گسترش خزنده به سوی سرزمین‌های جدید
داعش خراسان تغییر رویه داده؟
حمله داعش به سالن موسیقی کاخ کروکوس در حومه مسکو که منجر به کشته‌شدن حداقل ۱۴۰ تن و زخمی‌شدن بیش از ۵۰۰ نفر دیگر شد، نگرانی قابل توجهی را در میان سرویس‌های اطلاعاتی و امنیتی غرب در مورد وقوع عملیات مشابه در اروپا و آمریکای شمالی در ماه‌های آینده ایجاد کرده است. با توجه به فعالیت‌های تهاجمی شاخه مستقر در افغانستان و پاکستان آن، یعنی «داعش خراسان» و تهدید رسانه‌های تبلیغاتی هوادار داعش به حمله و تشویق هواداران به انجام خشونت علیه غرب، به ویژه با تأکید بر رویدادهای ورزشی، این نگرانی کاملاً موجه است. علاوه بر نقش اصلی داعش خراسان در حمله به سالن کروکوس، این گروه در تاریخ ۳ ژانویه حمله‌ای با دو بمب‌گذار انتحاری در استان کرمان انجام داد که منجر به تقریباً ۴۰۰ تلفات شد و همچنین در تاریخ ۲۸ ژانویه کلیسایی در استانبول ترکیه را به رگبار گلوله بست.
به نوشته وبگاه دیپلمات، از زمان به قدرت رسیدن طالبان در افغانستان در سال ۲۰۲۱، داعش خراسان در تبلیغات و عملیات‌های نظامی خود، استراتژی منطقه‌ای و بین‌المللی‌سازی را دنبال کرده است. بخش دوم این دکترین منجر به افزایش هدف قرار دادن تأسیسات و اتباع خارجی در داخل کشور توسط این گروه شده که با سرعت‌بخشیدن به فعالیت‌های عملیات خارجی آن همراه بوده است. مؤلفه منطقه‌ای این کمپین عمدتاً بر آسیای جنوبی و مرکزی متمرکز بوده، اما این گروه همچنین در حال گسترش به سمت غرب و افزایش نفوذ و تمرکز خود بر ایران، ترکیه و اروپاست. این روند به احتمال زیاد در ماه‌های آینده و شاید سال‌های آینده ادامه یافته و حتی سرعت پیدا کند که پیامدهای امنیتی قابل توجهی برای سراسر اوراسیا و غرب به همراه خواهد داشت.
ایران
ایران با وجود دشمنی با داعش و شاخه خراسان آن از همان ابتدای ظهورشان، هدف عملیات و تبلیغات، به خصوص از سوی داعش خراسان قرار گرفته است. هر دو گروه، بخش قابل توجهی از شعارهای خود را به بدنام‌کردن انقلاب «مرتد» ایران و دولتی که به دنبال آن شکل گرفت، اختصاص داده‌اند. در نتیجه تمرکز داعش خراسان بر ایران، رسانه‌های دولتی به نقل از مقامات جمهوری اسلامی دستگیری افراد متعددی را به جرم تلاش برای حملات تروریستی، از جمله در تهران، طی سال‌های ۲۰۲۳ و ۲۰۲۴ گزارش کرده‌اند.
در تاریخ ۳ ژانویه و به گفته گزارش‌ها، داعش خراسان با دو بمب‌گذاری انتحاری در بیرون از آرامگاه سردار سلیمانی، مرگبارترین حمله تروریستی ایران در دهه‌های اخیر را انجام داد. این حمله که در مراسم بزرگداشت فرمانده سابق نیروی قدس رخ داد، منجر به کشته‌شدن ۱۰۳ نفر و زخمی‌شدن بیش از ۲۸۰ نفر دیگر شد. پس از این بمب‌گذاری، نهادهای اطلاعاتی ایران و طالبان خبر دادند که عاملان حمله اهل تاجیکستان بوده‌اند و دستگاه اطلاعاتی آمریکا با استناد به شنود مکالمات، انگشت اتهام را به سوی داعش خراسان نشانه رفت.
روز بعد، داعش تصاویر شهادت و جزئیات مربوط به دو مهاجم را منتشر کرد. این گروه همچنین حمله مذکور را به عنوان بخشی از کمپین «هر کجا آن‌ها را یافتید، بکشیدشان» و در پاسخ به جنگ غزه توصیف کرد.
ایران با اقدام به سرکوب‌های گسترده تروریست‌ها که با تمجید عمومی همراه بود، پاسخ داد. از جمله این موارد دستگیری فردی به نام محمد ذاکر در تاریخ ۴ آوریل بود که اعلام شد عضو داعش است.
داعش خراسان در داخل ایران با درجات مختلف موفقیت به مکان‌هایی حمله کرده که برای شیعیان و ملی‌گرایان ایرانی اهمیت دارد. در آگوست ۲۰۲۳، فردی مسلح به تنهایی وارد بارگاه شاهچراغ در شهر شیراز شد و با تیراندازی ۴ نفر را مجروح کرد که یک نفر از آن‌ها بعدا جان باخ. این حمله دنباله‌ای بر حمله سال قبل بود؛ زمانی که در اکتبر ۲۰۲۲، یک شهروند تاجیک با یک تفنگ اتوماتیک وارد این حرم شد و ۱۳ زائر و کارمند را کشت و ۴۰ نفر دیگر را زخمی کرد. مانند عملیات‌های دیگر، مرکز رسانه‌ای داعش مسئولیت این حمله را بر عهده گرفت. ایران بعداً به طور علنی دو مرد افغان که گفته شد در این حمله دست داشته و با داعش افغانستان در ارتباط بوده‌اند را اعدام کرد.
توجه هسته اصلی داعش به ایران اتفاق جدیدی نیست. آن‌ها پیش از این مسئولیت حملات دیگری را در این کشور بر عهده گرفته بودند؛ از جمله حمله به رژه نظامی در ۲۲ سپتامبر ۲۰۱۸ که منجر به کشته‌شدن ۲۵ نفر شد که تقریباً نیمی از آن‌ها از اعضای سپاه پاسداران انقلاب اسلامی بودند. ایران یک گروه جدایی‌طلب دیگر را مسئول این حمله دانست. داعش خراسان حملات خود به ایران را با اکثریت شیعه این کشور، روابط ایران با روسیه و مبارزه نظامی ایران علیه داعش، از جمله حضور مستقیم نظامی و حمایت از گروه‌های مقاومت ضدداعش در عراق توجیه می‌کند.
منابع مالی مورد استفاده برای تأمین بودجه عملیات داعش خراسان در ایران کاملاً مشخص نیست. این گروه معمولاً از طریق کمک‌های مالی داخلی، تأمین بودجه از سایر شاخه‌های داعش، حواله‌های غیررسمی و جمع‌آوری کمک‌های مالی با استفاده از ارزهای دیجیتال عملیات‌هایش را در داخل و خارج از افغانستان تأمین می‌کند. بررسی سلاح‌های به کار رفته در حملات تروریستی، مانند حمله اخیر به تالار شهر کروکوس، نشان می‌دهد که به احتمال زیاد این سلاح‌ها به صورت محلی تهیه شده‌اند.
آنچه آشکار است این بوده که عملیات داعش خراسان در ایران به طور معمول الگوی استفاده از اتباع خارجی از آسیای مرکزی برای ورود به کشور و انجام عملیات را دنبال می‌کند. روابط بین دولت‌های ابراهیم رئیسی و امامعلی رحمان، رئیس‌جمهور تاجیکستان پس از سال‌ها تنش بین تهران و دوشنبه، به طور کلی رو به بهبود است. این کشورها در سال ۲۰۲۳ الزامات ویزا برای سفر را کاهش داده و مذاکراتی را در مورد مجموعه‌ای از اسناد همکاری دیگر، از تجارت گرفته تا حمل‌ونقل، انجام دادند. بیانیه‌های عمومی آن‌ها در این دوره، افغانستان را به عنوان یک منطقه مورد علاقه مشترک معرفی کرد.
ترکیه
تغییر مرکز عملیاتی داعش، ترکیه را به پایگاهی برای انجام عملیات‌های تروریستی این گروه از طریق داعش خراسان تبدیل کرده است. شهروندان آسیای مرکزی به صورت انفرادی حملاتی را برای داعش خراسان انجام داده‌اند؛ از جمله حملات به فرودگاه استانبول و کلاب رینا. در عین حال، داعش خراسان همچنین تلاش‌های خود را برای جذب نیرو در ترکیه گسترش می‌دهد.
داعش خراسان عمدتاً دو گروه از مردم را در ترکیه برای جذب نیرو هدف قرار می‌دهد. اهالی آسیای میانه که از سوریه و عراق گریخته و بین سال‌های ۲۰۱۷ تا ۲۰۱۹ وارد ترکیه شده‌اند و همچنین افغانستانی‌هایی که از سال ۲۰۲۱ از طریق مسیرهای مهاجرت غیرقانونی وارد این کشور شده‌اند. کمپین‌های جذب نیرو توسط داعش خراسان به طور کلی در اطراف استانبول، ازمیر و آنکارا و در مناطقی مانند زیتون‌بورنو، باشاک‌شهیر و اسن‌یورت استانبول که در آن‌ها، آسیای‌مرکزی‌تبارها و قفقازتبارهای زیادی وجود دارد، انجام میشود.
در ۲۸ ژانویه، دو مرد نقابدار وارد کلیسای سانتا ماریا، یک کلیسای کاتولیک رومی در استانبول شدند. یکی از مهاجمان با کشیدن اسلحه به سمت جمعیتی که برای مراسم عشاء یکشنبه گرد هم آمده بودند شلیک کرد. این حمله منجر به کشته‌شدن یک نفر و زخمی‌شدن فرد دیگری شد.
با وجود تحقیقات انجام‌شده پس از حملات سانتا ماریا و سالن کروکوس و تمرکز بر تازه‌واردان داعشی از آسیای مرکزی، شناسایی هسته‌های داعش خراسان در ترکیه بسیار دشوار است.
پس از حمله به سانتا ماریا، ترکیه ۵۱ نفر را در ارتباط با این حمله بازداشت کرد. بیست و سه نفر از آن‌ها اخراج و ۲۸ نفر دیگر دستگیر شدند. به دنبال حمله به سالن کروکوس، ترکیه ده‌ها عملیات ضد داعش را در حدود ۴۰ استان انجام داد و در مجموع، ۳۶۳ نفر را دستگیر کرد. بر اساس گزارش منابع امنیتی ترکیه، بازداشت‌شدگان ظاهراً از تبار تاجیکی، ازبک، قفقازی، سوری و عراقی بودند.
مقامات ترکیه اعلام کردند افرادی که در ارتباط با داعش خراسان بازداشت شده‌اند، عمدتاً شهروندان تاجیک هستند، اما همچنین شامل ازبک‌ها، ترکمن‌ها، اویغورها و افغان‌ها نیز می‌شوند که بسیاری از آن‌ها پاسپورت‌های مختلفی دارند. به عنوان مثال، در تاریخ ۶ آوریل، ۴۸ نفر از اعضای وابسته به داعش خراسان در عملیاتی که در ارتباط با حمله به کلیسای سانتا ماریا انجام شد، بازداشت شدند. طبق گفته مقامات ترکیه، ۳۰ نفر از آن‌ها تاجیک، ازبک، اویغور و ترکمن بودند. مقامات گفتند که تقریباً نیمی از آن‌ها مجوز اقامت داشته‌اند. بر اساس اطلاعاتی از یک منبع آگاه، دو نفر از ۳۰ بازداشت‌شده اهل آسیای مرکزی همچنین دارای تابعیت ترکیه بودند.
شبکه تأمین مالی و جذب نیروهای داعش خراسان در ترکیه از بسیاری جهات به هم مرتبط هستند. شامل حکومتوف که در تابستان ۲۰۲۳ دستگیر شد، مسئول سازماندهی جریان انتقال جنگجویان و پول از ترکیه به افغانستان و هدایت‌کننده‌های داعش خراسان از افغانستان به ترکیه بود. پیش از شامل حکومتوف، شبکه‌ای تحت رهبری اسماعیل‌الله خالوزای در سال ۲۰۲۱ به نیابت از داعش خراسان، به فعالیت‌های مالی و سازمانی رسیدگی می‌کرد.
فعالیت‌های مالی داعش خراسان در ترکیه اشکال مختلفی دارد. در حالی که برخی از وجوه با تهدید جمع‌آوری میشود، پول‌های دیگر از طریق مشاغل جمع‌آوری می‌شوند. سرمایه‌ها از ترکیه به داعش خراسان معمولاً از طریق سیستم غیررسمی حواله و همچنین ارزهای دیجیتال منتقل میشود.
در تاریخ ۶ فوریه، اداره امنیت استانبول ۱۱ مظنون داعشی ساکن استانبول که شامل ۱۱ نفر از روسیه، ۴ نفر از ازبکستان، یک نفر از قرقیزستان، یک نفر از آذربایجان و یک نفر از سودان می‌شد را به دلیل تأمین مالی برای داعش خراسان بازداشت کرد.
بر اساس گفته‌های یک منبع آگاه، بخش قابل توجهی از بودجه داعش خراسان در ترکیه برای جذب اعضای جدید استفاده میشود. هسته‌های داعش خراسان که از مهاجران آسیای مرکزی تشکیل شده‌اند، افرادی را که به حمایت مالی نیاز دارند، جذب می‌کنند. آن‌ها همزمان در خارج از جوامعی که افراد جذب‌شده در آنجا اقامت دارند نیز اقدام به جمع‌آوری وجوه می‌کنند. همانطور که در برخی موارد در باشاک‌شهیر دیده شده، زمانی که تأمین مالی و جذب با هم ترکیب گردند، این هسته‌ها به سرعت شناسایی می‌شوند.
علی‌رغم انجام عملیات توسط تیم‌های ضدتروریسم اداره پلیس استانبول شش ماه قبل از حمله به کلیسا، داعش خراسان توانست حمله به سانتا ماریا را به نمایندگی از دولت اسلامی انجام دهد. در آن عملیات که محله گووَرچین‌تپه در منطقه باشاک‌شهیر استانبول را هدف قرار داده بود، جایی که هسته‌های داعش خراسان در ترکیه به شدت در آنجا حضور داشتند، ۱۲ نفر با تابعیت قرقیز، تاجیک و ازبک دستگیر شدند.
با گسترش فعالیت‌های داعش خراسان در ترکیه، رسانه‌های وابسته به داعش شروع به انتشار نشریه به زبان ترکی کردند. شماره‌های ۳۰ مارس و ۱۱ آوریل مجله «صدای خراسان» داعش خراسان نیز به زبان ترکی منتشر شد. یک منبع نزدیک به دولت اسلامی گفت که نسخه‌های ترکی مجله «صدای خراسان» محصول کار ترجمه‌های تیم رسانه‌ای ترکی داعش، «میدان مدیا» هستند.
اگرچه داعش خراسان توانسته بخش‌های مالی، لجستیکی، جذب نیرو و تبلیغات خود را در ترکیه تقویت کند، اما داعش همچنان ترکیه را «طاغوت» می‌داند. ترکیه هدف شبه‌نظامیان منطقه شامات و کشورهای دیگر است که برای پیوستن به داعش خراسان سفر می‌کنند.
اروپا
سال‌هاست که غرب و اروپا از کانون‌های اصلی فعالیت‌های داعش بوده‌اند. با این حال، از زمان آغاز جنگ غزه، داعش از حامیان خود خواسته که حملاتی را در داخل سرزمین‌های اشغالی، علیه سفارتخانه‌های اسرائیل و «هدف قرار دادن تبعه‌های یهودی در سراسر جهان، به هر شکلی» انجام دهند. در همین دوره، تبلیغات داعش خراسان این خشم را به سمت غرب هدایت کرده و بر این موضوع تأکید داشته که چندین قدرت غربی از اسرائیل حمایت مالی و نظامی می‌کنند. داعش خراسان به عنوان بخشی از یک کمپین بزرگ‌تر در سراسر داعش، در خبرنامه هفتگی رسمی خود «النبأ» خواستار حملاتی علیه مردم غرب و یهودیان شد. داعش ضمن ارائه توصیه‌های گسترده، از هواداران خود در غرب خواست تا به عنوان انتقام از جنگ ائتلاف آمریکایی علیه داعش و حمایت غرب از اسرائیل، اقدامات خشونت‌آمیزی انجام دهند.
داعش خراسان همچنان رهبر عملیات‌های خارجی دولت اسلامی بوده و تلاش‌های خود برای تحریک خشونت علیه غرب و یهودیان را افزایش داده است. داعش خراسان در مجله انگلیسی‌زبان خود، «صدای خراسان»، یک اینفوگرافیک آموزشی گنجانده که از حامیان خود می‌خواهد جوامع یهودی، منافع تجاری و غربی‌ها را هدف قرار دهند. به طور خاص، از حامیان می‌خواهد با استفاده از چاقو، بمب‌های بنزینی، کوکتل مولوتوف، وسایل نقلیه، سلاح گرم و موارد دیگر به جمعیت‌های بزرگ از جمله کنسرت‌ها، دانشگاه‌ها و اماکن توریستی حمله کنند. همین شماره همچنین تصویری تمام‌صفحه از فردی را به نمایش می‌گذارد که دو سوئدی هوادار فوتبال را در بروکسل به ضرب گلوله کشت و با عنوان «فردای در انتظار صلیبیون» تهدید به حملات آتی به غرب کرد.
پس از آخرین حمله در ایران، ابوحفصه الانصاری، سخنگوی داعش در پیامی صوتی از شنوندگان خواست تا در «خیابان‌ها و جاده‌های آمریکا، اروپا و جهان» به دنبال اهداف گشته و «آن‌ها را با نارنجک و مواد آتش‌زا بسوزانند، با گلوله به سمتشان شلیک کنند، گلویشان را با چاقوهای تیز ببرند و با وسایل نقلیه زیرشان بگیرند».
بلافاصله پس از حمله به سالن کروکوس، مؤسسه تولیدات رسانه‌ای العزائم وابسته به داعش خراسان تهدیدهای خود برای حملات مشابه علیه غرب، به ویژه توسط تروریست‌های انفرادی، را تجدید کرد و آن‌ها را به حمله به ورزشگاه‌های بزرگ فراخواند.
داعش خراسان همچنین مستقیماً جام ملت‌های اروپا در آلمان و بازی‌های المپیک در فرانسه که هر دو در اواخر سال برگزار می‌شوند را تهدید کرده، در حالی که رسانه داعشی «هَلومو» به خوانندگان خود گفته که به «ردیف‌های تماشاگران و بازی‌ها در استادیوم‌ها» حمله کنند. در تصاویر دیگر داعش خراسان، مکان‌هایی برای حمله از جمله ورزشگاه امارات در لندن، ورزشگاه متروپولیتانو و سانتیاگو برنابئو در مادرید و پارک دو پرنس در پاریس نام برده شده است.
دیگر نشریات طرفدار داعش، «سه ورودی» ورزشگاه امارات و «نقطه ورود بازیکنان» را به عنوان مناطق احتمالی حمله نام می‌برند که همگی با هدف ایجاد یک نمایش عمومی مرگبار و ویرانگر انجام میشود.
تبلیغات داعش خراسان اغلب از طریق رسانه‌های رسمی خود و همکاری با چندین رسانه طرفدار داعش منتشر میشود. تصویری گرافیکی که پس از حمله به روسیه منتشر شد، تروریستی تنها را نشان می‌دهد که تصاویر متعددی از شهرهای بزرگ اروپا مانند لندن، پاریس، رم و مادرید را بررسی می‌کند. بالای این شهرها نوشته شده است: «بعد از مسکو ... هدف بعد کیست»؟
تصاویر دیگری کم‌‌تر خاص هستند اما پیامی واضح دارند؛ از جمله صفحه آخر مجله داعش خراسان که یک مبارز نقابدار را در قطار و با لباس استتار و یک جعبه مواد منفجره روی صندلی کنارش نشان می‌دهد. در پس‌زمینه، تابلویی نوشته شده: «به اروپا خوش آمدید»!
در حالی که بسیاری از تبلیغات داعش و داعش خراسان برای تحریک جنگجویان خود به حملات آرمانی هستند، هم انگیزه و هم سابقه انجام چنین حملاتی وجود دارد؛ از جمله توطئه داعش برای هدف قرار دادن جام جهانی فوتبال ۲۰۲۲ قطر. از سال ۲۰۱۵، داعش حملات متعددی علیه رویدادهای ورزشی بزرگ انجام داده است. این شامل حمله‌ای در نوامبر ۲۰۱۵ در پاریس است که در آن، جهادی‌های داعش به چند مکان حمله بردند. در طول یک مسابقه فوتبال، بمب‌گذاران انتحاری جلیقه‌های انفجاری خود را در خارج از استادیوم دو فرانس منفجر کرده و گروه دیگری به یک کنسرت حمله کردند. در ژوئن ۲۰۱۶، دو داعشی در مالزی به تماشاگران بازی یورو یوفا نارنجک پرتاب کردند. در آخرین مورد نیز در ۱۶ اکتبر ۲۰۲۳، یک داعشی به سوئدی‌های هواداران فوتبال در بروکسل شلیک کرده و ادعا کرد این خشونت به تلافی برای یک قرآن‌سوزی در استکهلم بوده است.
به تازگی، گفته میشود شبه‌نظامیانی که ظاهراً با داعش خراسان مرتبط هستند، تلاش کردند در تعطیلات دسامبر در اروپا حملاتی برنامه‌ریزی کنند. در حالی که بسیاری از این توطئه‌ها توسط نیروهای انتظامی خنثی شد، حمله به کلیسای ترکیه در ژانویه رخ داد. برنامه‌های داعش خراسان می‌توانست بسیار مرگبارتر از چیزی باشد که اتفاق افتاد.
ارزیابی تهدید
داعش خراسان تغییر رویه داده و از تمرکز بر عملیات داخلی در پایگاه‌های خود در افغانستان و پاکستان به حملات خارجی روی آورده است. این تغییر رویه در سال گذشته میلادی منجر به افزایش قابل توجه توطئه‌های خنثی‌شده و حملات مستقیم این گروه یا آن‌هایی که به آن نسبت داده شده، گردیده است.
طبق داده‌های جمع‌آوری شده توسط آرون زلین و ایلانا وینتر، در سال منتهی به ۲۰ مارس ۲۰۲۳، داعش خراسان در ۹ کشور مختلف دست‌کم پشتِ ۲۲ توطئه یا حمله بوده که نسبت به سال قبل ۸ مورد افزایش یافته است. به غیر از روسیه، ایران و ترکیه، داعش خراسان پیش‌تر مسئولیت حملاتی در مالدیو، تاجیکستان و ازبکستان را نیز بر عهده گرفته است. در همین حال، توطئه‌هایی نیز در آلمان، هلند، قطر، ترکیه، هند، قرقیزستان و روسیه خنثی شده‌اند. بسیاری از آخرین توطئه‌ها با هدف قرار دادن اماکن عبادی در تعطیلات کریسمس و سال نو طراحی شده بودند.
از میان دستگیری‌های گسترده و توطئه‌های خنثی‌شده، بسیاری شامل برنامه‌ریزی مشترک و فرامرزی اعضای داعش خراسان بوده که نشان‌دهنده یک شبکه پشتیبانی بین‌المللی برای عملیات این گروه است. در حالی که بخش زیادی از تبلیغات داعش خراسان به زبان انگلیسی بر الهام‌بخشیدن به حملات انفرادی علیه اهداف برجسته متمرکز است، اما چندین توطئه‌ای که ظاهراً توسط مقامات امنیتی خنثی شده‌اند، نشان می‌دهند که داعش خراسان همچنین برای انجام حمله‌ای مستقیم در اروپا انگیزه دارد.
بخشی از موفقیت داعش خراسان در جذب نیرو ناشی از دستگاه تبلیغاتی بسیار فعال آن‌هاست. بیش از هر گروه وابسته دیگری به داعش از زمان سقوط خلافت آن، نشریات داعش خراسان با ارائه پروپاگاندای اورجینال به زبان‌های پشتو، عربی، انگلیسی، ترکی و بسیاری زبان‌های دیگر، دامنه بیشتری یافته‌اند. حملات موفقیت‌آمیز در ایران و روسیه موجی از تبلیغات به دنبال داشته که مهاجمان و اقدامات آن‌ها برای داعش را می‌ستاید و همچنان به هدف قرار دادن قدرت‌های بزرگ مانند روسیه، ایران و اروپا ادامه می‌دهد.
اگرچه تا به امروز چندین توطئه توسط نیروهای امنیتی و انتظامی خنثی شده، اما داعش خراسان هم توانایی و هم نیت و پایداری لازم برای انجام یک حمله موفق دیگر را نشان داده است. حملات اخیر در روسیه، ایران و ترکیه تنها انگیزه بیشتری برای رسیدن به این هدف به آن‌ها می‌دهد.
بالا
بازگشت