نوشتهء نصیر مهرین
کمپنی هند شرقی
و
مرگ وزیر محمد اکبر خان
قسمت ششم
محمد اکبرخان همراه پسر کاکایش سردار سلطان محمد خان از قید و بند زندان بخارا رهایی یافته داخل افغانستان شدند. «سال 1257 از راه بامیان و هزاره شیخ علی، و غوربند داخل کوهستان کابل شد. چون نائره شورش شعله ور و هنگامه غوغا برپا بود، از آنجا بدون درنگ وارد کابل کردیدند و از رسیدن سردارمحمد اکبرخان، بازوی شورشیان نیروی یافته همگان محمد زمانخان را که از عدم سرداری به ریاست برداشته بودند، همچنان به اسم نوابی که داشت گذاشته نزد انجمن گشته رشته اطاعت او را بگردن نهادند...» [44]
تاثیرات مثبت شرکت او در کنار رهبران مصمم به اخراج دشمن متجاوز از میهن میرساند که دو انگیزه جداگانه عامل برگشت دوست محمد خان و محمد اکبرخان از بخارا به سوی افغانستان بوده است. انگیزه دوست محمد خان را دیدیم: رهایی از دشواری های زنده گی در بخارا و رفتن به سوی انگلیسها. اما تبارز فعالیت های محمد اکبر نشاندهنده آنست که با انگیزه سهم گیری در قیام های مردم و با پذیرش دشوار های حاصله از آن روی به سوی وطن آورد. با آنکه در بسامدارک تاریخی به انگیزه رجوع و سهم مثبت او اشاره رفته است، بارتابی شایسته در کتاب حماسی اکبرنامه دارد. بخشی از نظم این کتاب را انتخاب کرده ایم که برای معرفی سیمای آن وقت اوضاع و چشمداشت به سهم اکبرخان، کمک میکند:
درین سر زمین فتنهء خاسته است که هردم صف رزم آراسته است
که در ملک برزخ هم از بس نقار نبــاشد در آشتــــــــــی زنــــــهار
بظاهر سوی آشتی مایل اســــت به باطن همان دشمن قایــل است
کجا مکر و نیرنگ او یاروست که این عصمت از روی بی چادریست
چنان لاطه جنگی است مغرور و مست در افتاده برخاک خواری، است
که بگریزد از گیر شمشیر تیز چون آن سایه کز نور آرد گریز...
شب و روز بجز جنگ نیست زخون یکدمی تیغ بیرنگ نیست
برزگان این سرزمین یکدل اند به تدبیر این ورطه، هایل اند
زمردان و گردان دشمن فگن هم از غازیان مخالف شکن
فراهم شده نامور لشکری ولیکن ندارند سرلشکری
که از عهده کار سرلشکری برآید به مردی و زورآوری
زجمله بزرگان روشن نهاد درین فال قرعه به نامت فتاد
کنون شیرمردان اهل دیار ترا جمله هستند در انتظار
به زودی بیا جای تأخیر نیست ازین به ترا هیچ تدبیر نیست
به کابل رسی تا به یکدم زون نه دم بلکه تا چشم برهم زدن
چو نامه بخواند اکبر چیره دست کمربست و بر بارگی بر نشست
بسرعت چو بادصبا شد روان بسلطان جان جهان پهلوان
چو اندر حد کابلستان رسید تو گفتی بهاری به بستان رسید
همه پیشوایان فرمان روا شدندنش به فرسنگها پیشوا
نشست و نشستند نام آوران به گردش چو برگرد مه اختران
حقیقت ز نو تا کهن گفته شد مسلسل سخن در سخن گفته شد
سرانجام کارش محمد زمان بگفت ای فرح بخش روح و روان
دلیر افگنانند بسیار کس ولیکن ندارند سالار کس
مرا قوت شیر گیری نماند توانایی از ضعف پیری نماند
کجا آید از پیر کار جوان که مشکل بود کار تیر از کمان
کنون کار برتست هشیار باش زنیرنگ دشمن خبردار باش
چو خان بزرگ این جواهر بسفت چو گل خان اکبر بخندید و گفت
بماندی بما گر صدی از هزار فرنگی چه کردی که بردی دیار
بما گر نه باهم فتادی نزاع کجا روی کابل بدیدی شجاع
چو اکبر بگفت این سخنهای خویش زخجلت همه سرفگندند پیش
بگفتندش ای تکیه گاه همه نگهبان و پشت و پناه همه
مسلم که برما سزد این عتاب ولیکن چه گویی به غیرت جواب
به عز و جلال خدای عظیم به تعظیم نام رسول کریم
کزین پس ز شرط وفا نگذریم به جز راه فرمانبری نسپریم
بدست فرنگی فتاد این دیار ز روی شجاع دو رویی شعار
تو و استقامت به میدان جنگ دگر ما و شمشیر و فوج فرنگ [45]
مطابق بقیه مدارک و اسنادی که پیرامون رویداد های همان زمان نگاشته شده است، هنگامی که اکبرخان در زندان امیر بخارا بود، عدم سازش رهبران قیام های ضد تجاوز، زمینه های بروز تشنجات بیشتر و توفیق سیاست انگلیسها را فراهم کرده بود. از جمله آوردن شجاع و نشاندن او برتخت سلطنت نخستین صحبت اکبر جوان با رهبران مطرح گردیده است. شکوه و شکایت ها هم کم نبوده است؛ اینکه اکبر همه را سرزنش میکند. نواب محمد زمانخان از ناتوانی وضعف پیری نالیده است و در نتیجه او را به گرفتن رهبری سپاه و سرافسری فراخواند است. شرط پذیرش مسوؤلیت از طرف اکبرخان آنست تا همه متفق باشند . و اعضای مجلس سوگند خوردند که به عهد خود وفادار باشند تا دشمن را از خاک خویش بیرون رانند.[46]
پس ازین مجلس که نخستین دیدار رسمی اکبرخان با رهبران جهاد [47] بود، در اوضاعی که شاه و امیر (شاه شجاع و امیر دوست محمد) مطیع و تسلیم شده بودند و عملکرد آنها ضربات مهلکی بر پیکر وطن و قیام ها وارد آورده بود، قیام های نامتمرکز مردم افغانستان فاقد رهبری و چهره واحد بود. و نیروی متجاوز با تمام کاردان های سیاسی خود سعی در راه تحکیم موقعیت داشت؛ پیوستن اکبرخان به صف قیام کننده گان و استقبال او از طرف رهبران، پویایی و پیروزی نظامی را در چشم انداز میگذاشت.
ویژه گی این مرحله از نده گی اکبرخان، گسسته گی آثار نفوذ دوست محمدخان و پیوستن به متنفذین و سران جهاد با طرز کار حاکی از مشوره برای حل مسایل با همدیگر است.
طی این دوره که دوست محمدخان از طرف مقامات حاکم بریتانیا؛ از کابل به هند انتقال داده شد و قیام هر روز تا روز دیگر دامنه می یافت. مشوره و جرگه های راستین تصمیم گیری رواج داشت. اتخاذ تصمیم مشترک یکی از بارزترین مواردی بود که پیروزی حرکت پیشوایان قیام متشکل از اقوام و قبایل دخلیل در جلسات تصمیم گیرنده را ضمانت میکرد. سران بانفوذ نیز پس از دیدن طعم تلخ و تجاربت منفی ناشی از تنش های داخلی دریافته بودند که با مشارکت میتوانند بردشمن غلبه کنند. در حالی که روح حاکمیت فردی، در هیأت تصمیم های شاه و امیر همواره با چنان مشوره ها بیگانه و ناسازگار و با عادات استبدادی شخص مافوق همه مطابقت داشت. محمداکبرخان در طی همین مرحله بایست دریافته باشد که اتخاذ تصمیم مشترک و گذر کرده از راه تبادل نظر چه خوبی هایی دارد و چه تفاوت های را با خصایل خود رایی پدرش داراست. آنها که با وجود اختلافات و حتا زد و خورد های داخلی بازهم از وظیفه عاجل بیرون کردن دشمن دور نمی شدند، اثرات پرکششی را در زنده گی مبارزاتی اکبر خان برجای نهادند. همان اثرات آمیخته با احترام بود که وی امین الله خان را پدر خطاب میکرد. و همان پذیرش قاطعیت و ایمان راسخ برای بیرون راندن دشمن بود که وعده و وعیدها و نیرنگ های دشمن را خنثی کرد. مهاجمین بارها پیغام داده بودند که به او مقدار هنگفتی پول و در ضمن منصب بدهند به شرط آنکه چند تن از سران ملی مصمم به مبارزه را تسلیم کرده و از جهاد و کوشش علیه انگلیسها خودداری کند. قاطعیت او در همسویی با رهبران ازین هدف ناشی شده بود که مهاجمین باید از کشور بیرون شوند. محمد اکبرخان را چنین راه و روش و اهدافی همراهی میکرد. در حالیکه آرمان های سخیف پدرش از نحله دیگری بود. اکبرخان درین مرحله عملا در مقابل عمل انجام داده شده پدر قرار داشت. دوست محمدخان در هوا فضای دیگری بود. نگرشی به سیر زنده گی اش حاکی از آن است که برای او رسیدن به قدرت بالاترین آرزو بود. و با توجه به درجه و میزان نفوذ انگلیسها در رویدادهای افغانستان؛ دوست محمدخان تمکین بدانها را گامی برای رسیدن به قدرت ارزیابی می کرده است.
از جمله شواهد و مدارکی که از موضعگیری مردم علیه پیشینه دوست محمدخان ارائه شده است یکی آنست که مردم غلزایی هنگام رفتن قوای شکست دیده، بریتانیایی نمی خواستند که آنها جان به سلامت ببرند. اکبرخان به آنها خاطر نشان ساخت که پدر و خانواده اش در دست انگلیسها است، و در صورت قتل قوای در حال فرار انگریزها انتقام خود را از آنها خواهند گرفت.
یک گزارش بریتانیایی ها می رساند که «اما غلزایی ها در اظهار تنفرشان علیه ما... بیشتر به بریدن گلوی های ما علاقه داشتند... آنها (غلزایی) ها به اکبرخان تذکر دادند که: هنگامی که برنس درین مملکت آمد به پدرشما گفتم که اگر برنس زنده بماند او دوباره در هندوستان خواهد رفت و در آینده یک روز با قشون به افغانستان برگشته، برکشورما نازل خواهد شد پدر شما به مشوره های ما گوش نداد و حالا ببینید نتیجه آن چیست؟ بیایید اکنون فرصت را غنیمت شماریم.»[48]
شنیدن چنین سخنان نیز برای و در گسست از موضع پدر و شکل گرفتن مواضع اش در کنار تسلیم ناشده گان مصمم به مبارزه موثر بود.
افزوده برآن، محمد اکبرخان از دروغ های که سیاست بازان هند بریتانیا به پدرش در گذشته گفته بودند آگاه بود. لارد اکلند باری در جواب پدرش نوشته بود، انگلیسها عادت ندارند در امور داخلی دیگران مداخله کنند!
قسمت هفتم در شماره آینده.
***********
قسمت هفتم
عنصر مخالفت با اشغال وطن، شکاکیت، تنفر، بی باوری در برابر متجاوزین نزد او کار را بدان جا کشایند که خشم او را هنگام قتل مکناتن میتوان دید. یکی از کارهای مشهور اکبر قتل مکناتن از طرف اوست. بهتر است ببینیم که جریان چگونه بود او چرا بقتل رسید؟ به عباره دیگر خواستگاه قتل در کجا بود؟
سرزمینی اشغال شده بود؛ بدون هیچ حقی. فقط نیاز منفعت جویی وموقعیت استراتیژیک افغانستان ازین خاک قربانگاهی ساخته بود تا قدرت بیگانه یی بیاید و اداره امور آنرا بگیرد. شاه شجاع پس از سی سال اقامت در هند، آورده و در بالاحصار (ارگ سلطنتی) بدون اخیار بنام پادشاه زنده گی میکرد. انگریزها، (آن نامی که مردم بکار برده اند) در کابل دست آزاد داشتند. اما مردم در سرتاسر کشور به مخالفت با آنها برخاسته و خواهان بیرون راندن شان بودند. عامل نفرت مذهبی علیه آنها نیز آتش مخالفت را تنز تر میکرد. مردم و پیشوایان، انگریزها را کفار می نامیدند. قیام علیه انگریزها کفار، بعد شرعی و الزامی یافت و فداکاری و ویژه گیهای جهاد را که شهادت یا بالاترین آرزو و درجه یی از قاطعیت در جنگ را دارد همراهی میکرد. مخالفت با حضور قوای متجاوز، زد و خورد های همیشه گی را در پی داشت. اما دستگاه نیروی مهاجم، در عرصه غیر نظامی و در سایر ابعاد نیز فعال بود؛ مثلأ: جواسیس خویش را بکار انداخته بود. تنی چند از آدمهای با نفوذ به آنها در بدل مقداری پول این خیانت ضدمردمی را روا میداشتند.[49] به منظور ایجاد شکاف در بین پیشوایان ویا دستگیری و اعدام آنها میکوشیدند. انگلیسها به منظور تحقق این آرزوها با مهارت تمام، رشته ارتباط را با عناصر دارنده نفوذ برقرار کرده بودند ویا لطایف الحیل، پیام های اغواگرانه و فریبنده میفرستادند. پیشکش نمودن رشوه و تهدید مخالفین و نشان قدرت بریتانیه، همواره کار آنها بود. این توطئه ها و دسایس تحت نظر وبه ابتکار مکناتن که صلاحیتدار اصلی امور بود، بکاربسته می شد. به این چند نمونه ببینیم:
مکناتن به سلطان احمد خان گفته بود:« چون بودن ما انگلیسها درین مملکت از برای افاغنه فایده کلی دارد، بگذارید درین مملکت متوقف باشیم، تا هم شما را از شر دشمن ایمن داریم و هم از خواسته ها و سیم و زر توانگر سازیم.... خطا نروید و مصالحه با ما کنید زیرا که زمین یکسره از توپ دولت ا نگلیس در تزلزل است و آسمان از صدمت گلوله آن در تخلخل.» [50]
مکناتن برای سوکوب قیام مخالفین، دستگیری و اعدام رهبران را میخواست. از همه بیشتر آرزو داشت، امین الله خان لوگری را از صنحه بردارد. [51]
مکناتن کرسی وزارت شاه شجاع را برای اکبرخان پیشنهاد کرده بود. وعده های پول و ادامه جبریی که بع شاه شجاه میدادند، در پیشنهادات او بود. در عین حال از خروج قوای مهاجم نیز صحبت داشت. و چنین آرزوی از طرف آنها نیز طبیعی بود. زیرا میخواستند، افغانستان را تحت حاکمیت خویش در پوشش شاه شجاع ببینند. وقتی شاه شجاع چنان وظیفه را انجام میداد و مانع شورشها از میان میرفت برای انگریزها بسیار به صرفه بود که افغانستان را ترک بگویند. رهبران قیام ازین دسایس مطلع بودند. بالاخره پس از چندین رفت و آمد پیک ها در کابل، چند تن از طرف مبارزین به شمول اکبرخان و اشخاصی ازطرف انگریزها به ریاست مکناتن در هوای آزاد، در روی زمین نشستند و بنای گفت وشنود را گذاشتند. در حالی که محافظین مسلح آنها را همراهی میکردند، زد و خورد آغاز شد. گروه همراه با اکبرخان که ابتکار عمل را بدست داشت، دست به عمل خشم آگین زده، افرادی از آنها را به شمول مکناتن، به قتل رسانیدند. با داغان شده دستگاه رهبری انگریزها، نیروهای متجاوز به سراسیمگی بیشتر مواجه شدند.
مشهور است که مکناتن در لحظات آخرحیات خویش عذر میکرد که او نکشند.
در شماره های بعدی دنبال میگردد.
***********
قسمت هشتم
و هنگامی که مردم عاصی سعی داشتند، میکننری (یک تن از سران سپاه مهاجم) را که زنده دستگیر و به اسارت در آمد بکشند، اکبر خان بر او بانگ میزد که « شما آمده بودید که ملک ما را بگیرید.» [52]
نوشته شده است که هنگام فریاد های اکبر بر مکناتن، شراره خشم از چشمان او می بارید. قتل مکناتن از طرف اکبرخان، که در شهرت او افزود، از نفرتی برخاسته بود که حرکت تجاوزی و کاربرد دسیسه و توطئه موجد آن بود.
مکناتن و قوای متجاوز بصورت دقیق میدانستند که مخالفت بسیار پردامنه است. در یک نامه ناتمام نوشته بود: «تا جاییکه ما دریافته ایم، همه کشور، علیه ما قیام نموده اند، تمام ارتباطات ما از طرف قطع شده است، تقریبأ همه مامورین دولت خواده آنانیکه از ما مبالغی معاش میگرفتند و خواه آنان که از طرف (شاه شجاع) اجیر بودند. همه وفاداری خود را به سران جدید ابراز داشته و تعداد کثیر نوکران و چاکران شاه شجاع را ترک کرده اند. چهل روز است که ما با دشمن که تعداد شان نسبت به ما خیلی زیاد است تحت شرایط غیر مساعد جنگیده ایم و ضایعات جانی غیر قابل ملاحظه را متحمل شده ایم. در ظرف یک یا دو روز ما باید از گرسنگی تباه می شدیم. راجع به زود رسیدن موسم سال و سردی فوق العاده که از آن قشون بومی (مرادش قشون هندی بود.) ما شدیدأ آسیب می بینند سخنی نمی گویم. مکررأ از طرف مقامات با صلاحیت نظامی خبر داده می شد که از دست قشون ما هیچ چیز بر نمی آید و با تأسف باید علاوه کنم که فرار در بین قشون از وقایع عادی شده بود. شرایطی که من فراهم کردم آوردن بهترین شرایط ممکنه بود و تباهی حیات پانزده هزار انسان هیچ سودی به کشورما نداشت. در حالیکه حکومت ما تقریبأ مجبور میشد تا به هر قیمتی که باشد انتقام سرنوشت ما را بگیرد. ما از افغانها به این ترتیب به شکل دوستانه جدا می شویم درین صورت من احساس رضایت مینمایم که هرحکومتی که بعد ازین شاید روی کار بیآید همواره متمایل به ایجاد حسن تفاهم با ما خواهد بود.» [53]
با وجود چنین برداشت از اوضاع پرمخاطره یی که در انتظار آنها نشسته بود، مکناتن سعی داشت با فریبکاری، خروج نیروهای اشغالگر را باتمام بدبختی های که آنها را فرا گرفته و مصیبت های بیشتری که در انتظار شان بود؛ به تعویق اندازد. او گمان داشت که میتواند با نیرنگ و رشوه شرایط دلخواه را تامین کند. یادداشت های ناتمامی که پس از مرگش بدست آمده و آن را در بالا دیدیم، ازین نیرنگ و فرصت جویی برای کسب پیروزی و نجات قشون حاکی است.
هنگام قیام مردم چندین از مامورین ارشد نظامی و ملکی انگلیسها بقتل رسیدند. اما هنگامی که وادار شدند افغانستان را ترک بگویند، به تدریج حین گذر به سوی جلال آباد، بقیه قوا نیز از میان رفتند، تنها یک تن دکتور جراح توانست زنده به سرحدات هند برسد و عده ای اسیر شدند.
بحث های که پس از قتل سفیر و از بین رفتن قوای نظامی، در لندن و دهلی بازتاب یافت، وظایف نظامیان و کارگزاران اداری در افغانستان را از طرف بحث قرار میدهد. اما خواستگاه سیاسی و اقتصادی طرف بحث نیست. بحث از نحوه مدیریت مکناتن و الفنستن و اشتباهات بقیه مطرح است. بدون اینکه عوامل اصلی بازشناخته شود. بدون اینک به ضرورت قربانی کردن نیروهای انسانی که برای منافع اقتصادی و استراتیژیک وجود دارد، مکث شود. در مورد تجاوز اتحاد شوروی به افغانستان نیز چنین است، چند جنرالی که تا حال در باره اوضاع آن وقت کتاب نوشته اند و بحث های که در زمینه کم و بیش براه افتیده، بریکدیگر اعتراض می کنند ویا انگیزه اصلی را در تاریکی می گذارند، بدون اینکه سر در گریبان ببرند و به خونریزیهای ذاتی تجاوز و جنگ که همواره به انسانها تحمیل میشود، اشاره شود.
قتل و مرگ هزاران انسان که اکثریت شان سپاهیان بیگناه هندی بودند، قربانیی بود که کمپنی آذ طلب و استعمار افزون خواه مسوؤل آن بود.
پیدایش نفرت علیه نیروهای اشغالگر جدا از نفرت علیه عمال داخلی اش نبود و همواره چنین است. از همان نفرت و انزجار بود که در گرماگرم معرکه و هیجانهای مردم، قتل شاه شجاع صورت گرفت. جالب است که او هنگامی که توجه یافت شجاع الدوله محمد زایی پسر نواب جبار خان کمر به مرگش بسته است به او خطاب میکند و می گوید: «گناه من چیست سرکار؟ بی گناهی! خطاکاران چنان بوده است که در واپسین لحظات حیات خویش نیز آنرا نمی شناسد.!!».
با قتل شاه شجاع در محلی که امروز به نام شاه شهید مشهور شده است، پچیده گی دیگری ایجاد گردید. زیرا مجلس و جرگه رهبران قتل او را در دستور کار قرار نداده بود. و برخی هنوز در پی تحقیق تصوری بودند که اعلان جهاد شاه را حاصل کرده و وی را به سوی جنگ بکشانند. حتا دست و پای او را با دیدارهای پیهم و فشار به سهمگیری به چنین کاری نیز وا داشتند. گفتنی است که در آن اواخر شاه شجاع طرف شک و بی مهری انگلیسها نیز قرار گرفته بود. در همان حال و با پافشاری رهبران جهاد، ابلاغیه جهاد علیه انگلیسها را امضاأ کرد و با تعلل و کارشکنی و بهانه جویی، پای در رکاب گذاشت تا دوشادوش جهادگران حرکت کند. پیداست که شاه شجاع هم مردم افغانستان و هم حامیان خویش را از دست داده بود. به هرحال قتل او گرهی دیگری به مشکلات رهبران افزود.
با وجود آنکه محمد زمانخان از طرف قیام کننده گان بدیل شاه شجاع بود و امین الله خان نایب او. اما کوشش محمد زمانخان و طرفدارانش بجایی نرسید بود تا او را جانشینی شاه شجاع را بپذیرند. زیرا وی آن میزانی از توانمندی را برای گردهم آوری متنفذین و تثبیت خود را بعنوان امیر نداشت. و چندی هم که او را بدان عنوان نامیدند، نتوانست کاری از پیش ببرد. در حالی که خلا ناشی از نبود شاه، کار را به تشنج کشانید، ذهن سنتی و حاکم که با پنهایی از چیره گی هایش موجود بود، به سوی وارثی از خاندان تیمورشاه ویا شاه شجاع ره بود. با آنهم پاره یی از اختلافات بار دیگر بوجود آمد که حتا منجر به زد و خوردهای خونین گردید. سرانجام فتح جنگ پسر شاه شجاع مقتول را به حیث شاه انتخاب کردند. محمد اکبر، بعنوان وزیر فتح جنگ انتخاب گردید که از آنروز به بعد بعنوان وزیر محمد اکبرخان نامیده شد. [54]
انتخاب فتح جنگ بیشتر جنبه شکلی رعایت سنت و خاطر خواهی سدوزایی های لب پرتگاه سقوط را داشت. مسلم بود که جنبه موقتی نیز داشت. زیرا عامل برتری محمد اکبرخان، شکست نظامی انگلیسها و زنده بودن دوست محمد خان ادامه سلطنت او را زیر سوال می برد. آن وضع به سوی پیروزی انگلیسها راه دیگری را باز کرد. دید و بازدیدهای رهبران جهاد ضد فرنگی با نمایندگان هند بریتانیه در حول بازگشت دوست محمدخان آغاز شد. پیروزی های که قیام کننده گان بدست آورده بودند و در نتیجه خروج بدون قید و شرط را متجاوزین پذیرفته بودند. در پای خدمت به طرح جدیدی ریخته شد. قرار برآن شد که قوای انگلیسی از چندین راه به افغانستان حمله ببرند. اسیران را نجات بدهند! دوست محمدخان از هند برگردد. پس از آن قوای مهاجم نیز افغانستان را ترک بگویند.
اکبرخان این پیشنهاد تحمیلی را پذیرفت. و با دلهره، تردد و وسواس، بدین دل خوش کرد که پدرش بر میگردد و نیروهای اشغالگر افغانستان را ترک می گویند. اما همانطوریکه در بالا یادآوری شد، پیش از ترک گفتن، باید بار دیگر افغانستان را اشغال کنند. اکبرخان، پذیرنده این طرح گردید. از جلال آباد به سوی کابل عقب نشست. اسیران انگلیسی را با خود برد. و بعد به سوی بامیان رفت. نیروهای انگلیسی از راه قندهار و جلال آباد، بخش های از کابل را به خاک و خون کشیدند؛ انتقام گرفتند و در غزنی نیز ویرانی اعمال کردند. [55]
انگلیسها، همزمان با آن حرکات نظامی دوست محمد خان بی خبر از اوضاع را در برابر خبر خوش بازگشت به افغانستان و اشغال تخت امارت قرار دادند.
*
چنانکه دیده شد، قیام مردم و تشریک مساعی جمعی با نقش محمد اکبرخان خروج انگلیسها را همراه داشت. اما ضعف سیاسی و موجودیت نقطه بسیار آسیب پذیر، رابطه پسری و پدری (محمد اکبرخان با دوست محمدخان)، طرح خواسته برگشت دوست محمد خان، چنان پیروزی را در کف دست انگلیسها نهاد که در واقع تمام جانبازی و زحمات قربانی گردید.
یورش قدرت نمایانهء مهاجمین تحت قومانده جنرال پالک، فقط میتوانست آبرویی مطابق پنداشت های لندن و دهلی بدست آورد. در حالی که آن آبروی رفته بر نمی گشت و تلفات و خساراتی که مهاجمین دیده بودند، جبیره نمیشد. اما از آنجایی که برگشت دوست محمدخان و برگشت قوای مهاجم نوین پذیرفته شده بود، با آنهم به اصطلاح جبران آبروی رفته و کشیدن انتقام پای آنها را بصورت مانور نظامی زود فرجام به افغانستان کشید. مانور بهره برداری سیاسی از طریق عمل نظامی زود فرجام این وعده پیشین را داشت که نیروهای اشغالگر به زودی برگردند. اما در پشت آن مانور زمینه موجود در وجود دوست محمدخان تضمین نفوذ دیرپای را در افغانستان با خود داشت.
بالا
بازگشت