و يا اينکه هدف کسب اطلاعاتی است که بتواند
مشکل يا مسئله فوری را حل
نموده ويا زمينه را برای تصميمم گيری در مورد يک موضوع
يا مسئله خاص فراهم نمايد.
چنانچه هدف اول مد نظر باشد با
تحقيق بنيادی يا
Basic Research روبرو هستيم که در
تعريف آن گفته ميشود: " تحقيقی است که برای گسترش و بسط
دانش يا علوم پايه در يک
نظام و بخاطر فهم آن طرحريزی می شود. ممکن است همه يا
بخشی از اين دانش در آينده
کاربد داشته باشد ولی معمولا خود محقق در کاربرد نقشی
ندارد." اکر چنانچه تحقيق
برای هدف دوم انجام شود آنرا تحقيق کاربردی يا
Applied Research می نامند و در
تعريف آن گفته می شود: " اين نوع تحقيق برروی يافتن راه
خل مسائل فوری با ماهيت
عملی متمرکز می شود و بنابراين اين تحقيقات جنبه عملی
داشته و معمولاخود محققين
درکاربرد نتايج دخيل می باشند."
بديهی است تقسيم بندی های متعدد ديگری برای
روش های تحقيق وجو دارد که در ادامه مباحث مورد بررسی و
بحث قرار خواهد گرفت.
هر
محققي ميتواند
روشي خاص را براي تحقيقات خود انتخاب كند و در هر تحقيقي خاص نيز
تغييراتي جزئي بر روش خود اعمال كند پس انتخاب روش براي
محقق يك هنر است كه از بين
روشها و مراحل گوناگون روش و مراحلي را برميگزيند
و انتخاب روشي گوياتر و جالبتر
به خلاقيت و هنر محقق بستگي دارد پس با توجه به اينكه
تحقيقات ميتوانند
روشهاي
مختلفي از جمله روش كمي و يا كيفي داشته باشد. پس محقق
براساس نياز و خلاقيت
ميتواند
روشي را برگزيند. به طور كلي ميتوان
مراحل و روشي را براي تحقيق پيشنهاد
كرد:
انتخاب موضوع و طرح مساله
چهارچوب تئوريكي مدل و فرضيه هاي
تحقيق
روش تحقيق.جامعه آماري و نمونه آماري
تجزيه و تحليل دادهها
و
يافتهها
نتيجهگيري
و پيشنهادات
در قسمت مقدمه گفتيم آغاز يک تحقيق با احساس وجود يک مشکل
همراه است. در اين مرحله آن احساس بايد به صورت يک "
پرسش " در آيد و بيان شود.
بديهی
است اين پرسش همانگونه که در مثال قسمت قبل گفته شد از مسائل روزمره تا مباحث
و فرضيات پيچيده علمی را دربرگيرد. مهم آنست که به شيوه
ای علمی و صحيح بيان شود.
با در نظر گرفتن دو تقسيم بندی
مهم در زمينه علائق علمی و احتياج عملی شما ممکن است
تحقيقی بنيادی يا کاربردی را در نظر بگيريد.
برای افراد متخصص معمولا کار انتخاب
موضوع برای تحقيق با مشکل کمتری نسبت به سا يرين انجام
می گيرد بويژه دانشجويان که
اغلب با وسواس وکل نگری بيشتری به انتخاب موضوع می
پردازند.
مهمترين منابع
برای انتخاب موضوع تحقيق به شرح زير می تواند باشد:
استفاده از تجارب : شما
به عنوان دانشجوئی که در مراحل پايانی تحصيل خود هستيد
ودر طول دوران تحصيل با مسائل
و مشکلات مختلفی برخورد داشته ايد که هرکدام آنها می
تواند موضوعی مناسب برای تحقيق
باشد. بويژه افرادی که در حيطه توانبخشی به تحصيل ياکار
مشغول هستند از تجربيات و
مسائل پيش آمده درهنگام کار با بيماران و معلولان
موضوعات بديع و تازه ای برای تحقيق
سراغ دارند که می تواند برای انجام مطالعه و تحقيق در
نظر گرفته شود.
استنتاج از
نظريه ها و فرضيه ها: در زمينه کار تخصصی شما نظريات و
فرضيه های گوناگونی وجود
دارد. محقق می تواند با مطالعه دقيق آنها و با ابداع
فرضيه جديد به يک مطالعه تازه
اقدام نمايد.
استفاده از متون درسی و مجلات تخصصی: سراسر کتب درسی
آکنده از
مطالب ارزندهای در مورد موضوعات خاص علمی است. بيان
تئوری ها و نظريات علمی درکتب
درسی و مرجع نيز می تواند زمينه مناسبی برای يافتن
موضوع تحقيق باشد. همينطور مجلات
علمی و تخصصی در رشته های مختلف علمی تماما" به ارائه
گزارش تحقيقات انجام شده می
پردازند که خصلت تکرار پذيری تحقيق خود زمينه را برای
انتخاب موضوعاتی برای انجام
تحقيق فراهم خواهد نمود.
دولت ها ، دانشگاه ها وموسسات پژوهشی خصوصی: در
بسياری از موارد وزارتخانه ها ، سازمانها و نهادهای
مختلف دولتی اقدام به ارائه
فهرستی از عناوين پژوهشی مورد نياز خود می کنند که با
توجه به تخصص خود می توانيد
به انتخاب موضوع بپردازيد. در دانشگاهها نيز اغلب گروه
های آموزشی فهرست عناوين
مناسب برای تحقيق در آن گروه را تهيه و در اختيار
دانشجويان قرار مي دهند . بتازگی
در ايران و از سال های قبل در ممالک پيشرفته موسسات
خصوصی پژوهشی وجود دارند که
انان نيز همه ساله فهرستی از عناوين تحقيقاتی خود را
منتشر می کنند که برای انتخاب
موضوع و انجام تحقيق مورد استفاده قرار ميگرد. نکته
حائز اهميت آنکه اين گونه
موسسات ونيز موسسات دولتی در صورت تائيد طرح پژوهشی شما
برای انجام تحقيق معمولا
سهمی از هزينه هارا برعهده خواهند گرفت.
مهمترين شرايط برای انتخاب موضوع به شرح
زير مورد ملاحظه قرارمی گيرد:
قابليت اجرا: سه شرط نيروی انسانی ماهر ،منابع
مالی مناسب و کافی و امکانات مناسب برای انجام هر
تحقيقی ضروری است.
تازگی و
عدم دوباره کاری: تنها در سه وضعيت زير می توان به
انجام تحقيق روی موضوعی که قبلا
روی آن کار شده است اقدام کرد.:
در شرايط زمانی متفاوت
در شرايط جغراقيائی
مختلف
درصورت عدم دستيابی به نتايج کافی
تناسب با زمان: تحقيق از نظر
زمانی بايد در محدوده ای مناسب صورت پذيرد تا در زمان
تعيين شده دستيابی به داده ها
و کسب نتايج با مشکلی مواجه نشود.
مناسب بودن: دقت کنيد و به دوسوال پاسخ
دهيد: وسعت مسئله مورد نظر چقدر است؟ و شدت مسئله به چه
ميزان می
باشد؟
باصرفه بودن: آيا بلحاظ مفهوم هزينه اثربخشی تحقيق و
انجام هزينه در
مورد آن اثربخشی کافی خواهد داشت؟
ملاحظات اخلاقی: از جمله مهمترين شرايط
برای انتخاب موضوع عدم تضاد و مواجهه آن با ملاحظات
اخلاقی است. اصولا رفتن به
دنبال موضوعاتی که انجام آن با مشکلات و مسائل اخلاقی
زياد مواجه باشد توصيه نمی
گردد. در حيطه توانبخشی بواسطه کار با موضوعات انسانی
رعايت اين امر بشدت مطرح
است.
علاقمندی و دانش محقق: نياز به توضيح نيست که اين هردو
برای انجام هر
تحقيقی ضروری است و عاملی برای بالارفتن سرعت و کيفيت
تخقيق می باشد.
بالا
بازگشت