sherazi,siasi2, ariaye

نقش محوری افغانستان در ترانزیت انرژی آسیای مرکزی به جنوب آسیا

فاطمه خادم شیرازی

پژوهشگر و مدرس دانشگاه

مرکز بین المللی مطالعات صلح-IPSC

درگیری طولانی‌مدت بین روسیه و اوکراین به دلیل بی‌ثباتی کریدورهای حمل‌ونقل سنتی منجر به تغییر ژئوپلیتیک قابل توجهی شده است و نیاز به ارزیابی مجدد مسیرهای عرضه جهانی دارد. لذا کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز جنوبی به‌ویژه آذربایجان، گرجستان و ترکیه به طور فعال در حال تعمیق همکاری در زمینه‌های لجستیک و حمل‌ونقل هستند. این کشورها بر ساخت و توسعه بیشتر مسیرهای ترانزیتی جایگزین، از جمله کریدور میانه و کریدور لاجورد تمرکز دارند. از طرفی دیگر ازبکستان، که یک کشور آسیای مرکزی محصور در خشکی است، ابتکار راه آهن ترانس-افغان را برای برقراری ارتباط با بنادر دریایی پاکستان از جمله کراچی، گوادر و بن قاسم پیش می برد، تا از این راه به بازارهای خلیج فارس و اروپا دسترسی پیدا کند.هدف این اقدام استراتژیک توسط تاشکند تقویت شبکه های حمل و نقل و تقویت جریان تجارت در سراسر اوراسیا است.

یکی از عوامل شکل دهنده این روابط بین مناطق، تحولات با محوریت افغانستان است. پروژه کریدور ترانسپورت ترانس افغان امکان برقراری کوتاه ترین ارتباط جغرافیایی بین ازبکستان و پاکستان را از طریق افغانستان فراهم می کند. اما این که کریدور ترانسپورت ترانس افغان چه اهمیت خاصی برای کشورهای آسیای مرکزی دارد؟ کشورهایی که در مسیر این کریدور قرار دارند هر کدام دارای چه منافعی هستند؟ بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای چه نگاه خاص به کریدور های افغانستان دارند؟سوالاتی است که به آن پرداخته می شود.

– اهمیت استراتژیکی و امنیتی ترانزیتی افغانستان

افغانستان یک کشور استراتژیک است که به عنوان یک مرکز جغرافیایی زمینی برای جنوب آسیا، آسیای مرکزی، چین و خاورمیانه عمل می کند.این کشور دیگر یک کشور محصور در خشکی محسوب نمی شود، بلکه یک پیوند زمینی استراتژیک و کلیدی برای کل منطقه محسوب می شود.(1)افغانستان به عنوان یک قطب انرژی در حال ظهور بالقوه می تواند نقش محوری در مصرف و ترانزیت انرژی آسیای مرکزی به جنوب آسیا ایفا کند. با این حال، توافقات منطقه ای در مورد مسائل متعدد باید حاصل شود.(2)

اگرچه راه های دریایی و زمینی موجود برای انتقال انرژی به مصرف کنندگان عمده وجود دارد، اما به دلیل موانع امنیتی از کوتاه ترین مسیرها در افغانستان هرگز استفاده نشده است. افغانستان اقتصادی ترین و تکرار نشدنی ترین دهلیز زمینی برای تجارت و ترانزیت انرژی منطقه ای است که همه ذینفعان می توانند در مورد آن توافق کنند. این کریدور همچنین می تواند میلیاردها دلار در سال در انتقال داده ها بین اروپا و آسیا در مقایسه با مسیرهای فعلی صرفه جویی کند. علاوه بر مزایای منطقه ای، درهای بازارهای بین المللی را به روی میلیاردها دلار منابع معدنی دست نخورده افغانستان باز می کند .(3)

همانطور که مشخص است، بی ثباتی در افغانستان تهدید قابل توجهی برای پروژه های ترانزیتی گسترده در آسیای مرکزی، آسیای جنوبی و سرتاسر اوراسیا است و بحران های اقتصادی و بشردوستانه به رادیکال شدن کمک می کند. از این رو، تضمین افغانستان در همکاری های منطقه ای برای حل این بحران ها و کاهش تهدیدات امنیتی بسیار مهم تلقی می شود. خروج آمریکا و تسلط طالبان بر افغانستان منجر به تغییرات ومحدودیت‌های قابل توجهی در داخل کشور شده است که نتیجه آن عدم روابط دیپلماتیک با سایر کشورها و افزایش مشکلات اقتصادی است. در نتیجه، مشارکت کابل در پروژه های منطقه ای مانند کریدور لاجورد و ترانس افغان ممکن است به بهبود وضعیت داخلی و جایگاه منطقه ای کشور کمک کند.(4)

اما وضعیت در افغانستان هنوز شکننده است و به دلیل تامین مالی بالا و خطرات ناآرامی‌های مدنی هنوز کار آغاز نشده است(5) اگر سیاست و امنیت در افغانستان ثابت بماند، برخی از منابع اصلی منطقه دست نخورده باقی خواهند ماند.(6)

– اهمیت کریدورهای ترانزیتی افغان

با توجه به روابط دوستانه افغانستان با کشورهای آسیای مرکزی، ابتکارات فزاینده راه آهن و انرژی از اهمیت خاصی برخوردار است.یکی از مهم ترین این پروژه ها راه آهن پنج ملت است ، که چین، قرقیزستان،تاجیکستان، افغانستان و ایران را به هم متصل می کند . این کریدور به عنوان یک مسیر ترانزیتی کلیدی از چین به اروپا است.کریدور میانی از چین تا اروپا امتداد دارد و از دو خط اصلی تشکیل شده است: خط شمالی (چین – قزاقستان – دریای خزر –آذربایجان) و خط جنوبی (چین – قرقیزستان – ازبکستان – ترکمنستان – دریای خزر –آذربایجان ) با ادامه توسعه، کریدور لاجورد (ترکیه-گرجستان-آذربایجان-ترکمنستان-افغانستان) می تواند سومین خط با پتانسیل اتصال افغانستان به اقیانوس های جهان در نظر گرفته شود.علاوه بر این، مسیر لاجورد دارای فرصت های توسعه به سمت پاکستان و هند است. گسترش قدرت های رو به رشد هند و پاکستان مزایای اقتصادی و امنیتی قابل توجهی را برای کشورهایی که از این کریدور استفاده می کنند ارائه می دهد.(7)

یکی از پروژه های دیگر، کریدور ترانسپورت ترانس افغانستان است. کریدور مورد بحث امکان برقراری کوتاه ترین ارتباط جغرافیایی بین ازبکستان و پاکستان را از طریق افغانستان فراهم می کند. علاوه بر این، مسیر ترمیز – مزار شریف – کابل – پیشاور، هم ازبکستان، هم آسیای مرکزی و هم افغانستان می توانند از کوتاه ترین مسیر به اقیانوس ها برسند.ازبکستان و پاکستان اراده قوی برای اجرای این پروژه نشان داده اند. سیاست طرفین در مورد افغانستان نیز شدیداً تحت تأثیر ایده تطبیق دهلیز ترانسپورتی ترانس افغانستان است. زیرا پیوند محکمی که بین ازبکستان و پاکستان ایجاد خواهد شد، نه تنها دستاوردهای دو کشور و افغانستان، بلکه آسیای مرکزی و جنوبی را نیز افزایش خواهد داد. (8)

افغانستان حدود نیمی از واردات خود را در یک مسیر از ازبکستان دریافت می کند.ازبکستان و افغانستان توافق نامه ای را در مورد راه آهن ازبکستان امضا کردند. این توافق اختلاف بر سر راه آهنی را که افغانستان برای دریافت حدود نیمی از واردات و بسیاری از کمک های بشردوستانه خود استفاده می کند، حل می کند.(9) این پروژه به تقویت روابط سیاسی و اقتصادی میان ازبکستان، افغانستان و پاکستان نیز کمک می کند. فرصت هایی برای همکاری نزدیک تر، تبادل تجربیات و منابع بین کشورهای منطقه ایجاد می کند.(10)

پروژه راه‌آهن ترانس-افغان ،ابتکار بلندپروازانه ای است که شش سال به دنبال ایجاد یک پیوند ریلی حیاتی بین سه منطقه در دست ساخت است. این توافقنامه سه جانبه حمایت مشتاقانه را از طرف سهامداران کلیدی، از جمله وزرای دارایی و راه آهن پاکستان به دست آورده است. از برنامه های این پروژه تکمیل راه آهن تا سال 2027 با ظرفیت حمل 15میلیون تن بار در سال تا سال 2030 است.مسیر تجاری پیش بینی شده، دارای اهمیت ژئوپلیتیکی عمیقی است، اما به نظر می رسد تحقق آن در شبکه ای از چالش های مالی و امنیتی فرو رفته است. یکی از موانع قابل توجه، دورنمای نامحتمل موسسات مالی غربی است که برای چنین پروژه بلندپروازانه ای در مناطق ناآرام افغانستان تمویل می کنند. همچنین، سوابق گذشته سیاست خارجی دو وجهی پاکستان در مدیریت طرح‌های مشابه، تردیدهایی را ایجاد کرده است که چشم‌انداز پروژه را پیچیده‌تر کرده است.(11)

– چالش های کلیدی در تجارت انرژی منطقه ای

ریشه تمام مشکلات عمده امنیتی و سیاسی در منطقه، رقابت چهار قدرت بزرگ یعنی آمریکا، چین، روسیه و هند است. اما مسائل سیاسی بین کشورهای همسایه بر پیچیدگی آن افزوده است. حداقل سه ائتلاف سیاسی اصلی به طور فعال در سیاست های منطقه ای مشارکت دارند که به طور مستقیم با بسیاری از فعالیت ها و مسائل امنیتی و اقتصادی در منطقه از جمله تجارت انرژی مرتبط هستند.آمریکا، چین و روسیه این متحدان را رهبری می کنند.این منطقه، به ویژه افغانستان، یکی از برجسته ترین مراحل همکاری ابرقدرت های جهانی (آمریکا، چین، روسیه، هند) است. ثبات و امنیت این کشور می تواند راه حل بسیاری از مسائل و چالش های منطقه ای و بین المللی باشد. (12)

از طرفی افغانستان دهلیز ترانسپورتی آسیای مرکزی است که به پاکستان و هند منتهی می شود .(13)اکثر کشورهای آسیایی به نوعی به همسایگان خود یا کشورهای منطقه وابسته هستند. اگر یکی نیاز به انرژی داشته باشد، دیگری ممکن است برای ترانزیت کالای خود از دیگری عبور کند، به دریا دسترسی پیدا کند یا به زمین حاصلخیز انرژی برود. در مورد افغانستان و پاکستان، اولی نیاز به اتصال به چین، کشورهای اتحادیه آسیای جنوبی برای همکاری منطقه ای (SAARC) و دریا از طریق پاکستان دارد.این کشور به افغانستان برای اتصال به مناطق مرکزی و اوراسیا نیاز دارد.(14)

پویایی های سیاسی، امنیتی و اقتصادی مناطق جنوب و آسیای مرکزی سریع، غیرقابل پیش بینی و پیچیده است. کشورهای غنی از انرژی آسیای مرکزی به بازاری برای انرژی خود نیاز دارند. چین یکی از بازارهای اصلی آنها است. هند دومین بازار بزرگ گاز و نفت آسیای مرکزی است ، اما به دلیل مشکلات امنیتی افغانستان و تنش بین هند و پاکستان مسدود شده است. اگرچه نقش افغانستان در تصویر بزرگتر BRI موثر دیده نمی شود، اما نقش مهمی در اتصال انرژی و همکاری بین آسیای مرکزی و جنوب آسیا ایفا خواهد کرد .(15)گسترش حجم تجارت پکن با ازبکستان، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان و ترکمنستان، آن را به عنوان یک بازیگر کلیدی در منطقه قرار می دهد.تجارت دوجانبه چین با آسیای مرکزی نشان دهنده منافع اقتصادی قابل توجه این کشور در منطقه است. ایجاد یک کریدور راه آهن قابل اطمینان مطمئناً از طریق تسهیل حمل و نقل مقرون به صرفه و کارآمد کالاهای ترانزیتی، در خدمت منافع چین خواهد بود.این ابتکار یک مسیر تجاری کارآمدتر و مقرون به صرفه‌تر را نوید می‌دهد که زمان سفررا تقریباً 70 درصد و هزینه‌های لجستیک را تا 30 درصد کاهش می‌دهد.(16)

بر خلاف سایر کشورهای منطقه، هند آن چنان درگیر با رژیم فعلی در کابل نیست. این کشور نقش فعالی در منطقه ایفا می کند، به افغانستان کمک های بشردوستانه می کند. با توجه به وضعیت پرنوسان در کشور، چنین رویکرد دقیقی استراتژی قدرت نرم هند را بدون تایید یا به رسمیت شناختن کامل رژیم طالبان نشان می دهد.استفاده از بندر چابهار برای حمل و نقل گندم از هند به افغانستان گام مثبتی برای هر دو کشور است. این بندر از اهمیت استراتژیک ویژه ای برخوردار است که هند برای ارتباط با افغانستان و آسیای مرکزی 85 میلیون دلار سرمایه گذاری کرده است. (17)

– سخن پایانی

بر اساس چالش ها و فرصت های موجود منطقه، سه سناریو پیش بینی و با در نظر گرفتن عوامل افغانستان مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.بهترین سناریو جایی است که یک افغانستان و منطقه امن و از نظر سیاسی با ثبات باشد. بهترین سناریوی بعدی یک افغانستان صلح آمیز و باثبات با تغییر اندک یا بدون تغییر در سیاست و امنیت منطقه است. در نهایت، بدترین سناریو زمانی است که همه چیز در افغانستان و منطقه بدون تغییر باقی بماند.(18)

این پروژه همچنان با چالش ها و عدم قطعیت های متعددی روبرو است که ممکن است تصمیم گیرندگان چینی را در تخصیص منابع حیاتی تحت تاثیر قرار دهد.پروژه راه آهن ترانس-افغانستان مستقیماً از سوی داعش تهدید شده است. در نتیجه، افغانستان، ازبکستان و پاکستان باید بودجه هنگفتی را برای تهیه خودروهای زرهی و استخدام پرسنل امنیتی برای حفاظت از تیم فنی اختصاص دهند.

References

1.https://www.aimspress.com/article/doi/10.3934/energy.2023012?viewType=HTML

2.https://doi.org/10.37357/1068/jso.1.1.02%20doi:%2010.37357/1068/jso.1.1.02

3.https://library.fes.de/pdf-files/bueros/kabul/15587.pdf

4.https://jamestown.org/program/revitalization-of-the-lapis-lazuli-

corridor-from-afghanistan-to-europe/

5.https://www.silkroadbriefing.com/news/2023/08/09/central-asias-regional-caspian-sea-trans-afghan-ambitions/

6.http://www.aimspress.com/article/doi/10.3934/energy.2023012

7.https://jamestown.org/program/revitalization-of-the-lapis-lazuli-corridor-from-afghanistan-to-europe/

8.https://eurasianet.org/uzbekistan-hosts-hq-for-trans-afghan-train-project،

9.https://eurasianet.org/uzbekistan-resumes-operations-on-fghanistan-

railroad-after-dispute