دکتر زهرا دربندسری
پژوهشگر مسائل بین الملل
مرکز بین المللی مطالعات صلح-IPSC
شکوفایی رسانه‌ای در افغانستان میان سال‌های ۲۰۰۱ تا ۲۰۲۱ به‌عنوان بخشی از برنامه‌های بازسازی و ملت‌سازی در این کشور اهمیت ویژه‌ای داشت. این دوره، که با حمایت‌های بین‌المللی آغاز شد، به‌ویژه با تصویب قوانین رسانه‌ای و گسترش نهادهای مرتبط، زمینه‌ساز آزادی‌های رسانه‌ای و رشد بی‌سابقه رسانه‌ها در افغانستان بود. رسانه‌ها از سال ۲۰۰۲، تحت حمایت‌های نهادهای بین‌المللی، آغاز به کار کرده و توانستند نقش مهمی در آگاهی‌بخشی و رشد اجتماعی ایفا کنند.
یکی از تحولات مهم این دوره، تصویب قانون اساسی افغانستان در سال ۲۰۰۴ بود که آزادی رسانه‌ها را به رسمیت شناخت. این قانون به رسانه‌ها این امکان را داد تا آزادانه در زمینه‌های مختلف اجتماعی، سیاسی و اقتصادی فعالیت کنند. ایجاد نهادهای نظارتی مانند شورای عالی رسانه‌ها و کمیسیون رسانه‌های همگانی، به تقویت چارچوب قانونی رسانه‌ها کمک کرد. تا پیش از ۲۰۲۱، افغانستان یکی از کشورهای پیشرو در زمینه آزادی رسانه‌ها در منطقه بود و رسانه‌ها توانستند نقشی برجسته در آگاهی‌بخشی ایفا کنند. رسانه‌های افغانستان به سرعت رشد کردند. از تعداد اندک رادیوها و تلویزیون‌ها، به هزاران رسانه رسیدند. رسانه‌ها به‌ویژه تلویزیون‌ها و رادیوها به منابع خبری قابل‌اعتماد تبدیل شدند و شبکه‌های اجتماعی نیز به ابزاری قدرتمند برای اطلاع‌رسانی تبدیل شدند.
تسخیر دوباره افغانستان توسط طالبان و محدودیت‌های جدید
با تسلط طالبان بر افغانستان در تابستان ۱۴۰۰، تحولات عمده‌ای در زمینه رسانه‌ها رخ داد. بسیاری از رسانه‌ها تعطیل شدند و طالبان بلافاصله قوانینی را وضع کردند که بر اساس آن، برنامه‌های تلویزیونی و فیلم‌های خارجی ممنوع شدند. یکی از چالش‌های عمده این دوران، محدودیت شدید حضور زنان در رسانه‌ها بود. زنان که پیش از این در رسانه‌ها نقش برجسته‌ای داشتند، پس از تسلط طالبان حضور کمرنگ‌تری یافتند. این اقدام‌ها موجب سرکوب جامعه رسانه‌ای و تهدید آزادی‌های رسانه‌ای شد. در این دوره، بسیاری از خبرنگاران و روزنامه‌نگاران تحت فشار قرار گرفتند و یا مجبور به ترک کشور شدند. این تحولات بر وضعیت حرفه‌ای خبرنگاران تأثیر گذاشت و باعث بحران در عرصه مطبوعات شد.
چارچوب حقوقی رسانه‌ها در دوران طالبان
پس از تسلط طالبان، قوانین رسانه‌ها تغییرات عمده‌ای را تجربه کرد. طالبان قوانین جدیدی وضع کردند که بر محتوای منتشرشده تأثیر گذاشت. از جمله این قوانین، ممنوعیت نمایش تصاویر موجودات زنده و تأکید بر رعایت اصول شرعی بود. این تغییرات موجب نگرانی رسانه‌ها و افزایش بیکاری میان خبرنگاران شد. سرکوب رسانه‌ها منجر به نوعی خودسانسوری در میان رسانه‌ها شد و رسانه‌ها به‌ویژه در پوشش موضوعات حساس محتاط شدند. با این حال مقامات طالبان اعلام کرده‌اند که در حال حاضر حدود ۳۷۰ رسانه در افغانستان فعال هستند، اما گزارش‌های بین‌المللی نشان می‌دهند که افغانستان همچنان یکی از خطرناک‌ترین کشورها برای خبرنگاران است. مرکز خبرنگاران افغانستان (AFJC) گزارش داده است که محدودیت‌ها بر رسانه‌ها به‌شدت افزایش یافته است و رسانه‌ها قادر به انعکاس واقعیت‌های جامعه نیستند.
چشم‌انداز آینده رسانه‌ها در افغانستان
آینده رسانه‌ها در افغانستان تحت سایه سیاست‌های محدودکننده طالبان قرار دارد. طالبان در تلاش‌اند تا با ایجاد شبکه‌های رسانه‌ای همسو، فضای فکری جامعه را “طالبانیزه” کنند، اما این اقدامات می‌تواند باعث اختلافات داخلی شود. سازمان‌های حقوق بشری خواستار بازگشت آزادی رسانه‌ها هستند. استفاده طالبان از شبکه‌های اجتماعی به‌عنوان ابزار تبلیغاتی، نشان‌دهنده تلاش این گروه برای کنترل رسانه‌ها و پیشبرد اهداف سیاسی خود است. این رویکرد می‌تواند تأثیر منفی بر روند بازسازی اجتماعی افغانستان داشته باشد. در مجموع، محدودیت‌های شدید و سرکوب فعالیت‌های رسانه‌ای نشان‌دهنده عقبگرد جدی در زمینه آزادی‌های رسانه‌ای است و آینده‌ای مبهم برای رسانه‌ها و جامعه افغانستان رقم خواهد زد