طالبان و آزمون قدرت
تبعید بی پایان افغان ها
لوموند دیپلوماتیک : در مدت ۴۵ سال، ۸.۲ میلیون تن از مردم افغانستان از کشور زادگاه خود گریخته و به کشورهای همسایه یا دورتر پناه برده اند. این موج مهاجرت، که درپی جنگ های پایان ناپذیری رخ داده که از پایان سال های دهه ۱۹۷۰ کشور را ویران کرده، یکی از مهم ترین جوامع مهاجر تاریخ اخیر را به وجود آورده است.
نویسنده LINE GOLESTANI برگردان شهباز نخعي
با آن که این موج مهاجرت جمعی هیچ وقت متوقف نشده، دستیابی مجدد طالبان به قدرت در ماه اوت ۲۰۲۱ اثر فوری بر راه مهاجرت درپیش گرفتن صدها هزار تن از مردم افغانستان داشته است. در زمانی که جمعیت در فرودگاه کابل موج می زد، در وضعیتی هرج و مرج آمیز، ۱۲۳ هزار تن از طریق پل هوایی ایجاد شده توسط «سازمان پیمان اتلانتیک شمالی» (NATO) از افغانستان به خارج منتقل شدند، ولی صدها هزار تن دیگر نیز نتوانستند از آن خارج شوند. در آن دوره، کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد (HCR) از کشورهای همسایه افغانستان خواست که «خاک خود را به روی غیرنظامی های در حال گریز باز کنند و اصول واپس نزدن آنها را رعایت نمایند (۱)». حکومت های ایران و پاکستان که پذیرای ۸۵ درصد از پناهندگان افغان هستند، روی خوش چندانی به این خواست نشان ندادند و ورود به خاک خود را منوط به داشتن گذرنامه و روادید یا – درمورد پاکستان- «تذکره» (کارت هویت افغانستانی) کردند (۲).
البته، این مقررات مانع از عبور از مرزها نشد و با پرداخت ۳۵۰ دلار افراد از طریق زرانی (استان نیمروز، کم جمعیت ترین ناحیه افغانستان) به تهران رفتند. قاچاقچی های بلوچ مسافران را با خودروهای وانت تا بلوچستان پاکستان آورده و از آنجا راهی طولانی برای رساندن آنها به استان سیستان- بلوچستان ایران آغاز می شد.
هر روز حدود ۵ هزار تن وارد خاک ایران می شدند که بیشتر آنها به صورت غیرقانونی بود. نزدیک به دو سوم آنها به سرعت بازگردانده می شدند (۳). از پایان سال ۲۰۲۳، حکومت ایران روند این اخراج ها، که هیچ گاه متوقف نشده بود، را تسریع کرد. بر این روال، فرمانده نیروهای مرزبانی ایران در استان خراسان رضوی اعلام کرد که بین ۲۱ ژانویه و ۴ فوریه ۲۰۲۴، ۲۰ هزار افغان اخراج شده اند. بنابر ارقام منتشر شده توسط کمیساریای عالی پناهندگان (HCR)، بین ژانویه و نوامبر ۲۰۲۳ (۴)، ۶۳۱ هزار پناهنده افغان از ایران اخراج شده اند.
درپی اشغال افغانستان توسط نیروهای اتحاد شوروی، از سال های پایانی دهه ۱۹۷۰، هزاره های شیعی راه ایران را در پیش گرفتند. خیلی پیش از آن هم در سال های دهه ۱۸۹۰، اعضای این جامعه که مورد تبعیض قرار می گرفتند، از کشتارهای انجام شده توسط امیر عبدالرحمان گریخته و به مشهد (ایران) و کویته (پاکستان) می رفتند. در حومه مری آباد و شهرک هزاره در نزدیکی شهر کویته – که منزلگاهی در شبکه مهاجرتی و مالی بین افغانستان و ایران است-، بیش از ۵۰۰ هزار تن هزاره زندگی می کنند. تینا گهریگ و آلساندرو مونسوتی (۵)، پژوهشگر می گویند: «هزاره ها با ایجاد مبادلات مالی و تجاری و ریشه دواندن خانوادگی، به صورت عوامل بارز تطبیق اجتماعی- اقتصادی درآمده اند».
با آن که هزاره ها بیش از یک قرن است که بین مناطق مرزی ایران و بلوچستان پاکستان تردد دارند، افغان های سنی مذهب مانند پشتون ها پاکستان را ترجیح می دهند. با این حال، کسانی که می خواهند راه ترکیه یا اروپا را در پیش بگیرند، ایران را برمی گزینند.
پناهندگان افغان در پاکستان مدتی طولانی وضعیتی مساعد داشتند. به نظر کریم پاکزاد، پژوهشگر مشترک در انستیتو روابط بین المللی و راهبردی (IRIS) و متخصص امور افغانستان: «در حالی که افغان ها از رفتار حکومت ایران لنتقاد می کنند، آن را با رفتار پاکستان مقایسه می نمایند. آنها در پاکستان خود را راحت تر از کشورهای دیگر می دانند». با این حال، و با آن که اخراج همیشه وجود داشته، گستردگی کارزاری که اسلام آباد در سپتامبر ۲۰۲۳ براه انداخت با هدف اخراج ۱.۷ میلیون افغان بود که گاه برخی از آنها از چند نسل پیش در پاکستان اقامت داشتند و بسیاری از آنها را غافلگیر کرد. مقامات پاکستان، طی مدت ۲ ماه بیش از ۳۷۵ هزار تن را اخراج کردند. بسیاری از این افراد که از یورش های شبانه پلیس پاکستان بیم داشتند، خود راه خروج در پیش گرفتند. به نظر سازمان غیر دولتی (ONG) «دیدبان حقوق بشر»، بدرفتاری هایی که در موقع بازداشت با زندانی ها می شد، بخشی از راهبرد دولت برای اخراج آنها بود.
کریم پاکزاد توضیح می دهد که دولت پاکستان برای توجیه این خشونت شدید نسبت به پناهندگان، خطر امنیتی وجود ۴ میلیون پناهنده افغان در کشور را مطرح می کند. به نظر اسلام آباد، افغانستان پایگاه «تحریک طالبان» (TTP)، یک جنبش طالبان پاکستانی است که بین سال های ۲۰۰۴ و ۲۰۰۵ از اتحاد گروه های اسلامی به وجود آمده است. با آن که طالبان پاکستان و افغانستان ایدیولوژی مشترکی دارند، هدف هایشان بسیار متفاوت است. حکومت طالبان در کابل نمی خواهد با جنبش پاکستانی که حملات متعددی علیه نیروهای امنیتی پاکستان انجام می دهد مشارکت داشته باشد.
امارت افغانستان این کارزار اخراج را تحقیرکننده و خودسرانه توصیف کرده و این صدها هزار تن جابجا شده که غالبا هیچ پیوندی هم با میهن خود نداشتند را کم و بیش به خوبی پذیرفت. به نظر ژان- فرانسوا کوتن، سفیر پیشین اتحادیه اروپا در منطقه: «حکومت طالبان به خوبی به اهمیت سیاسی حسن پذیرش اخراج شده ها پی برد و به عملیات موسسه های غیردولتی (ONG) و سازمان های بین المللی در نقاط مرزی کمک نمود، کامیون های ارتش را برای بردن خانواده ها به استان های زادگاهشان در اختیار آنها گذاشت و از موسسه های مخابراتی خواست که تلفن همراه و سیم کارت با مکالمه رایگان در اختیار آنها بگذارند. این کار حکومت طالبان در میان بخش بزرگی از مردم بازتابی مساعد یافت».
اما، هارون رحیمی، استاد حقوق دانشگاه واشنگتن تصریح می کند که بسیاری از پناهندگان در پاکستان امید به این داشتند که توسط کمیساریای عالی پناهندگان (HCR) به کشور دیگری، به ویژه در اروپا، فرستاده شوند. این استاد که وابسته به بخش حقوق دانشگاه آمریکایی کابل نیز هست، نتیجه گیری می کند که: «با این همه، نام آنها در فهرست انتظار برای رفتن به ایالات متحده یا اتحادیه اروپا باقی ماند زیرا برای این کشور ها کارهایی انجام داده بودند. همه اینها عمیقا ناعادلانه و بیرحمانه است».
شاهید خان، تحلیلگر سیاسی و روزنامه نگار مستقل ساکن اسلام آباد هم به نوبه خود اطمینان می دهد که کشورش فقط افغان هایی که به طور غیرقانونی در پاکستان بسرمی برند را اخراج می کند: «اگر روادید بگیرند می توانند برگردند». او که متولد استان خیبر پختونخوا است، تصریح می کند که: «با این حال، پاکستان باید حقوق آنها در تمام مدت روند اخراج را رعایت نماید. همچنین، من امیدوارم که برادران و خواهرانم در افغانستان در معرض تهدید نباشند و پس زده نشوند».
درحالی که ایران و پاکستان در حدی گسترده افغان ها را اخراج می کنند، از زمان به قدرت رسیدن طالبان، کشورهای اروپایی برگرداندن آنها را به حالت تعلیق درآورده اند. با این حال، اتحادیه اروپا بر اخراج گسترده افغان ها از ترکیه چشم می بندد. به گفته سازمان «دیدبان حقوق بشر»،بازپس فرستادن آنها از طریق هوایی و پس راندن آنها در مرزهای ترکیه از زمان به قدرت رسیدن طالبان حتی بیشتر هم شده است: «ترکیه از طریق خطوط هوایی ۴۴۷۶۸ تن را در ۸ ماه اول سال ۲۰۲۲ به افغانستان بازگردانده که نسبت به ۸ ماه اول سال ۲۰۲۱ افزایش ۱۵۰ درصدی داشته است (۷). مقامات ترکیه می گویند که این امر داوطلبانه بوده ولی به گفته دیدبان حقوق بشر این حرف درست نیست: «با آن که از پرسش نامه های "بازگشت داوطلبانه" به طور رایج استفاده می شود، افغان های در معرض تهدید اخراج فوری از هیچ امکانی برای درخواست پناهندگی برخوردار نیستند (۸)».
در میان کسانی که بیش از ۴۰ سال است که در ایران سکونت دارند، بسیاری توانسته اند فرزندان خود را به مدرسه بفرستند و موسسه های کوچکی در رشته های دوخت پوشاک یا ساختمان ایجاد کنند. بسیاری مانند سَروَر که در آستانه انقلاب به ایران آمده اند، امروز از این تأسف می خورند که با شگرد و ترفندهایی خاص برای دریافت تابعیت ایران اقدام نکرده اند. امکانی که اکنون دیگر وجود ندارد. این فرد ساکن صفا دشت در استان تهران می گوید: «در آن زمان، من و رفقای همسفرم درنظر نداشتیم که عمرمان را در اینجا بگذرانیم. ما به هویت خود مفتخر بودیم و نمی خواستیم گذرنامه دیگری داشته باشیم». سَروَر مانند دیگر هم میهنانش که به طور قانونی در ایران زندگی می کنند، هرسال باید روند پیچیده و پرهزینه را برای تجدید اقامت خود طی کند بدون آن که سابقه ۴۰ ساله سکونتش هیچ اثری برای تسهیل این روند داشته باشد.
عده روزافزونی از افغان هایی که در ایران زندگی می کنند، خواهان رفتن به برزیل هستند و این کار را از طریق بنگاه های واسطه با دریافت روادید انسان دوستانه انجام می دهند. با رسیدن به برزیل، بدون آگاهی از فاصله ای که باید طی کنند، می کوشند با هر وسیله ای خود را به ایالات متحده یا کانادا برسانند. کسانی که با پرداخت مبلغی هنگفت دست به این کار می زنند، غالبا از خطرناک بودن راه که از ۱۱ کشور می گذرد آگاهی ندارند. راهی که از منطقه هراسناک گذرگاه دارین، یک منطقه باتلاقی و جنگلی ۱۶۰ کیلومتری می گذرد که کلمبیا را از پاناما جدا می کند.
کسانی که راه اروپا را درپیش می گیرند، اگر دستگیر نشوند و خطر سوار شدن به قایق های پرسرنشین قاچاقچی های دریای مدیترانه را به جان نخرند، ممکن است پس رانده شده یا در محدوده فضای شنگن در شرایطی خیلی دشوار زندانی شوند. کشورهای اروپایی مسئولیت پذیرش آنها را از سر خود باز می کنند. مقررات دوبلین که می گوید تنها یک کشور مسئول بررسی درخواست پناهندگی است، به گفته آقای مونسوتی، تنش هایی بین کشورها ایجاد می کند: «این یک نظام غیرعادلانه و ناکارآمد است که درست عمل نمی کند و به هدف بازدارندگی خود نیز دست نیافته است». این متخصص امور افغانستان با ناراحتی می گوید: «اما شاید همین خصلت درست کار نکردن باشد که دلیل وجودی آن است. سیستمی که مردمی را آماده می کند که به راحتی استثمار می شوند و با تن دادن به بیگاری نوعی از بازگشت به استعمار را می پذیرند».
۱- « Position sur les retours en Afghanistan », HCR, août 2021.
۲- « Comme une course d’obstacles : les issues de secours sont rares pour les Afghanes et Afghans qui tentent de fuir leur pays » (PDF), Amnesty International, Paris, octobre 2021.
۳- « Afghanistan Situation Response in Iran as of 31 August 2022 », HCR.
۴- « Iran : déportations vers l’Afghanistan » (PDF), Renseignements de l’analyse-pays, Organisation suisse d’aide aux réfugiés (OSAR), Berne, 23 avril 2024.
۵- Tina Gehrig et Alessandro Monsutti, « Territoires, flux et représentations de l’exil afghan : le cas des Hazaras et des Kaboulis », A Contrario, vol. 1, Antipodes, Lausanne, 2003 ?
۶- « Pakistan : des exactions généralisées forcent les Afghans à partir », Human Rights Watch, New York, 29 novembre 2023.
۷- « La Turquie refoule des Afghans à sa frontière avec l’Iran », Human Rights Watch, 18 novembre 2022.
۸- « No one asked me why I left” Pushbacks and deportations of Afghans from Turkey », Human Rights Watch, 18 novembre 2022.
بالا
بازگشت