وضعیت و جایگاه دیاسپورای تاجیک در روسیه
دکتر گلناز سعیدی
عضو هیئت علمی دانشگاه مرکز بین المللی مطالعات صلح-ipsc
چکیده
مهاجرت نیروی کار یکی از پدیده‌های جهانی است که تاثیرات عمیقی بر اقتصاد کشور مبدا و مقصد دارد. در این میان، دیاسپورای تاجیک در روسیه یکی از نمونه‌های بارز این پدیده است که نقش مهمی در اقتصاد هر دو کشور ایفا می‌کند. با توجه به افزایش میزان مهاجرت تاجیک‌ها به روسیه پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، بررسی نقش اقتصادی این دیاسپورا اهمیت ویژه‌ای پیدا کرده است.
مهاجران تاجیک به دلایل مختلفی از جمله جستجوی فرصت‌های شغلی بهتر و شرایط زندگی مطلوب‌تر به روسیه مهاجرت می‌کنند. بسیاری از این مهاجران در مشاغل سخت و فیزیکی مانند ساخت و ساز، نظافت و خدمات خانگی فعالیت می‌کنند. این مشاغل که عموماً توسط نیروی کار محلی انجام نمی‌شوند. این فعالیت‌ها نه تنها به اقتصاد روسیه کمک می‌کنند، بلکه از طریق وجوه ارسالی به خانواده‌هایشان، نقش حیاتی در تقویت اقتصاد تاجیکستان نیز دارند.
مهاجران تاجیک در روسیه با چالش‌های اجتماعی متعددی مانند تبعیض، نژادپرستی و مشکلات ادغام در جامعه روسیه مواجه هستند. این مشکلات می‌توانند بر کارایی و بهره‌وری اقتصادی آنها تأثیر منفی بگذارند. بسیاری از مهاجران تاجیک دارای تحصیلات عالی نیستند و به دلیل محدودیت‌های زبانی و فرهنگی، دسترسی به آموزش و پرورش برای فرزندانشان نیز محدود است.
البته شبکه‌های غیررسمی و انسجام اجتماعی این مهاجران به آنها کمک می‌کند تا با این چالش‌ها مقابله کرده و نقش موثری در اقتصاد داشته باشند. این شبکه‌ها شامل شبکه‌های دینی و شبکه‌های کاری هستند که در یافتن شغل، سازماندهی تیم‌های کاری و ارائه حمایت‌های مالی نقش مهمی ایفا می‌کنند.
هدف این مقاله بررسی نقش اقتصادی دیاسپورای تاجیک در روسیه و تأثیرات آن بر اقتصاد هر دو کشور است. در این مقاله، ابتدا به فعالیت‌های اقتصادی مهاجران تاجیک در روسیه و وجوه ارسالی آنها به تاجیکستان پرداخته می‌شود. سپس چالش‌ها و مشکلات اجتماعی که مهاجران با آنها مواجه هستند، مورد بررسی قرار می‌گیرد. در نهایت، پتانسیل توسعه دیاسپورای تاجیک و توصیه‌های سیاستی برای بهره‌برداری از این پتانسیل ارائه خواهد شد.
مقدمه
مهاجران تاجیک در روسیه نقش بسیار مهمی در ابعاد اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی این کشور ایفا می‌کنند. از نظر اقتصادی، بسیاری از این مهاجران در مشاغل سخت و فیزیکی مانند ساخت و ساز، نظافت و خدمات خانگی فعالیت می‌کنند که عموماً روس‌ها تمایلی به انجام آنها ندارند. همچنین، بخش بزرگی از درآمد مهاجران تاجیک به صورت وجوه ارسالی به خانواده‌هایشان در تاجیکستان منتقل می‌شود که نقشی حیاتی در اقتصاد این کشور دارد. این وجوه ارسالی باعث افزایش درآمد خانوارها و تقویت اقتصاد ملی تاجیکستان می‌شود.
از نظر اجتماعی، مهاجران تاجیک در روسیه جوامع کوچکی تشکیل داده‌اند که به تقویت همبستگی اجتماعی میان آنها کمک می‌کند. این جوامع در مناطق شهری بزرگی مانند مسکو و سن پترزبورگ مشاهده می‌شوند. با این حال، مهاجران با چالش‌های اجتماعی متعددی مانند تبعیض، نژادپرستی و مشکلات ادغام در جامعه روسیه مواجه هستند. برخی از مهاجران، به‌ویژه جوانان، به دلیل شرایط سخت کار و زندگی ممکن است با مشکلات روحی و روانی مواجه شوند. بسیاری از مهاجران تاجیک دارای تحصیلات عالی نیستند و به دلیل محدودیت‌های زبانی و فرهنگی، دسترسی به آموزش و پرورش برای فرزندانشان نیز ممکن است محدود باشد.
از نظر فرهنگی، مهاجران تاجیک تلاش می‌کنند تا هویت فرهنگی خود را حفظ کنند. این شامل زبان، سنت‌ها و آیین‌های دینی آنها می‌شود. مساجد و مراکز فرهنگی تاجیکی در برخی شهرهای روسیه وجود دارد که به این تلاش کمک می‌کند. مهاجران تاجیک تأثیرات فرهنگی خود را نیز به جامعه میزبان منتقل می‌کنند که این تأثیرات می‌تواند در زمینه‌های مختلفی مانند غذا، موسیقی و هنر مشهود باشد. بسیاری از مهاجران تاجیک به مرور زمان با فرهنگ روسی آشنا می‌شوند و تلاش می‌کنند تا خود را با آن سازگار کنند. این فرآیند ادغام فرهنگی می‌تواند به دوطرفه شدن تبادل فرهنگی و غنی‌تر شدن هر دو فرهنگ کمک کند.
در مجموع، مهاجران تاجیک در روسیه با وجود چالش‌ها و مشکلات، نقش مهم و سازنده‌ای در اقتصاد و جامعه این کشور دارند و تأثیرات فرهنگی قابل توجهی بر جای می‌گذارند.
وضعیت اجتماعی-اقتصادی تاجیکستان
اقتصاد تاجیکستان با مشکلات پایداری دست و پنجه نرم می‌کند. این اقتصاد عمدتاً با چشم‌انداز سرمایه‌گذاری ضعیف، کمبود شدید سرمایه و فناوری، و عدم ادغام در بازار جهانی مشخص می‌شود. اصلاحات کافی در آن انجام نشده است و برخی بخش‌ها همچنان توسط اعضای خانواده رئیس‌جمهور کنترل می‌شوند. فساد گسترده است (تاجیکستان در شاخص ادراک فساد ۲۰۲۳ در رتبه ۱۶۲ از ۱۸۰ کشور مورد بررسی قرار گرفت) و اقتصاد سایه‌ای که تخمین زده می‌شود یک سوم تولید ناخالص داخلی کشور را تشکیل می‌دهد. ادراک جامعه تاجیکستان از مقیاس جرم و جنایت‌زایی زندگی بالاترین در میان کشورهای آسیای مرکزی است (بر اساس شاخص جرم و جنایت سازمان یافته جهانی).
تاجیکستان اخیراً شاهد گذار اجتماعی-اقتصادی پویایی بوده است. در حوزه اجتماعی، این کشور با یک بوم جمعیتی مواجه است، به طوری که جمعیت آن از ۱۹۹۱ به ۱۰ میلیون نفر فعلی دو برابر شده است. در جنبه اقتصادی، دهه گذشته شاهد افزایش چشمگیر تولید ناخالص داخلی بوده است؛ بر اساس گزارش بانک جهانی، در این دوره نرخ رشد تولید ناخالص داخلی به طور متوسط سالانه ۷.۱٪ بوده است. آمارهای بانک جهانی برای سال ۲۰۲۳ نتایج حتی امیدوارکننده‌تری را در مورد شاخص‌های کلان اقتصادی تاجیکستان نشان داد: تولید ناخالص داخلی آن ۸.۳٪ افزایش یافت، نرخ تورم ۳.۷٪ بود و نرخ بیکاری ۷٪ بود. با این حال، تولید ناخالص داخلی کشور تنها ۱۰.۵ میلیارد دلار بود (بر اساس آمارهای IMF برای سال ۲۰۲۳)، که تاجیکستان را در رتبه ۱۴۵ بزرگترین اقتصادهای جهان در آن سال قرار می‌دهد (ارزش تولید ناخالص داخلی آن در کنار قرقیزستان کوچک‌ترین در منطقه آسیای مرکزی بود). فعالیت اقتصادی تاجیکستان عمدتاً در چند بخش متمرکز است (کشاورزی، ساخت و ساز و استخراج فلزات گرانبها)، در حالی که کیفیت زندگی همچنان پایین است؛ برای مثال، تاجیکستان در رتبه‌بندی شاخص توسعه انسانی (HDI) در سال ۲۰۲۲ در رتبه ۱۲۶ از ۱۹۳ کشور مورد بررسی قرار گرفت.
روسیه مقصد بیش از ۹۰ درصد از کارگران خارجی تاجیکستان
روسیه مقصد بیش از ۹۰ درصد از کارگران خارجی تاجیکستان است و با این کشور تاریخ طولانی از تعاملات دارد. این تعاملات شامل اتصالات منظم پرواز، سفر بدون ویزا، جامعه قابل توجه تاجیک و تسلط بسیاری از مهاجران به زبان روسی می‌شود. کارگران تاجیک به دلیل نبود فرصت‌های شغلی در داخل کشور و حقوق بالاتر در روسیه، به این کشور مهاجرت می‌کنند. متوسط حقوق در روسیه شش برابر درآمد ماهیانه کارگران در تاجیکستان است. بیشتر مهاجرت‌ها به صورت فصلی است، تاجیک‌هایی که برای کار در فصل بهار و تابستان به روسیه سفر می‌کنند، در پایان فصل به خانه بازمی‌گردند.
مهاجرت از تاجیکستان عمدتاً توسط مردان انجام می‌شود، به طوری که یکی از هر سه مرد جوان قابل اشتغال در این کشور به خارج از کشور مهاجرت کرده است. با این حال، اکنون تخمین زده می‌شود که ۱۸ درصد از مهاجران زن هستند. مهاجران تاجیک جوان هستند و نیمی از آنها در سنین ۱۸ تا ۳۵ سال قرار دارند. بیشتر آنها در شغل‌های نیمه‌ماهر یا غیر ماهر در روسیه فعالیت می‌کنند که بیش از نیمی از آنها در بخش ساخت و ساز مشغول به کار هستند. سایر بخش‌ها شامل خدمات خرده فروشی، خدمات خانگی، کشاورزی و حمل و نقل می‌شوند.
اهمیت اقتصادی مهاجران تاجیک
برای بیش از ۲۵ سال، تاجیک‌ها عمدتاً به روسیه مهاجرت کرده‌اند. در سال ۲۰۲۳، ۸۰٪ از حواله‌های ارسالی از مهاجران تاجیک از روسیه ارسال شد. این مهاجرت‌ها به یک عمل عادی تبدیل شده است، به طوری که حدود ۸۰۰،۰۰۰ تا ۱،۲۰۰،۰۰۰ شهروند تاجیکستان (از جمعیت کل ۱۰ میلیون نفری) برای کار فصلی به شهرهای بزرگ روسیه می‌روند که ۷۵٪ از کل خروج‌ها را تشکیل می‌دهد. موارد متعدد شهروندی دوگانه نیز گواه بر روابط اجتماعی و فرهنگی نزدیک بین تاجیکستان و روسیه است؛ بین ژوئیه ۲۰۱۹ تا ژوئن ۲۰۲۳، ۴۵۲،۰۰۰ تاجیک شهروندی روسیه را دریافت کرده‌اند.
مهاجرت اقتصادی گسترده شهروندان تاجیکستان یک مسئله سیستماتیک و حیاتی برای اقتصاد این کشور است. از سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۲۲، حواله‌های ارسالی از مهاجران به طور متوسط بیش از ۳۱٪ از تولید ناخالص داخلی (GDP) تاجیکستان را تشکیل داده است. در سال ۲۰۲۲، ارزش این حواله‌ها به ۵.۳ میلیارد دلار رسید (نسبت به ۲.۹ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۱) و در سال ۲۰۲۳ به رکورد ۵.۷ میلیارد دلار دست یافت که تقریباً نیمی از GDP این کشور را تشکیل می‌دهد. به این ترتیب، تاجیکستان به کشوری تبدیل شده است که نسبت حواله‌های ارسالی از مهاجران به GDP آن بالاترین در جهان است. طبق گزارش بانک جهانی، در سال ۲۰۲۳ بیش از ۴۰٪ از خانوارهای تاجیک از درآمد مهاجران زندگی می‌کردند.
مهاجرت اقتصادی تاثیر قابل توجهی بر رشد GDP و وضعیت کلی اقتصاد تاجیکستان گذاشته است. در سال‌های ۲۰۲۲-۲۰۲۳، هزینه‌های مصرف داخلی که به دلیل سطوح رکورد بالای حواله‌های ارسالی از مهاجران به طور قابل توجهی افزایش یافته بود، یکی از محرک‌های اصلی اقتصاد بود. با آگاهی از وابستگی خود به بازار کار روسیه، دوشنبه به دنبال مقاصد جدیدی برای مهاجران اقتصادی تاجیک از جمله کشورهای خلیج فارس، کره جنوبی، بریتانیا و اتحادیه اروپا است. با این حال، این تنوع‌بخشی در بلندمدت محقق خواهد شد و نباید انتظار داشت که این مقاصد به زودی جایگزین کریدور مهاجرتی روسیه شوند.
در کل، درآمد کسب شده در خارج از کشور به بهبود استانداردهای زندگی در سراسر تاجیکستان و کاهش آمار فقر شدید کمک می‌کند. در دهه گذشته، نسبت افرادی که زیر خط فقر (آستانه حداقل معیشت) زندگی می‌کنند، به طور قابل توجهی از ۳۲٪ در سال ۲۰۰۹ به ۱۲.۴٪ کاهش یافته است.
سیاست‌های روسیه در قبال مهاجران تاجیک
نیاز به فرصت‌های شغلی باعث شده که نیمی از تاجیک‌ها در روسیه در مسکو و مناطقی که اغلب در شرایط ناخوشایند و شلوغ است، زندگی کنند. بحران اقتصادی روسیه و تخریب ارزش روبل منجر به کاهش قابل توجه درآمد کارگران تاجیک شده است. در عین حال، هزینه‌های مسکن، غذا و پروانه‌های کار (معروف به پتنت) افزایش یافته است که منجر به کاهش ارزش پول ارسالی به تاجیکستان شده است. علاوه بر این، در سال ۲۰۱۶، بانک ملی تاجیکستان قوانین مبادلات ارز خود را تغییر داد و مهاجران را مجبور به ارسال پول به واحد پول ملی، سومونی، کرد که به دلیل نرخ ارز ضعیف، ارزش پول ارسالی‌ها را کاهش داد. البته بسیاری از تاجیک‌هایی که در خارج از کشور کار می‌کنند، با ارسال نقدینگی به صورت غیررسمی از طریق دوستان و خویشاوندانی که به تاجیکستان می‌روند، پاسخ داده‌اند.
با جمعیتی که در حال پیر شدن است و پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۳۵ حدود ۲.۵ میلیون نفر کاهش یابد و با نیروی کار که پیش‌بینی می‌شود ۱۰ میلیون نفر کاهش یابد، روسیه نیازمند کارگران خارجی است تا شغل‌ها را پر کنند و اقتصاد خود را توسعه دهند. با جمعیت خارجی حدود ۱۲ میلیون نفر، روسیه در سال ۲۰۱۹ دارای چهارمین جمعیت مهاجر جهان بود. با این حال، روسیه نتوانسته است یک سیاست مهاجرتی پایدار و هماهنگ ایجاد کند. سیاست‌های مهاجرتی این کشور بین مقررات مجاز و محدودکننده در نوسان است و هر دو به طور نامنظم اجرا می‌شوند. این عدم ثبات به دلیل دو نیاز متضاد است: از یک سو باید خواسته‌های یک جمعیت به طور گسترده بیگانه‌هراس را برآورده کند و از سوی دیگر با کمبود واقعی نیروی کار مقابله کند. علاوه بر این، فساد نیز در این زمینه نقش دارد؛ مدیریت مهاجرت به گونه‌ای انتخابی انجام می‌شود تا اطمینان حاصل شود که تعداد زیادی از مهاجران در بازار کار غیررسمی باقی می‌مانند و یک جریان مداوم از رشوه‌ها فراهم می‌کنند.
اخیراً، روسیه سیاست‌های محدودکننده‌تری را برای مهاجران از کشورهای خارج از اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EEU)، از جمله تاجیکستان، اعمال کرده است. هدف از این سیاست‌ها فشار آوردن به این کشورها برای پیوستن به این اتحادیه است، جایی که مقررات برای شهروندان اعضای اتحادیه بسیار ملایم‌تر است. در حالی که انگیزه اصلی تاجیکستان برای پیوستن به این بلوک اقتصادی به رهبری روسیه کاهش محدودیت‌های مهاجرتی است، برای روسیه، عضویت تاجیکستان به معنی افزایش نفوذ و کنترل بیشتر بر این کشور خواهد بود.
مقرراتی که در سال ۲۰۱۵ معرفی شد، الزام به ثبت نام مهاجران از کشورهای شوروی سابق و صدور پروانه کار یک‌ساله درست یک ماه پس از ورود را مقرر کرد، اما همه افرادی که برای کار وارد روسیه می‌شوند، موفق به دریافت پروانه کار نمی‌شوند. به عنوان مثال، در سال ۲۰۱۷، از ۴ میلیون کارگر خارجی وارد شده به روسیه، تنها ۱.۹ میلیون نفر موفق به دریافت پروانه کار شدند، که نشان می‌دهد تعداد زیادی از آنها به صورت غیرقانونی در روسیه کار می‌کنند. علاوه بر این، اصلاحات سال ۲۰۱۵ آزمون‌های زبان، تاریخ و فرهنگ را برای مهاجران خارجی معرفی کرد و به استفاده از گذرنامه‌های داخلی تاجیکستان برای ورود به روسیه که از دوران شوروی باقی مانده بود، پایان داد. تغییرات دیگر در ژوئن ۲۰۱۸ مهاجران را مجبور کرد که در محل اقامت خود ثبت‌نام کنند، نه محل کار، و مهلت ثبت‌نام را از ۱۵ روز به ۷ روز پس از ورود کاهش داد. این تغییرات احتمال نقض مقررات توسط مهاجران را افزایش می‌دهد و فشار را بر دوش مالکان املاک می‌گذارد که بسیاری از آنها تمایلی به ثبت‌نام مهاجران و پرداخت رشوه برای این کار ندارند.
در سال‌های اخیر، روسیه ورود مهاجران تاجیک به این کشور را دشوارتر کرده است. در سال ۲۰۱۳، دولت روسیه ممنوعیت ورود مجدد برای افرادی که دو یا بیشتر نقض اداری مانند رانندگی بدون گواهینامه، سیگار کشیدن در مناطق ممنوعه، عبور از خیابان و یا اقامت بیش از حد در ویزای اولیه داشتند، معرفی کرد. تا سال ۲۰۱۷، لیست تاجیک‌های ممنوع‌السفر به ۴۰۰,۰۰۰ نفر رسید که پس از توافق با تاجیکستان، ۱۰۰,۰۰۰ نفر از این لیست حذف شدند. در حال حاضر، حدود ۲۴۰,۰۰۰ تاجیک ممنوع‌السفر به روسیه هستند. بسیاری از این افراد تا زمان تلاش برای سفر به روسیه از ممنوعیت خود مطلع نمی‌شوند. بین سال‌های ۲۰۱۷ و ۲۰۱۸، ۶۰,۰۰۰ تاجیک دیپورت شدند و دادگاه‌های مهاجرتی در مسکو نیز با سرعت و بدون دقت کافی برگزار می‌شوند.
مهاجرت در کوتاه‌مدت به برخی خانوارها کمک کرده تا از فقر خارج شوند، اما در بلندمدت برای اقتصاد تاجیکستان بیشتر مضر است تا مفید. بیش از ۸۰ درصد از حواله های ارسالی به مصرف هزینه های خانواری اساسی مانند خوراک، لباس، و تحصیلات اختصاص می‌یابد و به توسعه اقتصاد داخلی کمکی نمی‌کند. فساد گسترده و سیستم مالیاتی پیچیده تاجیکستان نیز موانع بزرگی برای سرمایه‌گذاری ارسالی‌ها ایجاد کرده است. استراتژی توسعه ملی تاجیکستان تا سال ۲۰۳۰ نیز بیشتر بر تنوع مقصدهای مهاجرتی و حفاظت از حقوق کارگران در خارج تأکید دارد و برنامه‌ای برای افزایش بهره‌وری اقتصادی ارسالی‌ها ندارد.
وابستگی به مهاجرت و ارسالی‌ها باعث وابستگی سیاسی تاجیکستان به روسیه شده است، که یک ابزار مهم برای حفظ نفوذ کرملین در این کشور فقیر است. به نظر می‌رسد تاجیکستان برای سال‌های آینده یکی از کشورهای وابسته به مهاجرت اقتصادی جهان باقی خواهد ماند.
نتیجه‌گیری
دیاسپورای تاجیک در روسیه با عشق بی‌پایان به میهن و تمایل به کمک به توسعه تاجیکستان، پتانسیل بالایی برای پیشرفت میهن تاریخی خود دارند. این دیاسپورا نقش حیاتی در اقتصاد هر دو کشور ایفا می‌کند و به عنوان نیروی کار ارزان و پرتلاش در روسیه و منبع مهمی از وجوه ارسالی به تاجیکستان عمل می‌کند. با این حال، چالش‌های اجتماعی و مشکلات ادغام می‌توانند بر کارایی اقتصادی آنها تأثیر منفی بگذارند. برای بهره‌برداری کامل از پتانسیل اقتصادی دیاسپورای تاجیک، باید سیاست‌های مناسبی برای حمایت از آنها و کاهش مشکلات اجتماعی تدوین شود.
در حالی که تاجیکستان و فدراسیون روسیه تمایل سیاسی یا راه‌حل‌های عملی برای کاهش شدید مهاجرت ندارند، مسئله کمبود مداوم نیروی کار در روسیه همچنان یک چالش بزرگ است. این وضعیت به دلیل تنش‌های فزاینده می‌تواند به طور بالقوه بر احساسات عمومی در هر دو کشور تأثیر بگذارد و ممکن است به کاهش موقت تعداد مهاجران تاجیک در روسیه منجر شود، البته اگر آنها مقصدهای دیگری را انتخاب کنند.
در عرصه بین‌المللی، روسیه همچنان مهم‌ترین نقطه مرجع تاجیکستان است، به ویژه در سیاست خارجی و امنیتی. با این حال، عوامل دیگری نیز باید مورد توجه قرار گیرند، از جمله تنظیم روابط بین مسکو و پکن در آسیای مرکزی و نقش رو به رشد چین در این منطقه، از جمله در خود تاجیکستان. این تعادل بین تأثیرات روسیه و چین می‌تواند در شکل‌دهی آینده دیاسپورای تاجیک و توسعه اقتصادی تاجیکستان نقش مهمی ایفا کند.
منابع
-Asia Development Bank. 2002. The Country Classification of Tajikistan.
-Babagaliyeva, Zhanna, Abdulkhamid Kayumov, Nurullo Mahmadullozoda, and Nailya Mustaeva. 2017. Migration, Remittances, and Climate Resilience in Tajikistan. Almaty, Kazakhstan: Regional Environmental -Center for Central Asia (CAREC).
-Bahovodinova, Malika. 2016. Tajikistan’s Bureaucratic Management of Exclusion: Responses to the Russian Reentry Ban Database. Central Asian Affairs 3 (3): 226-48.
—. 2018. Representing the Social Costs of Migration: Abandoned Wives or Nonchalant Women. Central Eurasian Studies Society, the CESS Blog, November 12, 2018 Bertelsmann Stiftung. 2018. Bertelsmann Stiftung S Transformation Index (BTI) 2018 Country Report – Tajikistan. Gütersloh, Germany: Bertelsmann Stiftung.
-Bhutia, Samten. 2019. Russian Remittances to Central Asia Rise Again. EurasiaNet, May 23, 2019.
Cleuziou, Juliette. 2016. “A Second Wife Is Not Really a Wife:” Polygyny, Gender Relations, and Economic Realities in Tajikistan. Central Asian Survey 35 (1): 76-90.
-Daly, John C. K. 2014. Russia’s New Passport Regulations Impose Additional Hardships on Tajik Migrant Workers. Eurasia Daily Monitor 11 (212).
-Dodarkhujaev, Rahmonali. 2015. Tajik Labor Migration Boosts Divorce Rates. Institute of War and Peace Reporting, January 27, 2015.
-Erlich, Aaron. 2006. Tajikistan: From Refugee Sender to Labor Exporter. Migration Information Source, July 1, 2006.
-Eurasian Development Bank, United Nations Development Program (UNDP). 2015. Labor Migration, Remittances, and Human Development in Central Asia. Almaty, Kazakhstan: Eurasian Development Bank.
-Golunov, Serghei. 2014. Dangerous Immigrants or Dodgy Perceptions? The Correlation between Immigration and Crime in Russia. PONARS Memo, 321. Government of Tajikistan. 2016. National Development Strategy of the Republic of Tajikistan for the Period up to 2030.
-Human Rights Watch (HRW). 2009. “Are You Happy to Cheat Us?” Exploitation of Migrant Construction Workers in Russia. HRW, February 10, 2009. Ibañez-Tirado, Diana. 2019. “We Sit and Wait:” Migration, Mobility, and Temporality in Gulistan, Southern Tajikistan. Current Sociology 67 (2): 315-33.
-International Labor Organization (ILO). 2010. Migration and Development in Tajikistan – Emigration, Return and Diaspora. Moscow: ILO. International Organization for Migration (IOM). 2009. Abandoned Wives of Tajik Labor Migrants. Dushanbe, Tajikistan: IOM.
-Kislov, Daniil and Ernest Zhanaev. 2017. Russia: Xenophobia and Vulnerability of Migrants from Central Asia. Foreign Policy Centre, December 4, 2017. Laruelle, Marlene and Caress Schenk, eds. 2018. Eurasia on the Move. Washington, DC: The George Washington University, Central Asia Program.
-Levada Center. Левада-центр о ксенофобии в 2019 году [Levada Center on Xenophobia in 2019]. Updated September 18, 2019. Lipman, Maria and Yulia Florinskaya, 2019. Labor Migration in Russia. PONARS.
-Maier, Alexander. 2013. Tajik Migrants with Re-Entry Bans to the Russian Federation. Dushanbe, Tajikistan: IOM. March, Luke. 2012. Nationalism for Export? The Domestic and Foreign-Policy Implications of the New “Russian Idea.” Europe-Asia Studies 64 (3): 401-25.
-Ministry of Internal Affairs of the Russian Federation. 2019. Selected Indicators of the Migration Situation in the Russian Federation for January-December 2018, with Distribution by Country and Region. Updated January 24, 2019. Moscow Times. 2018. Xenophobia on the Rise in Russia, Poll Says. Moscow Times, August 27, 2018.
-Mughal, Abdul-Ghaffa. 2007. Migration, Remittances, and Living Standards in Tajikistan. Dushanbe, Tajikistan: IOM. Mukhamedova, Nozilakhon and Kai Wegerich. 2018. The Feminization of Agriculture in Post-Soviet Tajikistan. Journal of Rural Studies 57: 128-39.
-Mukomel, Vladimir. 1997. Demograficheskie Posledstviia etnicheskikh i religional’nikh konfliktov v SNG. Naselenie & Obshchestvo 27 (April 1997).
-Murakami, Enerelt, Eiji Yamada, and Erica Sioson. 2019. The Impact of Migration and Remittances on Labor Supply in Tajikistan. Working Paper No. 181, JICA Research Institute, Tokyo, January 2019.
-Olimova, Saodat and Igor Bosc. 2003. Labor Migration from Tajikistan. Dushanbe, Tajikistan: IOM.
-Popov, Dmitry. 2015. Трудовая миграция из Таджикистана в цифрах [Labor Migration from Tajikistan in Figures]. Russian Institute of Strategic Studies, May 29, 2015. Radio Free Europe. 2007. Tajikistan’s Civil War. June 26, 2007.
-Roche, Sophie. 2014. The Role of Islam in the Lives of Central Asian Migrants in Moscow. CERIA Brief No. 2, Central Asia Program, The George Washington University, October 2014. Schenk, Carress. 2018. Russian Immigration Control: Symbol Over Substance. PONARS Policy Memo 518.
-Troitsky, Konstantin. 2015. Административные Выдворения из России: Судебное Разбирательство или Массовое Изгнание? [Judicial Expulsions from Russia: Judicial Hearing or Mass Exile?]. Moscow: Civic Assistance Committee.
-United Nations Children’s Fund (UNICEF). 2011. Impact of Labor Migration on “Children Left Behind” in Tajikistan. Dushanbe, Tajikistan: UNICEF.
-United Nations Department of Economic and Social Affairs (DESA), Population Division. 2019. International Migration 2019: Wall Chart. Accessed October 20, 2019. Wikimedia Commons. 2008. Russia Tadzhikistan Locator. Accessed October 31, 2019.
-World Bank. 2019. Tajikistan Country Economic Memorandum: Nurturing Tajikistan’s Growth Potential. Washington, DC: World Bank. —. N.d. GDP per Capita – Tajikistan. Accessed November 11, 2019.
—. N.d. Migrant Remittance Inflows. Accessed October 23, 2019. —. N.d. Personal Remittances Received – Tajikistan. Accessed November 6, 2019.
-World Politics Review (WPR). 2019. Russia Needs Immigrants but Lacks a Coherent Immigration Policy. WPR, May 14, 2019.