اسطوره‌های اوستایی در شاه‌نامه
درراستای سیاست همکاری های تحقیقی-پژوهشی و همچنین جهت پرداختن به اهمیتِ نقش مطالعات علمی-پژوهشی در حوزه های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی از تاریخ، مناسبات و پیوندهای دو کشور ایران و افغانستان؛ سایت تحلیلی کلکین پذیرای یادداشت ها، مقالات و مطالب تحلیلی یا پژوهشیِ مستند از سوی نویسندگان و محققانِ “حوزه افغانستان، مسائل و تحولات آن”، خواهد بود.
مطلب حاضر تحت عنوان «اسطوره‌های اوستایی در شاه‌نامه» نخستین بخش از سلسله مطالب نگاشته شده توسط یعقوب یسناا، منتقد، نویسنده و نظریه پرداز اهل افغانستان می باشد که زین پس به صورت سلسله وار در سایت تحلیلی کلکین منتشر خواهد شد.
مقدمه
اسطوره‌پژوهی از نیمه‌ی سده‌ی بیستم در دانش و معرفت بشر، جای‌گاهی ویژه یافته است. دانش‌مندان از دیدگاه علوم به پژوهش، توضیح، تعبیر، تفسیر و تاویل اسطوره پرداخته و اهمیت اسطوره را در علوم، آگاهی جامعه‌های انسانی مشخص کرده‌اند. اما در افغانستان یا به تعبیر عام‌تر در حوزه‌ی ایران فرهنگی به اسطوره و به اسطوره‌های ایرانی چندان که بایسته است، پرداخته نشده است. این کم‌توجهی باعث شده که جای‌گاه روایت اسطوره‌ای معرفت در حوزه‌ی ایران فرهنگی و در جهان به خوبی شناخته نشود و مورد توجه قرار نگیرد.
حوزه‌ی ایران فرهنگی که افغانستان نیز شامل آن می‌شود از نظر پیشینه‌ی اساطیری، موقعیتی خاص در منطقه داشته که روایت اساطیری پیدایش جهان در اوستا ارتباط به این حوزه می‌گیرد. همه می‌دانیم روایت اساطیری اوستا از پیدایش جهان یکی از کهن‌ترین روایت‌های اساطیری دینی و اساطیری بشر است. پرداختن به اوستا و اساطیر اوستایی که شامل اساطیر ایران می‌شود به اعتبار پیشینه‌ی فرهنگی، اساطیری و تمدنی ایران فرهنگی در منطقه و جهان می‌افزاید.
در باره‌ی اساطیر اوستایی زیر نام «اساطیر ایرانی» شرق‌شناسان و پژوهش‌گران ایرانی پژوهش‌هایی را انجام داده‌اند. اما اساطیر ایرانی دایره‌ای بزرگ‌تر از روایت و اساطیر اوستایی را دربر می‌گیرد. در این کتاب به صورت مشخص به اسطوره‌های اوستایی و بازتاب آن در شاه‌نامه که از محوری‌ترین روایت اساطیری ایرانی در حوزه‌ی ایران فرهنگی است، پرداخته می‌شود. قصد از پرداختن به اسطوره‌های اوستایی و بازتاب آن در شاه‌نامه و تثبیت جای‌گاه این روایت اساطیری در حوزه‌ی ایران فرهنگی این است تا مفهوم ایران بنابه پیشینه‌ی اساطیری فراتر از ایران ام‌روز بر کل ایران بزرگ که شامل افغانستان و کشورهای آسیای میانه نیز می‌شده، تعمیم پیدا کند. زیرا در این روزگار مفهوم و معنای ایران به گونه‌ای در حوزه‌ی ایران فرهنگی بی‌گانه و غیرخودی تصور می‌شود. این خودبیگانهگی عامل‌های متفاوت دارد که در جایی مناسب به آن باید پرداخته شود. اما تفهیم روایت‌های اسطوره‌ای از اوستا تا شاه‌نامه در حوزه‌ی ایران فرهنگی می‌تواند برای رفع این خودبیگانهگی کمک کند.
در این کتاب به بازتاب اسطوره‌های اوستایی در شاه‌نامه با چشم‌انداز جای‌گاه روایت‌های اساطیری اوستا تا شاه‌نامه در حوزه‌ی ایران فرهنگی پرداخته شده است. کوشش شده نشان داده شود که ایران ام‌روز، افغانستان (بخشی از خراسان در ایران بزرگ)، تاجیکستان و… سهمی مشترک در شکل‌گیری اسطوره‌های اوستایی و درکل اساطیر ایران دارد. این چشم‌انداز مشترک برای وحدت فرهنگی و زبانی ما از روایت‌های اساطیری تا روایت‌های ادبی و معرفتی در حوزه‌ی ایران فرهنگی باید گشوده شود تا بتوانیم مفهوم ایران را به معنای معرفت جمعی خود بر فرهنگ خود در منطقه تفهیم کنیم و تعمیم دهیم.
شاه‌نامه پس از اوستا دومین کتابی است‌که معرفت و خودآگاهی ایرانی را از مفهوم زندگی و جهان بازتاب می‌دهد. بخش عمده و اساسی شاه‌نامه که بخش اساطیری و پهلوانی است، در واقع هر دو بخش از نظر ماهیت اساطیری می‌تواند یک بخش باشد، با اوستا ژرف‌ساخت مشترک اساطیری و روایتی دارد. بنابراین خواستم نسبت شاه‌نامه با اوستا مشخص و آشکار شود تا روایت ایرانی از مفهوم زندگی و جهان به اساس این دو اثر اصیل ایرانی در روزگار ما هرچه بیش‌تر تفهیم و درک شود.
منظور از بازتاب اسطوره‌های اوستایی در شاه‌نامه به صورت مشخص به بخش اساطیری و پهلوانی شاه‌نامه ارتباط دارد که از پادشاهی گیومرت تا پایان پادشاهی گشتاسپ را دربرمی‌گیرد. در این پژوهش ارتباط اساطیری شاه‌نامه با اوستا از نظر جغرافیای اساطیری، جهان‌شناختی اساطیری، شخصیت‌های اساطیری و مفاهیم اساطیری به بررسی گرفته شده و تلاش کرده‌ام این ارتباط به صورت دقیق و مستند ارایه شود.
در بخش نخست به چیستی اسطوره و جریان‌ها و دیدگاه‌های اسطوره‌شناسی پرداخته شده است. پرداختن به اسطوره و دیدگاه‌های اسطوره‌شناسی برای این اهمیت دارد که مساله‌ی پژوهش بررسی بازتاب اسطوره‌های اوستایی در شاه‌نامه است. بنابراین بایستی مساله گشوده شود که منظور از اسطوره چیست و چه روی‌دادها و شخصیت‌هایی در اوستا اسطوره استند که در شاه‌نامه بازتاب یافته‌اند.
در بخش دوم از اسطوره‌های اوستایی سخن رفته و اسطوره‌های اوستایی بخشی محوری اساطیر ایرانی دانسته شده است‌که از اوستا تا شاه‌نامه ادامه یافته‌اند. در این بخش به معرفی زبان اوستا، زمان و جای‌گاه زندگی زرتشت، جغرافیای اوستا و جهان‌شناختی اوستا و اساطیر ایرانی پرداخته شده است. هدف از پرداختن این است تا چشم‌اندازی روشن از مفهوم ایران و ایران‌شهر از اوستا تا شاه‌نامه درک شود.
بخش سوم بازتاب اسطوره‌های اوستایی در شاه‌نامه را به بررسی گرفته و شناختی کلی از ژرف‌ساخت جهان‌شناختی مشترک اوستا و شاه‌نامه در سطوح متفاوت درک مفاهیم، سرزمین و شخصیت‌ها ارایه کرده است.
بخش چهارم به اشتراک اسطوره‌های مینوی اوستا و شاه‌نامه پرداخته است. منظور از اسطوره‌های مینوی، نیروهای نیکی و بدی‌ای استند که در اوستا از آن به سپندمینو و انگره‌مینو یاد شده است. ره‌بری سپندمینو را اهوره‌مزدا و انگره‌مینو را اهریمن دارد. سپندمینو و انگره‌مینو درکل بیان‌گر شکل‌گیری جهان‌شناختی ایزدی و اهریمنی در اندیشه‌ی ایرانی است.
بخش پنجم روند گیتیگ شدن دو نیرو مینوی اوستا را در سرزمین نمادین ایران باستان، ایران ویج (سرزمین روشنایی و نیکویی) و توران (سرزمین تیرگی و بدی) به بررسی گرفته است. شخصیت‌های اساطیری این دو سرزمین که از اوستا در شاه‌نامه بازتاب یافته، معرفی شده و به تغییر و تحولی‌که در زندگی روایتی این شخصیت‌ها از اوستا تا شاه‌نامه رخ داده، پرداخته است.
بخش ششم به بازتاب ژرف‌ساخت مفهوم‌های بنیادین اسطیری اوستایی در شاه‌نامه پرداخته و ارتباط مفهومی خرد، نیروهای پنج‌گانه و فر را در اوستا و شاه‌نامه آشکار کرده است.
بخش هفتم در باره‌ی روایت جانوران اساطیری اوستا و شاه‌نامه است. روایت اساطیری سیمرغ را در اوستا و شاه‌نامه بررسیده است.
هر پژوهشی می‌تواند به پرسش‌هایی پاسخ دهد و گرهی را در بخشی از دانش و معرفت باز کند و مهم‌تر از همه پیرنگ پرسش‌هایی را در بخشی از دانش و معرفت ارایه کند تا امکان پرداختن به آن دانش و معرفت گسترش پیدا کند. اوستا و شاه‌نامه آگاهی و دانایی مردمان ایران را از نخستین شکل‌گیری ایده‌ی قومیت ایرانی و سرزمین ایرانی (ایران ویج) تا آغاز دوره‌ی اسلامی در خود دارند. بنابراین پرداختن پژوهشی به این دو گنجینه‌ی معرفتی معنادار هم‌چنان ادامه دارد تا جنبه‌های معنادار بیش‌تری از این دو کتاب گشوده شوند و به آگاهی و معرفت ما بیش‌تر معنا ببخشند. بنابراین به اوستا و شاه‌نامه می‌توان از چشم‌‌اندازهای متفاوت ادبی، فرهنگی و اجتماعی دید و به این دو کتاب پرداخت.
پژوهشی را که من انجام داده‌ام از چشم‌انداز ژرف‌ساخت اساطیری مشترک شاه‌نامه با اوستا صورت گرفته است. پرداختن از این چشم‌انداز می‌تواند گشایشی در جهان‌شناختی آگاهی ایرانی و ایران‌شهری ما باشد که به گونه‌ای در زمانه و روزگار ما خواسته یا نخواسته دچار کم‌مهری و فراموشی قرار گرفته است.
چشم‌اندازی برای شناخت اسطوره
اسطوره گونه‌ای از جهان‌بینی بشر است. بنابراین پژوهش اسطوره همان ارزش و اهمیت علمی‌ای را دارد که پژوهش جهان‌بینی‌های دیگر انسان (تاریخ، فلسفه، ادبیات و…) دارد (۴۶: ۶). از نظر پژوهش فرهنگی ثابت شده که جهان‌بینی انسان‌های پیشین تاثیرپذیر از برداشت‌های اساطیری بود و طبق برداشت‌های اساطیری رفتار و روابط افراد در خانواده و اجتماع معنادار می‌شدند. روابط و رفتاری که بنابر کارکرد اساطیری از قبل مشخص صورت نمی‌گرفتند، گناه پنداشته می‌شدند. جهان‌بینی اساطیری هم‌چنان بر ذهن و نگرش کلی انسان معاصر تاثیرگذار است، اما مانند گذشته که کارکردهای مشخصِ رفتاری داشت، اکنون کم‌تر دارد.
در زندگی انسان‌های پشین هر رفتاری معنا و کارکرد اساطیری و مذهبی داشت. مثلا داماد و عروس در جشن ازدواج خود هر آنچه را انجام می‌دادند، معنا و کارکردی مشخص اساطیری و مذهبی داشت که باید انجام داده می‌شد؛ اگر انجام داده نمی‌شد، تصور بر این بود که بر آینده‌ی زندگی زن و مرد تاثیر منفی می‌گذارد. اکنون آنچه را داماد و عروس در جشن عروسی انجام می‌دهند، بیش‌تر جنبه‌ی تعارف، معاشرت و بازی دارد که انجام یا انجام‌ندادن آن تقصیر، گناه و شگون بدی را متوجه زندگی آینده‌ی داماد و عروس نمی‌کند.
اسطوره‌سازی از ویژگی‌های نگرش و جهان‌بینی انسان و از امکان‌های ساختاری مغز و معرفت ذهن آدمی است. این امکان‌ها پی‌هم در هر عصر و زمانی بنابر افق انتظارات بشر سبب ایجاد اسطوره‌های نو می‌شوند. یونگ در کتاب «اسطوره‌های نو» به این پرداخته که چگونه ذهن بشر بنابر انتظارات و نگرانی‌های هستی‌شناسانه‌ای که از زندگی، مرگ و پایان جهان دارد، اسطوره و روایت‌های اسطوره‌ای نو می‌آفریند. یونگ بشقاب‌های پرنده را بر اساس نگرانی‌های هستی‌شناسانه‌ی انسان معاصر، ایجاد اسطوره و روایت اسطوره‌ای نو دانسته است.
جهان‌بینی انسان از آغاز تا اکنون بنابر چگونگی جریان زندگی بشر، مرحله به مرحله تحول و تکامل کرده است. جهان‌بینی اسطوره‌ای را می‌توان از نخستین مرحله‌های جهان‌بینی انسان دانست. این جهان‌بینی چنان گنجایش معنایی و روایتی دارد که چارچوب نرم ابزاری نگرش انسان را درباره‌ی چیستی خودش، چیزها و جهان ایجاد کرد و پردازش داد. این وسعت معناداری جهان‌بینی اسطوره‌ای است که جهان‌بینی فلسفی و علمی در مواجهه با معناداری جهان‌بینی اسطوره‌ای چارچوب خود را مشخص و معرفی می‌کند (۴۶: ۷) و توضیح می‌دهد که چگونه می‌توان مرز فلسفه و علم را با اسطوره مشخص کرد. زیرا جهان‌بینی فلسفه و علم نسبتا حدود و روش دارد، اما جهان‌بینی اسطوره‌ای چنان خلاق و گسترده است که هر آن می‌تواند فلسفه و علم را اغوا کند و دربرگیرد.
جهان‌بینی‌های فلسفی، علمی و اسطوره‌ای به طور موازی در کنار هم به پیش می‌روند و حدود جهان‌بینی یک‌دیگر را تعیین می‌کنند. اما در هر مرحله‌ای از زندگی بشر می‌تواند یکی از جهان‌بینی‌ها نسبتا مسلط باشد. جهان‌بینی اسطوره‌ای در جهان باستان، جهان‌بینی خرد فلسفی در دوره‌ی روشنگری و جهان‌بینی علمی در روزگار معاصر مسلط بوده است.
انسان جانوری (حیوان) است که امکان‌های نگرش و شناخت ویژه به‌خود را دارد. این امکان‌ها کلیتِ کمالِ فرهنگی انسان را می‌سازند. یعنی این‌که انسان جانوری دارای توانایی تخیل شاعرانه، نگرشِ خرد فلسفی، تجربه و آزمایش علمی و بینشِ فرهنگی می‌شود. بینشِ فرهنگی است که انسان با درکی از جنسیت، روابط خانودگی، روابط اجتماعی، قوم، ملت، مقدس، نامقدس، گناه و… زندگی این‌جهان و آن‌جهان را در مفهومی‌که بیان‌گر چیستی و ماهیت انسان است، ترسیم و روایت می‌کند. اساسِ بینش فرهنگی انسان در حقیقت نظمی معنادار، نمادین و خیالی است‌که با امکانِ جهان‌بینی اسطوره‌ای ساخته و پرداخته می‌شود. بنابراین می‌توان گفت سرنوشت فرهنگی انسان، سرنوشت اساطیری است. پل‌ریکور می‌گوید انسان نمی‌تواند از بینش و خلاقیت فرهنگ‌ساز اسطوره رهایی داشته باشد (۲۸: ۱۰۱).
اسطوره و اسطوره‌شناسی با علوم از جمله با رشته‌های انسان‌شناسی، ادبیات کهن، ادبیات عامیانه، تاریخ ادیان، زبان‌شناسی، روان‌شناسی و تاریخ هنر پیوند داشته (۲۷: ۶) و جای‌گاهی استراتیژیک در چهارراه علوم دارد (۲۲: ۴۱). بنابراین در هر علمی با ویژگی همان علم به اسطوره و اسطوره‌شناسی نگریسته می‌شود. اگرچه اسطوره‌شناسی به عنوان رشته‌ای مستقل در دانش‌گاه‌ها تدریس نمی‌شود و هیچ‌کسی در رشته‌ی اسطوره‌شناسی مدرک کارشناسی نمی‌گیرد (۲۷: ۶). اما اسطوره‌شناسی در علوم جای‌گاه و اهمیت خود را دارد که دانش‌مندان از دیدگاه علوم متفاوت به شناخت و بررسی اسطوره پرداخته‌اند.
اسطوره در چگونگی روند شکل‌گیری نگرش، بینش و تفکر بشر نقشی معنادار و اساسی داشته است. آنچه را انسان مقدس و نامقدس، حلال و حرام، خوب و بد و… تصور کرده، توسط نرم ابزار معرفت اسطوره‌ای ساخته و پرداخته شده و به جهان‌بینی فراگیر بیناذهنی بشر نظمی نمادین و خیالی بخشده است. جهان‌بینی اسطوره‌ای در ذهنیت بشر گسترده و فراگیر است.
بنابراین فلسفه و علم در صورتی می‌توانستند درک و دریافت خود را از جهان‌بینی اسطوره‌ای متمایز بسازند که تفاوت جهان‌بینی خود را با جهان‌بینی اسطوره‌ای مشخص کنند. فلسفه و علم از آغاز دوره‌ی روشنگری تا سده‌ی نوزده بر جهان‌بینی اسطوره‌ای برچسپ ضد عقلی و غیرعقلانی می‌زدند. اما فلسفه و علم در آغاز سده‌ی بیستم به درکی معنادار از جهان‌بینی اسطوره‌ای دست یافتند که اسطوره و جهان‌بینی اسطوره‌ای را صورت یا فرمی از تفکر انسان دانستند و به عنوان فرم و صورتی از تفکر انسان مورد مطالعه، بررسی و پژوهش قرار دادند.
من نیز در این پژوهش با چشم‌اندازی این‌که اسطوره و جهان‌بینی اسطوره‌ای، فرمی از تفکر انسان است به بررسی و مطالعه‌ی اسطوره می‌پردازم و می‌خواهم به درکی از فرم و صورت‌تفکر جهان‌بینی اسطوره‌ای انسان ایرانی در اوستا و شاه‌نامه برسم که انسان ایرانی در آن روزگار مناسبات خود را با زندگی، روی‌دادها، چیزها و جهان چگونه معنادار و این مناسبات را چگونه روایت می‌کرده است.
تعریف اسطوره
اسطوره در زبان پارسی وام‌واژه‌ای از زبان عربی است‌که ریشهی یونانی دارد. از زبان یونانی یا لاتین به زبان عربی و از عربی به زبان پارسی راه یافته است. ریشهی اسطوره «historia» دانسته شده که در یونانی و لاتین سخن و خبر راست و جست وجوی راستی معنا می‌دهد (۴۶: ۲). واژه‌ی اسطوره در زبان عربی با دچار دیگرگونی در معنا به جای واژه‌ی «mythe» کاربرد یافته است. واژه‌ی «historia» در زبان فرانسوی «histoire» و در زبان انگلیسی «story» به معنای تاریخ، داستان و قصه است‌که معنای آن با معنای واژه‌ی «historia» یونانی و لاتین حفظ شده است. اسطوره در زبان پارسی مانند زبان عربی به جای واژه‌ی «mythe» به کار می‌رود که اصل آن «mythos» است. واژه‌ی «mythe» یا «mythos» یونانی به معنای سخن و افسانه است. ریشهی واژه‌ی میتوس را می‌توان «mud» هند و اروپایی دانست که اندیشیدن معنا دارد (۱۷: ۳۴۴).
برداشت‌های متفاوتی از اسطوره در تداوم و تحول اندیشه‌ی بشر به وجود آمده است. اسطوره گاهی با سخن گزافه، دروغ و بیهوده برابر دانسته شده است. برداشت در باره‌ی اسطوره در سده‌ی بیست تغییر کرد. اسطوره‌شناسان نام‌دار عصر: سنت‌گرایان (رنه‌کنون، تیتوس بورکهارت، فریتیوف شویون و…)، روان‌کاوان (فروید، یونگ، کارل آبراهام، ارنست جونز، تورانک و…)، ساختارگرایان (کلود لوی استراوس، ژرژدومزیل، ولادیمیر پراپ و…)، پدیدارشناسان (هنری کربن، میرچاالیاده و…)، دانش‌مندان چون گاستون باشلار، ژیل دوران و… در اساطیر معنایی جسته و یافته‌اند و اسطوره را با این تفاوت «معنادار» دانسته‌اند که شماری آن را بالابر و بالاجوی یا قدسی، مینوی و لاهوتی و حالی از «مبادی» و «اصول اولیه» و بالضروره «رمزی» گفته‌اند و بنابه این تمایل به اسطوره، جای‌گاه اسطوره را بالا برده‌اند. شماری دیگر برعکس با تفسیر اسطوره، معنای آن را تا حد نشانه‌ی زبانی تقلیل داده و از جای‌گاه قدسی اسطوره کاسته‌اند. اما همه به این نظرند اسطوره بر معنای رمزی دلالت دارد (۳۴: ۶).
پرداختن به اسطوره در روزگار معاصر برای دانش‌مندان از اهمیت هستی‌شناسانه برخوردار است. دانش‌مندانی که به تحلیل و تاویل اسطوره می‌پردازند در حقیقت چگونگی تکامل ذهن آدمی را بررسی می‌کنند. این ذهن آدمی است که در سیر تکاملش گونه‌های از اندیشیدن اساطیری، دینی، فلسفی، عقلی و علمی را تجربه کرده است.
«اسطوره یک ساخت تعیین‌کننده و فعال و از پیش معین‌شده برای تسلط بر ذهن آدمی نبوده است. بلکه ذهن انسان در دل یک فرهنگ، اسطوره را در چنین ساحتی ارایه کرده است. هم‌چنان‌که ذهن آدمی ودیعه‌ای از پیش نهاده و جدا از رشد تاریخیت او نیست تا فارغ از عمل طبیعت و عمل اجتماعی و فرهنگ کارآرایی مستقل داشته باشد.» (۵۳: ۲۷).
درکل می‌توان بازتاب روان انسان بر طبیعت و جامعه را امر اسطوره‌ساز دانست. این بازتاب هم‌چنان به‌عنوان موقعیت روان انسان در برخورد با طبیعت و جامعه ادامه خواهد داشت و معنا، مفهوم، امید و نگرانی خلق خواهد کرد.
در فرهنگ کلاسیک اکسفورد، اسطوره: «عبارت است از کوشش تخیلی و پیشاعلمی برای توضیح هر پدیده‌ای خواه واقعی و خواه تخیلی که کنجکاوی اسطوره‌ساز را می‌انگیخت.» (۲۷: ۲۵).
مارتین هایدگر از اسطوره برداشت هستی‌شناسانه دارد و به این تصور است‌که اسطوره انسان را در امر هستی‌دار هدایت می‌کند: «اسطوره و لوگوس به هیچ وجه آن‌چنان که علم تاریخ عمومی فلسفه می‌گوید به عنوان مفاهیم متضاد وارد فلسفه نشده، بلکه اصولا متفکران آغازین یونان… این دو واژه را به یک معنا به کار می‌بردند.» (۶۰: ۲۱).
«واژه» برای کاسیرر نخستین مفهوم‌سازیی است که بشر انجام داده و واژه نخستین اسطوره نیز است. بنابراین اسطوره نوعی از اندیشیدن است که انسان به آن دست یافته است: «انسان پیش از آن‌که برحسب مفاهیم منطقی اندیشیده باشد، تجربه‌های خویش را به وسیله‌ی تصویرهای اسطوره‌ای روشن و مجزا نگه می‌داشت.» (۴۴: ۷۶).
اهمیت اسطوره را می‌توان در این پنج ویژگی دانست که بیرون از ادبیات خود را نشان می‌دهد:
۱- این روایت و ماجرا بی‌نام و جمعی و با باور جمعی مرتبط است؛
۲- اسطوره یک رسالت اجتماعی مذهبی دارد و اصول اجتماعی را به بشر یاد می‌دهد. اسطوره الگوی رفتاری، اخلاقی و اجتماعی را می‌آموزند؛
۳- اسطوره امری واقعی است، همان‌طور که اسطوره‌شناسان نشان می‌دهند جوامعی‌که در آن اسطوره زنده است با جوامعی که در آن حکایات و داستان‌ها به صورت خیالی در قالب تخیل بیان می‌شوند، فرق دارند؛
۴- اسطوره به‌عنوان روایت ماجرا و رخ‌داد، قهرمان‌هایی را به مرحله‌ی عمل می‌کشاند که صاحب قدرت واقعیت‌های بنیادین اند؛ و
۵- اسطوره با یک ویژگی متمایز می‌شود که لوی استراوس بر آن تاکید دارد و آن این است که اسطوره نمایان‌گر مجموعه‌ای از تضادها است، تضادهای چون پستی و بلندی، درون و برون و… (۲۲: ۴۲).
اسطوره و ادبیات نیز با هم ارتباط دارند که بر اساس این ارتباط می‌توان از اسطوره‌ی ادبی سخن گفت. به باور پیر البوی ارتباط عمیقی بین اسطوره و ادبیات وجود دارد. اسطوره و ادبیات را مانند هم دانسته و تاکید می‌کند که ادبیات حامی و تکیه‌گاه برتر برای اسطوره است:
۱- تسلطی‌که هم ادبیات و هم اسطوره بر تخیل دارند؛ و
۲- وجود قدرت و توانایی تکثرگرا به دلیل مفاهیم متفاوت موجود در اسطوره و ادبیات (۲۲: ۴۵).
برداشت و تعریف از اسطوره در آرا و اندیشه‌ی اندیش‌مندان و اسطوره‌شناسان متفاوت است. در این‌جا چشم‌اندازی از تعریف اسطوره ارایه شد تا شناختی از اسطوره برای خوانندگان فراهم شده باشد. اما تعریف مورد نظر این پژوهش از اسطوره، تعریفی است‌که میرچاالیاده ارایه کرده است:
«اسطوره نقل‌کننده‌ی سرگذشتی قدسی و مینوی است، راوی واقعه‌ای است که در زمان نخستین، زمان شگرف بدایت همه‌چیز رخ داده است. به بیان دیگر اسطوره حکایت می‌کند که چگونه از دولت سر و به برکت کارهای نمایان و برجسته‌ی موجودات مافوق طبیعی، واقعیتی چه کل واقعیت: کیهان یا فقط جزیی از واقعیت: جزیره‌ای، نوع نباتی خاص، سلوکی و کرداری انسانی و نهادی پا به عرصه‌ی وجود گذاشته است. بنابراین اسطوره همیشه متضمن روایت یک «خلقت» است، یعنی می‌گوید چگونه چیزی پدید آمده، موجود شده و هستی خود را آغاز کرده است. اسطوره فقط از چیزی که واقعا روی داده و به تمامی پدیدار شده، سخن می‌گوید. آدم‌های اسطوره، موجودات مافوق طبیعی اند و خاصه برای کارهایی که در زمان پر ارج و اعتبار سرآغاز همه‌چیز انجام داده‌اند، شناخته‌اند و شهرت دارند. اساطیر کار خلاق آنان را باز می‌نمایند و قداست (مافوق طبیعی) اقدامات و اعمال شان را عیان می‌سازند. خلاصه‌ی کلام این‌که اساطیر ورود و دخول‌های گوناگون ناگهانی و گاه فاجعه‌آمیز عنصر مینوی (مافوق طبیعی) را در عالم وصف می‌کنند، بنیان می‌نهند و آن را به آن‌گونه که امروزه هست، درمی‌آورند. بالاتر از این بر اثر مداخلات موجودات مافوق طبیعی است که انسان آنچه امروزه هست، شده است، یعنی موجود میرنده، صاحب جنس و فرهنگ‌پذیر» (۱۰: ۱۴-۱۵).
این تعریف از اسطوره برای این برجسته شد که با این تعریف بیش‌تر می‌توان اساطیر مورد نظر این پژوهش را بررسی و واکاوی کرد، زیرا اسطوره‌های اوستایی، حکایتی اند مینوی از آغاز جهان و اسطوره‌های شاه‌نامه حکایت گیتیانه‌ی اسطوره‌های اوستایی اند که زندگی و فرهنگ گیتیانه را در جهان اساس می‌گذارند. اسطوره‌های اوستا و شاه‌نامه اسطوره‌های نخستینه اند که با زمان ازلی (آغاز و تکرار) ارتباط دارند.
بالا
بازگشت