راه آهن خواف-هرات، مركز ثقل کریدورهای اتصال شرق آسیا به اروپا و احیاگر جاده ابریشم
کلکین : دهه ها جنگ و بی ثباتی در افغانستان مانع از توسعۀ زیرساخت ها در این کشور و عدم بهره مندی از فواید آن گردیده است. لیکن نمی توان منکر شد که روندی از تمایل و تلاش کشورهای منطقه طی سال های اخیر و به منظور پیشبرد پروژه هایی توسعه محور ارتباطی، به ویژه قرار گرفتن در مسیر خطوط اتصال دهندۀ مواصلاتی و ورود به کریدورهای ترانزیتی، جرقه هایی از توجهِات بیشتر افغانستان نسبت به موقعیت استراتژیک خود در چهار راه ارتباط منطقه ای و بهره مندی از مزایای مرتبط با حقوق تراتزیتی را روشن ساخت. زیرا مشارکت در پروژه های اتصال منطقه ای و استفاده از ظرفیت های بالقوه مرتبط با جایگاه جغرافیایی در ترانزیت بین المللی برای کشوری محصور درخشکی چون افغانستان، امری قابل توجه در تبدیل آن به قطب و کانون ترانزیت منطقه خواهد بود.
از دیگر سو می توان گفت کشور ایران نیز با در اختیار داشتن بنادر جنوبی مهم و حائز اهمیتی در دریای عمان و دسترسی به آب های آزاد، درصددِ تبدیل شدن به یک مرکز ترانزیت منطقه ایِ برجسته می باشد که به افغانستان و سایر کشورهای محصور در خشکی در منطقه اجازه می دهد تا کالاهای شان را به بنادر این کشور در خلیج فارس و خلیج عمان ارسال کنند. بدین ترتیب جریانِ مشارکت در پروژه های توسعه محورِ مذکور و همکاری با کشورهای همسایه متضمنِ تسهیل و تسریعِ پروژه های حمل و نقل، و همچنین دسترسی به کالا/خدمات و نیز تجارت بیشتر است.
در همین راستا و بنا به گزارش خبرگزاری های افغانستان و ایران، روز سه شنبه ۱۱ ژوئیه ۲۰۲۳، خط آهن خواف – هرات که غرب افغانستان و شرق استان ایران را به یکدیگر متصل می سازد، به طور رسمی به بهره برداری رسید. خط آهن خواف-هرات به عنوان بخشی از کریدور بزرگتر راه آهن شرق-غرب است که به چین و اروپا گسترش می یابد، و به طول حدود ۲۲۵ کیلومتر از چهار بخش تشکیل شده است. دو بخش اول به طول ۷۸ کیلومتر از خواف در استان خراسان رضوی ایران تا مرز افغانستان امتداد دارد. بخش های سوم و چهارم به طول ۱۴۷ کیلومتر نیز از شمتیغ تا روزنک به طول ۶۲ کیلومتر و از روزنک تا شهر هرات به طول ۸۵ کیلومتر می باشند. (newscentralasia, 2023)
این خط آهن، جدیدترین مورد از مجموعه پروژه هایی است که ایران، عمدتا در مناطق غربی افغانستان، به عنوان بخشی از تعهد ۵۵۰ میلیون دلاری برای بازسازی افغانستان اجرایی ساخته است. تهران یکی از بزرگترین اهداکنندگان در کنفرانس توکیو در سال ۲۰۰۲ بود که بیش از هند، عربستان سعودی، امارات متحده عربی، ترکیه، نروژ، سوئیس، استرالیا و پاکستان متعهد شد. مدارس، نیروگاه ها، گذرگاه های مرزی جدید و جاده ها از دیگر پروژه هایی است که ایران در رابطه با کشور افغانستان انجام داده است.
در سال ۲۰۰۵، ایران جاده دوغارون-هرات به طول ۱۲۳ کیلومتر را افتتاح کرد که به عنوان یکی از دروازه های اصلی صادرات و واردات به افغانستان محسوب می شود. در حالی که سرمایه گذاری های عمده ایران در مناطق غربی افغانستان نشان دهنده روابط قوی تاریخی و فرهنگی بین دو کشور است، مزایای اقتصادی آن نیز قابل توجه است؛ به ویژه در زمانی که ایران تحت تحریم های شدید ایالات متحده قرار داشته است. به هرروی می توان گفت ایران در حال حاضر بزرگترین شریک تجاری افغانستان بوده و پس از آن دو کشورِ چین و پاکستان می باشند.
موقعیت ایران، این کشور را به یک مرکز ترانزیت ایده آلی برای آسیای مرکزی و کشورهای محصور در خشکی تبدیل می کند. هرچند این کشور تاکنون در کریدورهای بین المللی متعددی از جمله کریدور ترانزیت بین المللی شمال-جنوب (INSTC)، کریدور حمل و نقل شرق به غرب (جاده ابریشم باستانی)، کریدور جنوبی آسیا، و کریدور حمل و نقل اروپا-قفقاز-آسیا (تراسیکا) عضویت داشته است.
از سوی دیگر دررابطه با افغانستان نیز می توان به موقعیت جغرافیاییِ استراتژیک این کشور در منطقه و چهارراه تجاری-ترابری منطقه ای اشاره کرد. در حالی که اولین خط آهن در افغانستان در سال ۱۹۰۷ ساخته شد، لیکن دهه ها جنگ و ناامنی منجر به توسعه نیافتگی جدی سیستم راه آهن کشور علاوه بر جاده ها و پل ها شده است. بدین ترتیب این جریان مانعی بزرگ برای ترانزیت و حمل و نقل بوده است. (Maysam, 2021 )
به گزارش اداره کل راه آهن افغانستان، ایران و افغانستان در تاریخ ۱۲ ژوئیه ۲۰۲۳، تفاهم نامه ای را برای توسعه همکاری های ریلی امضا کردند. این سند توسط بخت الرحمن شرافت مدیرکل اداره راه آهن افغانستان و نمایندگان هیئت ایرانی امضا شد. در پی این تفاهمنامه، مقامات ایرانی ضمن آمادگی خود برای ساخت خط آهن خواف – هرات، بر علاقه خود به احیای جاده ابریشم با ساخت این خط تاکید کرده اند.
خط آهن خواف – هرات؛ احیاگر جاده ابریشم ریلی
این خط ریلی که طرح اولیه آن به دوران جمهوری محمد داوود خان در دهه ۱۳۵۰ برمی گردد، به دلیل وقوع جنگ در افغانستان متوقف شد. از طریق این پروژه که در مجموع ۲۲۵ کیلومتر طول دارد، شهر خواف در خراسان رضوی ایران به شهر هرات افغانستان متصل می شود. این خط ریلی دارای امکانات و تسهیلاتی مانند ایستگاهی با زیربنای ۱۶۰۰ متر مربع در روزنک و ایستگاه مسافربری با امکانات و خدمات استاندارد برای مسافران در انتهای بخش سوم می باشد. همچنین ساختمان بزرگی در مرز شمتیغ ساخته شده که کلیه خدمات گمرکی، مرزی و گذرنامه در آن قابل انجام است. برای بخش مسافر باید هماهنگی بین دو کشور ایران و افغانستان در بخش فروش بلیط و انتقال مسافر انجام شود. استفاده از خط ریلی خواف-هرات که ظرفیت جابجایی یک میلیون مسافر در سال را دارد، باعث کاهش ترافیک، هزینه سفر و بهبود آسایش مسافران خواهد شد. (csrskabul, 2023)
در ماه ژوئن سال ۲۰۲۳، ایران و افغانستان به طور مشترک اولین عملیات ریلی خط آهن خواف-هرات را به پایان رسانده و پیشتر در دسامبر ۲۰۲۰، ایران و افغانستان اولین پروژه عملیات خط ریلی برون مرزی بین دو کشور را افتتاح کردند. کار روی این خط آهن در سال ۲۰۰۷ آغاز شد که ۷۵ میلیون دلار آمریکا ارزش گذاری و توسط ایران تامین مالی شد. محمد اشرف غنی رئیس جمهور پیشین افغانستان و حسن روحانی همتای ایرانی او در مراسم تحلیف از طریق ویدئو کنفرانس شرکت کردند. اشرف غنی، این خط آهن را “هدیه ای گرانبها از سوی ایران” توصیف کرد که به بازسازی جاده باستانی ابریشم کمک می کند. حسن روحانی، رئیس جمهور سابق ایران نیز، آن روز را «روزی تاریخی» برای هر دو کشور خواند و این پروژه را دروازه افغانستان به اروپا توصیف کرد.
همچنین عباس خطیبی عضو هیات مدیره و معاون ساخت و توسعه راه آهن، بنادر و فرودگاه های شرکت ساخت و توسعه زیربناهای حمل و نقل ایران در گفت و گو با خبرنگار پایگاه خبری این وزارتخانه درباره اهمیت پروژه راه آهن خواف-هرات و تاثیر آن در ترانزیت بین‌المللی اظهار کرده بود که «راه آهن خواف-هرات به نوعی احیاگر جاده ابریشم ریلی است.»
همچنین گفته شده است که راه آهن خواف – هرات مركز ثقل اتصال كریدور جاده ابریشم و كریدورهای منطقه اكو و كریدور تراسیكا است. شایان ذکر است، کریدور تراسیکا یکی از مهم ترین کریدورهای اتصال شرق آسیا به اروپا به شمار می رود. یکی دیگر از کریدورهای عبوری از خاک ایران نیز، کریدور موسوم به «ITI» یا «اسلام آباد – تهران – استانبول» است که به دلیل مطرح شدن ایده اولیه و پیگیری های آن توسط سازمان همکاری های اقتصادی به کریدور اکو (ECO) نیز مشهور است. بدین ترتیب، کمربند اقتصادی جاده ابریشم بیش از یک کریدور حمل و نقل همچون پروژه اروپایی «کریدور حمل و نقل اروپا-قفقاز-آسیا» (تراسیکا) است.
در ماه می سال ۲۰۲۳، نخستین قطار باری از ایران و از طریق خط آهن خواف-هرات به ولایت هرات رسید. به گزارش آریانا نیوز و به گفتۀ مفتی محمد نسیم محمدی، رییس اداره خط آهن هرات؛ این محموله شامل ۱۷واگن بود که ۶۵۵ تُن تجهیزات و امکانات خط ریلی برای شرکت قرارداد کننده انتقال داده است. تا پیش از روی کار آمدن طالبان چنین تخمین زده شد که تجارت ایران با افغانستان در حال رشد و قوت است؛ چنانچه تهران از سال ۲۰۱۷ جایگزین پاکستان به عنوان شریک اصلی تجاری افغانستان گردید. بهبود اتصالات زمینی، از جمله بزرگراه دلارام-زرنج یا مسیر ۶۰۶ اتصال دهندۀ شهرهای افغانستان از طریق «بزرگراه گارلند» به مرز ایران، باعث تسهیل در رشد این تجارت شد.
همچنین می توان گفت محموله های افغانستان از طریق شبکه مواصلاتی جاده ای ایران به بندر چابهار و سایر شهرهای ایران انتقال داده می شوند؛ اما راه آهن خواف-هرات این شبکه ترانزیتی را تسهیل و تقویت نموده است. قطارهای حامل کالای افغانستان به جای کامیون های کوچک به شبکه ریلی ایران دسترسی داشته که این دسترسی نه تنها به شهرهای ایران، بلکه به بنادر خلیج فارس، خلیج عمان و دریای خزر و بنادر خشکی در غرب و شمال غرب ایران و از آنجا از طریق شبکه ترانزیت بین المللی شمال-جنوب[۱] به بازارهای جهانی خواهد بود.
اما پس از روی کار آمدن مجدد طالبان نیز به نظر می رسد جریان همکاری های اقتصادی و توسعه محور همچنان تداوم خود را حفظ کرده است. چنانچه بخت الرحمن شرافت رئیس راه آهن افغانستان از توسعه روابط با ایران استقبال کرد و خواستار همکاری مسئولان وزارت راه و شهرسازی ایران برای از سرگیری ساخت خط آهن خواف-هرات شد. همچنین در ژوئیه ۲۰۲۳ ذبیح الله مجاهد، سخنگوی رئیس دولت موقت افغانستان در سخنانی از این اقدام برای تقویت روابط اقتصادی در منطقه استقبال کرد و گفت که شبکه راه آهن می تواند افغانستان را به ایران و ترکیه و اروپا را متصل کند.
باید گفت خط آهن خواف-هرات بخشی از پروژه بسیار بزرگتر کریدور راه آهن شرق به غرب است که از چین به اروپا از طریق ایران و افغانستان امتداد دارد. ایران و افغانستان با پنج کشور دیگر که در امتداد کریدور شرق و غرب ایران و افغانستان قرار دارند، یادداشت تفاهم امضا کرده اند. جهت دستیابی به اتصال ریلی ایران، افغانستان و چین، کارهای زیادی باید انجام شود. مسیر پیش بینی شده به سمت شرق از افغانستان در مرز با تاجیکستان خارج، سپس از شرق به قرقیزستان ادامه می دهد و سپس از طریق دره های رشته کوه تیان شان که دو کشور را از هم جدا می کند، وارد چین می شود. (SilkRoad briefing, 2022)
با توجه به اینکه هر دو کشور تحت تحریم های سنگین اعمال شده توسط کشورهای غربی قرار دارند، بهره برداری از این پیوند جدید، امکانِ آن را برای آنها ایجاد می کند تا با سایر نقاط جهان لجستیک مانند کریدور راه آهن پنج ملت ارتباط برقرار کنند. کریدور ریلی پنج ملت ظرفیت سفر و حمل و نقل را در میان کشورهای عضو افزایش می دهد و به اقتصاد ملی آنها انرژی می بخشد، اما همچنین دسترسی کشورهای محصور در خشکی آسیای مرکزی را به خلیج فارس و خلیج عمان فراهم می کند.
برای کشورهای آسیای مرکزی، این مسیر کوتاه تر و کم هزینه تر از کریدور ریلی قزاقستان-ازبکستان-ترکمنستان-ایران است. به ویژه، تاجیکستان و قرقیزستان می توانند منتظر دستاوردهای بیشتر از خط راه آهن از طریق افغانستان و ایران باشند؛ زیرا آنها می توانند از طریق ارتباط با افغانستان به مسیرهای تجارت دریایی و همچنین اروپا دسترسی داشته باشند. تحلیلگران افغان پیش بینی کرده اند در حالی که تجارت بین هرات و خواف به خودی خود می تواند به ظهور هرات به عنوان یک مرکز تجاری کمک کند، اگر پروژه راه آهن پنج ملت جان گیرد، هرات می تواند به یک مرکز منطقه ای برای بارگیری و تخلیه کالاهای چین، آسیای مرکزی یا ایران تبدیل و به عنوان دروازه ایران به آسیای مرکزی و دروازه آسیای مرکزی به ایران ظاهر شود.
در مورد ایران، توسعه خط آهن خواف-هرات بخشی از استراتژی بزرگتر آن در افغانستان است. تهران مشتاق ایجاد مشاغل بیشتر و کاهش فقر در غرب افغانستان است تا از ورود مهاجران افغان به ایران جلوگیری کند. در این راستا، پروژه های ارتباطی مانند خط آهن خواف-هرات و چابهار-زاهدان-مشهد توسعه اقتصادی را در استان های شرقی سیستان و بلوچستان، خراسان جنوبی، خراسان رضوی و کرمان بهبود می بخشد. از دیگر سو می توان گفت راه آهن خواف-هرات یک پیروزی مهم برای ایران محسوب می شود، چراکه ساخت آن با وجود تحریم های آمریکا علیه اقتصاد ایران محقق گردید. پیگیری مصمم تهران برای شبکه های راه آهن فرامرزی به ایران کمک کرده تا در اقتصاد منطقه ادغام شود و تأثیر تحریم های ایالات متحده را تضعیف کند. (Ramachandran, 2021)
کریدور حمل و نقل بین المللی شمال-جنوب
در حالی که بیشتر نگاه ها به شریان های ترانزیتی شرق-غرب با سرمایه گذاری کمربند و جاده چین معطوف شده بود، فعالیت در امتداد کریدورهای کمتر شناخته شده شمال-جنوب به آرامی مسیر خود را می پیماید. کریدور بین المللی حمل و نقل شمال-جنوب، در طول بیست سال حیات خود به آرامی اما پیوسته توسعه یافته است. اگرچه کریدور مذکور گرفتار مشکلات سیاسی و مالی، از جمله تحریم هایی علیه ایران (و روسیه) بوده است، اما این کریدور پتانسیل خود را برای بازیگران دخیل/عضو حفظ خواهد کرد.
مسیرهای شمال-جنوب مانند مسیرهای مشابهِ شرقی-غربی خود از مجموعه ای از کریدورهای چندوجهی زمینی و دریایی تشکیل شده و آسیای جنوبی را از طریق خلیج فارس و منطقه خزر به شمال اروپا متصل می کند. چنانچه می توان گفت کریدور بین المللی حمل و نقل شمال-جنوب با دو طرح دیگر تکمیل می شود: کریدور حمل و نقل و ترانزیتی بین المللی چابهار و کریدور پیشنهادی روسیه و پاکستان (Ru-Pak).
کریدور بین المللی حمل و نقل و ترانزیت[۲] که بیشتر به عنوان کریدور چابهار[۳] شناخته می شود و نام خود را از بندر ایران گرفته است که دروازه آن را تشکیل می دهد. هند، ایران و افغانستان سه امضاکننده توافقنامه انعقاد شده در ماه می سال ۲۰۱۶ هستند که به این مسیر شکل دادند. این سند همچنین یک شورای هماهنگی سه جانبه را تشکیل داد که اولین نشست آن در ۲۳ اکتبر ۲۰۱۸ در تهران برگزار شد. طرفین متعاقباً تصمیم گرفتند کار را به سمت پروتکلی برای هماهنگ کردن ترانزیت، جاده ها، گمرکات و امور کنسولی تسریع کرده و موافقت کردند که با استفاده از کنوانسیون «تیر» یا همان کنوانسیون کمرگی حمل و نقل بین المللی جاده ای[۴] که هند اخیرا به آن ملحق شده بود، امکان جابجایی بار در چابهار را فراهم کند.
کنوانسیون حمل و نقل بین المللی کالا تحت پوشش کارنه تیر (کنوانسیون تیر) معاهده چند جانبه ایست که ۱۴ نوامبر ۱۹۷۵در ژنو به منظور ساده سازی و هماهنگی تشریفات اداری حمل و نقل جاده ای بین المللی منعقد شد.
دهلی سرمایه گذاری قابل توجهی در این بندر انجام داده است که ورودی اصلی مسیری است که به آن اجازه می دهد با دور زدن پاکستان به افغانستان و قاره آسیا برسد. به طور کلی می توان گفت این کریدور بین المللی با استفاده از بندر چابهار به عنوان یک رابط کلیدی بین افغانستان، آسیای مرکزی، آسیای جنوبی و آسیای جنوب شرقی و همچنین به عنوان محوری برای تجارت اروپا و آسیا تبدیل می‌کند. (Contessi, 2020)
در همین راستا و بنا بر گزارش روزنامه ایران اقتصادی، ایران به دنبال تنوع در مسیرهای ارتباطی با کشورهای همسایه است. کریدور خلیج فارس-دریای سیاه و کریدور حمل و نقل بین المللی شمال- جنوب دو طرح راهبردی ترانزیتی هستند که مسیرهای دریایی، زمینی و ریلی آن از ایران عبور می‌کنند. این کریدورها به ایران امکان می دهد تا دریای عمان و خلیج فارس را از جنوب، افغانستان و پاکستان را از شرق، آسیای مرکزی را در شمال شرقی و قفقاز را به شمال غربی متصل کند. این دو کریدور همکاری ایران با اتحادیه اقتصادی اوراسیا را افزایش می‌دهد.
توسعه بندر چابهار در جنوب کشور، بخش از برنامه تکمیل کریدور شمال-جنوب است. بندر چابهار می تواند به‌عنوان یک نقطه مهم و استراتژیک و در راستای کریدور ترانزیتی شمال-جنوب در یک شبکه حمل و نقل چند وجهی جریان کالا و مسافر بین ایران، هند، افغانستان، کشورهای منطقه و آسیای میانه فعالیت کند. چابهار که در جنوب شرقی ایران واقع است، به عنوان دروازه‌ای برای دسترسی هند به بازارهای آسیای میانه در نظر گرفته شده و ریشه های این پروژه به سال ۲۰۰۳ باز می گردد که دو کشور بر سر توسعه آن به توافق رسیدند. با این حال، این ابتکار عمل به دلیل تحریم های غرب علیه برنامه هسته ای ایران با موانعی مواجه شد. (روزنامه ایران اقتصادی، ۱۴۰۲)
کریدور راه آهن پنج ملت
پروژه راه آهن خواف-هرات بخشی از کریدور راه آهن پنج ملت (FNRC) به ارزش ۲ میلیارد دلار است که از ایران، افغانستان، تاجیکستان، قرقیزستان و چین می گذرد. کریدور راه آهن پنج ملت در مجموع ۲۱۰۰ کیلومتر را طی می کند و چین را از طریق جمهوری قرقیزستان، تاجیکستان و افغانستان (۱۱۴۸ کیلومتر) به ایران متصل می سازد. مسیر این راه آهن از هرات به مرز افغانستان و تاجیکستان کشیده شده و پس از عبور از تاجیکستان از قرقیزستان می گذرد و از طریق راه آهن چین- قرقیزستان- ازبکستان (CKU) به منطقه سین کیانگ چین می رسد. بودجه و برآوردهای فعلی پروژه بیش از ۲ میلیارد دلار تخمین زده شده است.
می توان گفت راه آهن چین- قرقیزستان- ازبکستان هنوز با واقعیت فاصله دارد، اما این کریدور در حال حاضر شکل گرفته است. اولین آزمایش در این پروژه طی سپتامبر سال گذشته (۲۰۲۲) انجام شد، اگرچه این جریان سفری کامل با قطار نبود. از کاشغر در چین، کانتینرها از مرز به شهر اوش قرقیزستان منتقل می شوند. در اینجاست که محموله های ترانزیتی را در قطار بار زده، و این محموله ها به سفر خود در کشورهای آسیای مرکزی ادامه می دهد تا به مقصد نهایی خود یعنی حیرتان در افغانستان برسند. به طور مشخص می توان گفت راه آهن چین- قرقیزستان- ازبکستان نشان دهنده گسترش پروژه کمربند و جاده از سوی چین در بازار ایران و افغانستان و همچنین سایر کشورهای آسیای مرکزی است. (railfreight, 2023)
کریدور کتای؛ جریان ترانزیت کالا از بنادر جنوب ایران به آسیای میانه
در آگوست ۲۰۲۰، ایران از دو کریدور به آسیای مرکزی رونمایی کرد: مسیر قرقیزستان-تاجیکستان-افغانستان-ایران یا همان کریدور کتای (KTAI)؛ و دیگری، کریدور ایران-افغانستان-ازبکستان. کریدور کتای مسیر جایگزین و کوتاهی مابین بنادر جنوبی ایران و کشورهای آسیای مرکزی محسوب می شود. این کریدور کوتاه ترین مسیر بین جمهوری اسلامی ایران و قرقیزستان را فراهم آورده و بنابراین با کاهش هزینه های زمانی و مالی حمل و نقل و تجارت را تسهیل می سازد. بندرعباس ایران نقطه شروع این کریدور تجاری است که به این معناست اپراتورهای ترانزیتی از حمل و نقل بین وجهی کنوانسیون تیر نیز بهره خواهند برد. ساخت راه آهن خواف-هرات در ارتباط با اجرای پروژه راه آهن برای اتصال چین به اروپا نیز از طریق جمهوری قرقیزستان، تاجیکستان، افغانستان و ایران (کتای) بود. (middleeastmetals, 2020)
گمرک جمهوری اسلامی ایران (ایریکا) (در ژوئیه ۲۰۲۰) اعلام کرد که ایران برای اولین بار دو محموله را از بندر شهید رجایی در بندرعباس از طریق کریدور کتای/ قرقیزستان-تاجیکستان-افغانستان-ایران، به سمت کشور قرقیزستان ارسال کرده تا کریدور مذکور به طور رسمی راه اندازی گردد. مصطفی آیتی، مدیرکل ترانزیت گمرک ایران گفت که این کریدور توسط ایریکا و با همکاری اتحادیه بین المللی حمل و نقل جاده ای/ایرو (IRU)[۵] و همچنین سازمان همکاری اقتصادی/اکو (ECO) در چارچوب کنوانسیون تیر راه اندازی شده است. به گفتۀ وی، همواره هدف اتحادیه بین المللی حمل و نقل جاده ای رفع موانع تجاری بین کشورها و مناطق بوده است.
همچنین بنابر گزارش وب سایت سرکنسولگری ایران-مزارشریف، در پی موفقیت افتتاح کریدور «کتای» و انتقال کالا از گمرک شهید رجایی بندرعباس به مقصد قرقیزستان و تاجیکستان در ژوئیه ۲۰۲۰، این بار محموله های ترانزیتی از این گمرک، توسط دو دستگاه کامیون با خروج از گمرک مرزی دوغارون و عبور از کشور افغانستان به مقصد ازبکستان اعزام شد.
به گفتۀ مصطفی آیتی، توسعه کریدورهای ترانزیتی از مسیر افغانستان به عنوان مسیری کوتاه و کم هزینه به مقصد کشورهای آسیای میانه، با استفاده از کارنه تیر، مورد حمایت «اکو- ایرو» بوده و گمرک ایران با همکاری اتاق بازرگانی صنایع معادن و کشاورزی ایران، مصمم به توسعه آن است. آیتی افزود: در پی فعال کردن کریدور حمل و نقل ترکیبی هند- چابهار- افغانستان با استفاده از کارنه تیر، توسعه کریدورهای جدید از طریق افغانستان به مقصد کشورهای آسیای میانه، از سال ۲۰۱۹ آغاز و با افتتاح کریدور کتای و ارسال ۷ دستگاه کامیون به تاجیکستان و قرقیزستان رسماً اجرایی شد.
نگاهی بر روند مشارکت تجاری بین ایران و افغانستان
طی سال های اخیر، ایران بزرگترین شریک تجاری افغانستان و تامین کنندۀ اصلی سوخت برای این همسایۀ شرقی خود بوده است. تجارت ایران با افغانستان (صادرات غیرنفتی به اضافه واردات) در سال مالی ۲۰۲۲-۲۰۲۳ (برهه زمانیِ منتهی به ۲۰ مارس) به ۳۴۰۵ تن و به ارزش ۱٫۶۶ میلیارد دلار رسید؛ البته طبق گزارش گمرگ جمهوری اسلامی، با ثبت ۱۰ درصد کاهش از نظر ارزش در مقایسه با ۱٫۸۵ میلیارد دلار در سال قبل. همچنین به گزارش خبرگزاری صدای و سیمای ایران، این کشور در این بازه زمانی مبلغ ۱٫۶ میلیارد دلار در تجارت خود با کشور همسایه مازاد داشته است. عمده کالاهای صادراتی شامل فرآورده های نفت سبک، نفت معدنی و بنزین و سایر محصولات حاصل از تقطیر قطران زغال سنگ در دمای بالا، روغن های معدنی قیر، گاز طبیعی مایع، یا محصولاتی چون سیب، گوجه فرنگی و غیره می باشد. ۳۶ درصد حجم و ظرفیت و ۳۹ درصد از ارزش کل صادرات به افغانستان را کالاهای مذکور در طول سال به خود اختصاص داده است.
گرچه چنین اشاره شده است که بیشتر کالاهایی که از ایران به افغانستان صادر می شود، محصولات نفتی و پتروشیمی می باشد، لیکن سرب پالایش شده، تخمه آفتابگردان، برخی حبوبات و نباتات و گیاهان مورد استفاده در عطرسازی و داروسازی نیز بیشترین محصولات وارداتی از افغانستان در این دوره زمانی بوده که ۳۹ درصد از ارزش کل واردات را به خود اختصاص داده است. ایران و افغانستان ۸۱۵ کیلومتر مرز مشترک دارند. افغانستان به دلیل موقعیت جغرافیایی و روابط دیپلماتیک دو طرف همواره یکی از مهم ترین همسایگان ایران بوده است. بنابراین استان هایی در ایران که با افغانستان مرز مشترک دارند، مناطق بسیار مهمی محسوب می شوند که شامل خراسان رضوی، خراسان جنوبی و سیستان و بلوچستان می باشد. (financialtribune, 2023)
جمع بندی
ایران و افغانستان در برخی خطوط مواصلات زمینی (جاده ای و ریلی) مشترکا با یکدیگر مشارکت داشته و در مسیر همکاری های تعاملی-تجاری گام برمی دارند که شاخص ترین خط آهن فی مابین خط آهن خواف-هرات می باشد. انتظار می رود این خط ترانزیتی با هرات هم جریان تبادل کالا و مسافر با افغانستان را بهبود بخشد، و هم مسیری تجاری به خاورمیانه و همچنین به اروپا و آسیای جنوب شرقی فراهم کند. همچنین انتظار می رود که با راه آهن چین- قرقیزستان- ازبکستان (اتصال پنج کشور آسیایی) و راه آهن شمال به جنوب افغان-ترانس نیز متصل شود.
هرات، دومین شهر بزرگ افغانستان، ۵۵۰۰۰۰ نفر جمعیت داشته و از دیرباز قطب استراتژیک راه ابریشم بوده است. این شهر مسئول بخش عمده تجارت افغانستان با ایران و متعاقبا یکی از مرفه و مستعدترین شهرهای افغانستان است. پیوند آن با راه آهن ایران، دسترسی هرات را به شبکه ترانزیت بین المللی شمال-جنوب و بازارهای خاورمیانه، هند و آسیای جنوب شرقی فراهم می کند.
به گزارش پارس تودی در ۲۵ آذر ۱۴۰۲، رئیس خط آهن هرات، محمدنسیم محمدی، در دیدار با مسوولان اتاق تجارت و سرمایه گذاری ولایت هرات، از آغاز انتقال اموال تجاری از مسیر خط آهن هرات- خواف در آینده نزدیک خبر داد. پیش‌بینی شده است با بهره برداری راه آهن هرات – خواف در کوتاه مدت سالانه دو میلیون تن کالا و ۲۰۰ هزار مسافر در این مسیر جابه جا شوند.
به طور کلی به نظر می رسد تلاش کشورهای حاضر در آسیای مرکزی برای استقلال ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیکی در ماه های اخیر و پس از جنگ در اوکراین و همچنین کوتاه کردن دست روسیه در منطقه بیشتر شده است. افغانستان نیز که در چهار راه جنوب، مرکز و غرب آسیا واقع شده است، می تواند در این مسیر، مرکز استراتژیک منحصر به فردی جهت اتصال و یکپارچگی منطقه ای ارائه دهد. این کشور علاوه بر منابع طبیعی بکر، گسترده و دست نخورده خود، مزایایی از جمله ادغام اقتصادی در حال ظهور با غرب آسیا و خاورمیانه به پکن ارائه می دهد.
واقعیات و پویایی های نوظهور سیاسی و اقتصادی در این مناطق، اهمیت ژئواستراتژیک افغانستان را تقویت می کند. به عنوان مثال، افغانستان برای پروژه های مختلف در چارچوب مشارکت جامع استراتژیک ایران بسیار مهم است. چنانچه در همین راستا ایران پس از امضای برنامه همکاری دوجانبه ۴۰۰ میلیارد دلاری، دو کریدور تجاری جانبی با جمهوری های آسیای مرکزی و از طریق افغانستان را اعلام کرد: کریدور قرقیزستان تاجیکستان، افغانستان، ایران (کتای) و کریدور ایران، افغانستان و ازبکستان.
در کل آنگونه که در وب سایت مرکز مطالعات استراتژیک و منطقه ای آمده است، پیشرفت و توسعه در مسیر تقویت خطوط مواصلاتی ریلی می تواند برای افغانستان مزایایی به همراه داشته باشد. نخست آنکه این خطوط اتصال دهنده، امکانی از دسترسی به محصولات کشورهای همسایه در مسیری سهل و آسان، و همچنین ارزان تر میسر می سازد. ضمن آنکه کاهشی از ترافیک جاده ای و از بین رفتن اتلاف زمانی را نیز به همراه خواهد داشت. یکی دیگر از مزایای گسترش خطوط ریلی برای افغانستان، اتصال آن به شبکه های ریلی کشورهای همسایه است. مثلا افغانستان از طریق خط آهن خواف-هرات به خط آهن مشهد-زاهدان-چابهار متصل می شود. افغانستان همچنین می تواند به راحتی از طریق این خط به بنادر دریایی ایران در دریای خزر متصل گردد.
منابع:
– Bizaer, Maysam, (2021), “Iran’s railway ambitions go beyond Afghanistan”, https://www.atlanticcouncil.org/blogs/iransource/irans-railway-ambitions-go-beyond-afghanistan/
– csrskabul, (2023), “INTERNAL AND REGIONAL ADVANTAGES AND IMPORTANCE OF RAILWAY LINES IN AFGHANISTAN”, By: Center for Strategic & Regional Studies, https://csrskabul.com/en/?p=5110
– Contessi, Nicola P, (2020), “The Great Railway Game”, https://reconasia.csis.org/great-railway-game/
– financialtribune, (2023), “First Freight Train From Iran Arrives in Afghanistan’s Herat”, https://financialtribune.com/articles/domestic-economy/118050/first-freight-train-from-iran-arrives-in-afghanistan-s-herat
– middleeastmetals, (2020), “Iran officially launches KTAI corridor, sending cargoes to Kyrgyzstan”, https://www.middleeastmetals.ir/en/news/9777/iran-officially-launches-ktai-corridor-sending-cargoes-to-kyrgyzstan
– newscentralasia, (2023), “Iran and Afghanistan forge transport connectivity with the launch of the Khaf-Herat railway”, https://www.newscentralasia.net/2023/07/13/iran-and-afghanistan-forge-transport-connectivity-with-the-launch-of-the-khaf-herat-railway/
– railfreight, (2023), “First Iran-Afghanistan railway operation completed”, https://www.railfreight.com/infrastructure/2023/06/08/first-iran-afghanistan-railway-operation-completed/
– Ramachandran, Sudha, (2021), “Iran and Afghanistan Inaugurate Cross-Border Railway”, https://www.cacianalyst.org/publications/analytical-articles/item/13670-iran-and-afghanistan-inaugurate-cross-border-railway.html
– silkroadbriefing, (2022), “iran-afghanistan rail plans to connect with china”, https://www.silkroadbriefing.com/news/2022/02/23/iran-afghanistan-rail-plans-to-connect-with-china/
[۱] The International North-South Transport Corridor (INSTC)
[۲] The International Transport and Transit Corridor
[۳] the Chabahar Corridor
[۴] Transports Internationaux Routiers (TIR)
[۵] the International Road Transport Union (IRU)
بالا
بازگشت