معر فت چیست ،
و معر فت د ینی کدا م ا ست؟
د ستگیر نا یل
« علی محقق نسب،» ژور نا لیست ، و مد یر مجلهء حقوق زن که تحصیلا ت عا لی در حوزه های علمی مذ هبی هم دارد، طی ما ههای گذ شته با نشر مقا له ای زیر عنوان « ارتدا د د راسلا م » بنا بر شکا یا ت برخی علما ی د ینی کا بل ومشا ور مذ هبی رییس جمهور کرزی ، ا ز طرف مقا ما ت ا منیتی د ستگیر وبه محا کمه کشا نیده شد.بر غم همه ا عترا ضا ت جا معه ء رو شنفکری و نها د ها ی حقوق بشر محکمه ،محقق نسب را به د و سا ل حبس؛محکوم نمود.ا لبته ا ین یک حرکت و ا قدا م ضد رو شنگری و مخا لف آزا د ا ند یشی تا زه ا ی نیست که بوسیلهء مذ هبیون قشری و عقبگرا صورت میپذ یرد.ا ز زما ن بقد رت رسید ن آ قای کرزی تا کنون چند ین روشنفکر وخبر نگا ر ودیگر ا ند یشا ن را هم جا معه ء رو حا نیت عقبگرا به لحا ف کفر گویی و ارتدا د پیچا نیده است.
یکی د و سا ل قبل، مد یر روز نا مه ء چرا غ به کفر گویی و الحا د متهم شد تا آ نکه مجبور به ترک وطن گرد ید. د ر لویه جرگه ء ا ضطرا ری و قتیکه ملا لی جویا نما ینده ولایت فراه از حضور گسترده و اعما ل نفوذ جنگ سالاران و رهبرا ن مذهبی تنظیمها وعملکرد های خو نین شا ن ا عترا ض کرد ، پیشنها د اخراج ا ز جلسه و توبه کرد ن ا ز طرف رییس مجلس آ قا ی مجددی دا ده شد.( یکی ا ز شیوه های کیفردهی مذهبی به مجرم،کشتن وتوبه دا دن ا ست.) لطیف پد را م کا ند ید ریا ست جمهوری د ر ا جلا سی با پیشنها د بحث پیرا مون تعدد زوجا ت د ر ا سلا م ، ا ز طرف داد گاه عا لی متهم به کفر گویی شد تا ا ز ا شترا ک د ر انتخا با ت، رد صلا حیت شده ومحا کمه گردد ( که نشد ).بد بختا نه تا ریخ گوا ه ا ست که دا نشمندا ن ، علما ی د ینی ، فلا سفه و عرفا ی نا مدا ر جها ن ا سلا م در زما ن ها ی مختلف ، بد لیل آزا د ا ند یشی، و روشنگری وا ند یشه های ا نسا ن سا لا ری ، به جوخه های دا ر کشیده شد ه ا ند ویا مثله وا عدا م گرد یده ا ند.ا ستا د طوس ، ابو القا سم فردوسی بجرم معتزلی بود ن ا ز نظر سلا طین غزنوی ا فتید و در آخر عمر، به خوا ری بمرد.منصورحلا ج، با انا لحق گفتن ،دره خورد، مثله شد وعا قبت جسد ش سوختا نده شد وخا کسترش را به دجله ا ندا ختند.؛عین القضا ت همدا نی به اتها م ا لحا د و ا سلا م گریزی ا عدا م شد ،شها ب الدین سهروردی مشهور به شیخ ا لا شرا ق به اتها م ترک متا بعت د ین بقتل رسا نیده شد ،رفتا رعلما ی عقبگرا و متعصب با زکریا ی رازی و بو علی سینا ، نمونه کا مل خشو نت د ین با د ا نش و فلسفه بود.میگویند کتا بهای ا ما م رازی را تا ا ن حد بر سر ش کو بید ند تا بینا یی خود را ا ز د ست دا د.و ابو علی سینا را « کا هل نما ز و زند یق» خواندند.ابو علی سینا به ا ین اند یشه متهم بود که علم را د ر خا رج ا ز شریعت ، جستجو می کرده ا ست. حتی حسن د لا ریلی بزرگترین عا لم وقت د ر بستر مرگ ، د ر با ره ابو علی گفت که « گوا هی مید هم بر ا ینکه خداوند بزرگ است و ابن سینا ، کذ ا ب !. ا بن مقفع فا رسی ، بزرگترین ا د یب عصر خلا فت وبنیا ن گذا ر نثر عر بی ، بصورت فجیع زنده د ر آ تش سو زا نیده شد.ا لکند ی فیلسوف عر ب بگنا ه ا ینکه ا ز آ شتی منطق و فلسفه با الهیا ت جا نب داری میکرد ، بفتوا ی فقها و د ستور المتوکل خلیفه عبا سی به ضرب 52 شلا ق محکوم شد وکتا ب ها یش در رود دجله اندا خته شد.ابن الرشد فیلسوف وعا لم عرب ،به علت نفی نظریا ت غزا لی به ا ثر فتوای فقیهیا ن زند یق وملحد شنا خته شد وبه ا مر المنصور، پا د شاه و قت ا ند لس ،به ا فریقا تبعید گرد ید ابن الرشد میکوشید د ا نش وشریعت با هم نزد یک سا خته شوند.ابن خلدون مورخ شهیرعرب به امر یک وزیر عراق ا ستخوانهایش ا ز گور بیرون کرده شده همراه با نسخه های تا ریخش سوزا نیده شد.ابن خلد ون،فرهنگ کشی و کتا ب سوزی های فا تحا ن عرب درکشورهای مختلف را برملا کرده بود.ا وگفته بود ا ز ا مورغریب ا ینست که حا ملا ن علم د راسلا م ،عجما ن بود ند واگر عا لمی هم یا فت میشد که در نسب عرب بود، در مکتب عجم تر بیت یا فته بود....»
ا بو علی سینا د ر یک ربا عی خود د ر رد ا تها ما ت وارده گفته بود:
کفر چو منی، گزا ف و آ سا ن نبود محکمتر ا ز ا یما ن من ، ا یما ن نبود
د ر د هر چو من یکی و آ نهم کا فر پس د ر همه د هر، یک مسلما ن نبود
بسیا ری از ا ین علماء ودانشمندا ن میخوا ستند مدارس د ینی را با د انشگا هها آ شتی بد هند ومیا ن مدا رس علوم د ینی و دانشگا هی ،داد و ستد های علمی صورت بگیرد تا میان علوم عصری و دینی تعا رض صورت نگیرد.میتوان تخمین زد که مثلا شصت یا هفتا د سا ل پیش آ موزش علوم شیمی و فزیک د ر کشور ما قد غن بود علم شیمی یعنی اینکه خد ا نیست!.ا ما ا مروزه ا ین علوم و سا یر علوم طبیعی یکی ا ز ضروریا ت آ موزشی برای تحصیل کرده گا ن اند.ببینید ، اما م غرا لی در کتا ب « مقا صد الفلا سفه » گفته که « خوض د ر ریا ضیا ت، مسلما ن مو من را به کفر می کشا ند. نظر در علم اقلید س وتعمق در حسا ب، وهند سه،ما یه فسا د است وعلوم طبیعی هم مذ موم و آن را« حق آ لوده به با طل وثوا ب مثبته با خطا » خوا ند.آ یا میشود د را ین عصر انتر نتی و تجربیا ت کیها نی هند سه و حسا ب و فزیک و شیمی را نخوا نیم ؟ و ا گر نخوا نیم ، ما ،د ر کجا ی تاریخ قرار خوا هیم دا شت؟
ا لبته د ر آ یین مسیحیت هم و ضع بهتر ی ا ز ا ین نبود.مخا لفین کلیسا با بیرحمی تما م سر کوب و مجا زا ت می گر د یدند.پس ا ز قرن چها رم میلا دی ، پا پ ها و کشیش های عیسوی خود را به منبع رستگا ری مردم تبد یل کرده بو دند.در کلیسا ها پا پ ، بعنوا ن جا نشین مسیح و اسقفها و کا ر د ینا ل ها ، آ نچنا ن نیا بتی ا ز سوی خد ا و مسیح برای خود شا ن سا خته بو د ند که حتی بهشت و دوزخ را هم تقسیم میکر د ند.ا ین روشها و سنتها سبب شد که د ر قرنهای 15 و 16 م با راهگشا یی و اند یشه های بزرگ مردا نی چون ولتر، نیوتن ،کا نت روسو و هگل و..که قرن خویش را « عصر فروغ » یا رو شنگری نا م گذ ا شته بو د ند، بر ضابطه ها ی قیم و صغیری که قرن ها برای جهان مسیحی حکمفرما بود، خط بطلا ن کشید ند و پرو تستا نیزم مسیحی را اسا س گذا شتند.پرو تستا نیزم مسیحی یعنی چه بود؟عبا رت ا ز یک نهضت فکری دینی بود که به روش کلیسا و روحا نیت سنتی مسیحی ا عترا ض دا شتند که این تحول فکری، آغاز گر تحولا ت سیا سی و ا جتما عی سر نوشت سا زی گرد ید.
ا ز ا ینها که بگذ ریم، د ر همین عصر حا ضر در جمهوری ا سلا می ا یران هم که محا فظه کا ران مذهبی حکومت می را نند ، هما ن میگذ رد که د ر ا فغا نستا ن امروز و قرون وسطی میگذ شت.طی سا لهای نظام جمهوری ا سلا می د ر ایران نیز بسیار روشنفکرا ن ، خبر نگاران ، علمای جیید د ینی ومخا لفان دو لت بجرم کفر گویی و الحا د ا عدا م ،ویا روا نهء زندا ن شده ا ند.آ یت الله منتظری، محسن کد یور، د کتر عبد الکریم سروش، دکتر ها شم آغا جری، وده ها تن د یگرو از روز نا مه نگا ران چون عبد الله نوری،سردبیر روز نا مهء خرداد لطیف صفری،سرد بیر روز نا مه
« نشا ط»،ما شاء الله شمس الوا عظین ، سر د بیر روز نا مه « عصر آ زا ده گا ن » به جرم آزا د اند یشی، تفکرا ت جدا یی دین از دو لت و مخا لفت با نظام فقا هتی محکوم به خا نه نشینی و یا حبس گردیده اند.آیت الله منتظری،مخالف با«ا صل ولا یت فقیه » است. و میگوید که فقیه با ید بطور د موکرا تیک و برای مد ت مشخص ،ا نتخا ب شود.و قا بل عزل با شد.شیخ محمد مجتهد شبستری ، ا ستا د فلسفه در دانشگاه تهرا ن که یک رو حا نی معروف ا ست، رهبران د ینی جمهوری اسلا می آ نرا شخص « لا ییک» خطا ب میکنند.عبد الله نوری را بد لیل اینکه د ر مطبو عا ت ا یران ا ز حد ود قد ر ت رهبر و وضعیت حقوق بشر وعد م آ زا دی بیا ن در نظا م جمهوری ا سلا می ا نتقا د میکرد ، روا نه ء زندا ن کر د ند.د کتر عبد الکریم سروش ، در مصا حبه ای با هفته نا مه کیها ن چا پ لند ن گفته بود که « ا گر پیا مبر ا سلا م د ر زما ن ما می زیست، نها د ها ی حقوق الهی ( ولا یت فقیه ،مجا زات های تعزیری ،واجب القتل بودن مرتد نا بری حقوق زن با مرد ،وتبعیض نسبت به غیر مسلما ن ،د رجا معه ا سلا می ( ذ می ها )،ا ز میا ن می رفت.»(1 )
حا ل با جستجو و ورق گردا نی کتا ب ها و رسا له ، ببینیم که ا صو لا معرفت چیست و معرفت د ینی ،کدا م ا رزش ها و د ا نشها ست که عا لما ن د ینی سطحی نگر و عقبگرا با ا ستفا ده ا ز آ ن ، شمشیر خصو مت ا زنیا م کشیده اند و هر کسی را د ل شا ن خواست و مخا لف را ی شا ن بود ،بسا ده گی گردن می زنند و آزاد ا ند یشی و روشنگری را مثله میکنند؟
نخست می بینیم که معرفت چیست؟ : معرفت را معا نی و تعبیر های زیا د است.ا ما د ر ا صل، بمعنا ی شنا سا یی و شنا خت ا ست.د ربیت زیر ا ز سعدی توجه کنیم که معرفت را به معنی شنا خت خدا وند ورسید ن به ا ود ا نسته است:
« بر گ د رختا ن سبز، د ر نظر هو شیا ر
هر ورقش د فتر یست، معرفت کرد گا ر»
معا نی د یگر معرفت را سعدی د رکتا ب گلستا ن خویش چنین تعریف میکند:« سفر را، فوا ید بسیا راست یکی:نزهت خا طر، و د یگری ، معرفت یا را ن ».یعنی شنا خت د و ستا ن.سعدی د رهمین کتا ب « معرفت م را بجا ی« رفا قت» هم بکا ر برده ا ست: « معر فت قد یم را ، بحر حجا ب کی شود
گرچه به شخص غا یبی ، در نظرم ، مقا بلی»
وا ژهء معرفت در زبا ن متدا و ل ا د یبا ن وشا عرا ن ،به معنی فضل و هنر و علم و ا د ب ا ست.که مقا بل آ ن ،جهل و نا دا نی و بیخبری و حما قت قرا ر دارد. د ر بیت زیر ا ز حا فظ د ر همین معنی میخوا نیم :
_ معر فت نیست د ر ا ین قو م، خد ا یا سببی
تا بر م گو هر خود را به خر ید ا ر د یگر
ا ما د ر د و بیت د یگر ، معرفت به معنا ی شنا خت و آ گا هی معنوی و رو حا نی ا ست:
_ شعر حا فظ همه ، بیت الغزل معر فت ا ست
آ فرین بر نفس د لکش و لطف سخنش
_ بی معر فت مبا ش که ، د ر لم یزید عشق
ا هل نظر ، معا مله با ، آ شنا کنند
یعنی غا فل مبا ش که در آ نجا ییکه عشق را به معا مله و مزا یده می گذا رند ، صا حبنظرا ن ، با کسی معا مله می کنند که ا هل عشق با شند.« د ر ا صطلا ح ا هل صو فیه ، وا ژه ء معر فت ، نو عی آ گا هی یی ا ست که ا ز راه پا کیزه گی نفس و طی مرا حل سلوک بر د ل عا رف مکشو ف میشود. برای پا نها د ن به طریقت ا لهی و پیمود ن هفت وا دی عشق معرفت یا آ گا هی ، ضروری ا ست. »(2 ) ا ز همینجا ا ست که واژهء عرفا ن با معرفت نز د یک میشود وهردو یک معنی را می رسا نند.در واقع، عرفا ن ، معرفت حق و شنا خت آ فریده گا ر ا ست.با ا ین تفاوت که عارف کسی ا ست که خداوند ا و را به مر تبت شهود ذا ت خود رسا نیده با شد.و بد یهیست که ا ین حا ل ، جز از راه کشف و شهود مسیر نیست. صو فیگری و تصوف نیز یکی ا ز شعبه های عر فا ن ا ست. تصوف ، سیر وسلوک عملی است وعر فا ن، سیر و سلوک رو حا نی .بعبا رت د یگر: تصوف ، جنبهء عملی عر فا ن ا ست وعر فا ن، جنبه علمی و ذهنی تصوف.».(3 )
ا ز نظر عا رف ، خد ا د ر همه جا هست وسر خد ا درهر سری هست .خوا ه عا رف با شد ویا عا می ،خوا ه عا لم با شد ویا غیر. حا فظ گو ید:
_ گر پیر مغا ن مر شد ما شد ، چه تفا و ت ؟
د ر هیچ سری نیست که ،سری زخدا نیست
در صو معه ء زا هد و د ر خلو ت صو فی
جز گوشهء ابرو ی تو محرا ب د عا نیست
« و شمس ، ا ز «حد یث عرفا ن» سخن میگوید.منظور ا ز حد یث عر فا ن، هما ن شنا خت نفس خود ا ست.و آ ن برابر ا ست با شنا خت خد ا .و این حد یث پیا مبر را می آ ورد که گفته ا ست « من عرف نفسه فقط عرف ربه » هرکه خود را شنا خت، پرورد گا ر خود را شنا خت.که ا نسا ن خود ،مظهر خدا وند ا ست.در واقع روی دیگرسکهء« حد یث عرفان»، تلقین ا ند یشهء ( ا نسا ن_ خدا یی ) همسا نی ا نسا ن با خدا وند ا ست ..» (4 )
معرفت را میتوان به د سته های ذ یل نقسیم کرد:
معرفت علمی،: که کو شش ا نسا ن برای فهم طبیعت و تغییر جهان است.
معرفت فلسفی :که کو شش ا نسا ن برای فهم کلی ترین قوانین طبیعت، هستی ، جا معه و تفکر ا ست.
معرفت د ینی : که کوشش ا نسا ن برای فهم ودرک شریعت ا ست.معرفت شهودی هم هست و آ ن هما ن د رک قلبی عارف و صوفی ا ز خداست که او را به مر تبت شهود خود رسا نیده ا ست.
شریعت چیست؟ عبارت از مجموعهء ارکان و اصول و فروعی که بر نبی ،نا زل شده ا ست.برعلا وهء تا ریخ زنده گی سیره و سنن ا ولیا ی د ین» ومعرفت د ینی هما ن معارف مستفا د ا ز کتا ب و سنت ا ست، ( نه خود کتاب و سنت ونه ایما ن بدا نها) معرفتی بشریست یعنی چیز ها ییکه بشر، ا ز کتا ب وسنت میفهمد.» (5 )« د ین از نظر مومنا ن، واجد وحا وی تنا قض و اختلا ف نیست ا ما معرفت د ینی ، واجد ا ختلا ف و تعا رض ا ست. یعنی آ راء علمای د ین وفهم دانشمندا ن از متون د ین ، آ گنده از ا قوا ل متعا رض و متفا وت ا ست.خواه در عرصهء فقه، خوا ه کلا م ، وخواه در تفسیر ویا ا خلا ق در هیچ عصری از اعصا ر، فهم از شریعت ، نه کا مل ا ست و نه ثا بت، و نه پیرا ستعه از خطا و خلل ا ست.نه مستغنی از معارف بشری ونه مستثنای قدسی و الوهی دارد ... ونه جا ودا نه و ابد ی ا ست..» (6)
در عصر ما ، تلا ش پیگیر و کار بر جسته ایکه د کتر شریعتی د ر مورد معرفت د ینی ا نجا م داده ، تفکیک ا سلا م ذا تی ، ا ز ا سلا م تا ریخی ا ست.ا و میگفت: « بسیا ری ا ز چیز ها ییکه نها د رسمی و سنتی د ینی متولیا ن رسمی د ین بنام ا سلام مطرح میکنند ، این اسلا م ذا تی نیست؛ ا سلا م تا ریخی ا ست. اسلام تا ریخی یعنی چه؟ یعنی آ نچه که رو حا نیون ، علماء و مرد م ا عصا ر گذ شته ا ند یشیده ا ند، تجربه کرد ند ، و امروز صرف بد لیل آ نکه مربوط به گذ شته ا ست ، مقد س ولبا س د ینی بتن کرده ا ست. فهم ها ، درک ها و استنبا ط ها ی علمای دوره های گذ شته ربطی به ا سلا م ندا رد. ا ین فهم آ نها بوده ا ز ا سلا م. هما نطوریکه آ نها حق د اشتند قرآ ن را بخوا نند و فهم کنند، ما هم حق د ا ریم بسهم خود ما ن قر آن را بخوا نیم . وفهم کنیم. فهم آ نها برای ما ، حجت نیست..» (7)
ا ز نسل ها بد ینسو، ما د ین خود را ا ز پدرا ن واجدا د خود به ارث گرفته ایم پیش از آنکه ا ز د یا نت خود چیزی را بدا نیم. وعلمای د ینی ما هم ا ز خشم و قهر و آ تش دوزخ و بهشت برین و کیفر های ا ستخوانسوز ا ز جا نب خدا به بنده گا ن گنهکا رش سخن گفته ا ند. و از ارشهای ا نسا نی و اخلا قی و تربیت پذ یری و ا نسا ندوستی و مرد م سا لاری و محبت و لطف و بخشا یش خدا وند، کمتر سخن را نده ا ند.و جوهر ا صلی د ین را ا ز نظر عوا م، پوشیده نگهداشته ا ند « قبول د ین، همیشه مستند به قبول یک رشته معلوما ت ا ست. وآ د می تا تصویر ویژه ا ی ا زمعرفت وجهان و ا نسان وتا ریخ ندا شته با شد ،خود را به د ین ،نیا زمند نمی بیند.ویا اصول دینی راپذ یرفتنی نمی یا بد.(8)
د کتر عبد الکریم سروش میگوید:« با ید از وا نمود کرد ن ا ینکه ا سلام ،جوابگوی همه نیا ز های جا معهء مد رن از قبیل د موکرا سی ،و حقوق بشر ا ست ، د ست بر د اشت. ا سلا م ، و ظا یف مو منین را مشخص میسا زد.درحا لی که د موکرا سی ، حقوق شهر وندا ن را تضمین میکند. سا زش دا د ن ا ین د و، وظیفهء ما روشنفکران جها ن سوم است.» وی می ا فزا ید:« یکی ا ز مواضع تجلی « ا نسا نی بو د ن د ین » آ نست که « تکلیف فوق طا قت نکند عقل آدمیا ن تکلیف فوق طا قت را تقبیح میکند و از د ین انتظا ر دارد که آ د می کش و ا نسا ن ستیز، نبا شد...»(9)
بر میگر د یم به ا صل معرفت ا ز د ید عا رفا ن ا ز نظر اربا ب معرفت ، دو نیرو در روا ن ا نسا ن در حا ل نزاع و کشمکش ا ند: یکی عقل و د یگری ،ا حسا س. در عقل ،علوم ومعا رف رشد می یا بند. و د ر ا حسا س ،مسا یل دینی وعا طفی. گروهی ا ز علمای ا سلا م میکوشید ند وجود خدا را ا ز راه عقل و بر ها ن و استد لا ل ، ثا بت کنند. ا ما فرقه های د یگر معتقد بو د ند که ا یما ن ، عبا رت ا ز تصد یق به قلب ا ست. یعنی خدا را ا ز راه قلب و صفای با طن با ید شنا خت. نه از راه منطق و استد لا ل. مولا نا نیز پای ا ستدلا لیا ن را« چو بین » خوا نده است.ودر جای د یگر گفت: « عا شقم من ، بر فن د یوا نگی سیرم ا ز فر هنگ و ا ز فر زا نگی »
بحث ا ینجا ست که د ر ا ین عصری که ما زنده گی میکنیم ، ودر این هزارهء سوم که پیشرفت علوم و فن آوری ها و دا نش بشری برای ا نسا نها ا فتخا ر آ فرین شده ،میشود که صرف به معنویا ت و د نیای درونی خود رجوع کرد و ما نند زاهدا ن وصو فیا ن گوشه گیر و منزوی بود وبه سیر و سلوک معنوی پر داخت ویا با العکس بنام متمدن بود ن ا زارزشهای معنوی ورو حا نی غافل ما ند. و زنده گی را مصروف بودن درخورد وخوا ب وحیات ما شینی و میخواره گی و تن آ سا یی و زنبا ره گی و هزاران گرفتا ریهای نا بکا رد یگر عصر ما که بشریت را به وحشیگری سوق کرده خلا صه نمود؟ جواب ا ین پر سش را شیخ اجل سعدی چنین داده است :
« تو بر تخت سلطا نی خو یش با ش
به ا خلا ق ، پا کیزه د رویش با ش »
آری! میتوا ن هم عا لم و صنعتگر و ریا ضی د ا ن و فیلسوف ودکتور وغیره بود و هم میتوا ن سا عتی با د ل خود و خدای خود خلوت کرد و روح را صیقل و صفا بخشید این چند بیت از یک غزل عا رفا نه مولا نا میتوا ند را هنما ی خوب و درما نگر روح سر گردا ن برای همهء ما ا نسا نهای روی زمین به هر د ین و آ یینی که هستیم وهر مذهب و سنتی را که د نبا ل میکنیم با شد:
_ « چه تد بیر ا ی مسلما نا ن ، که من خود را نمی د ا نم
نه تر سا ، نه یهو د م من ، نه گبرم ، نه مسلما نم
نه ا ز خا کم ، نه ا ز با د م ، نه از آ بم نه ا ز آ تش
نه ا ز عر شم ، نه ا ز فر شم ،نه ا ز کو نم ،نه ا ز کا نم
نه ا ز د نیا ، نه ا ز عقبی ، نه ا ز جنت ، نه ا ز دو زخ
نه ا ز آ د م نه ا ز حوا ، نه ا ز فر د و س ر ضوا نم
عجب یا را ن، چه مر غم من ، که ا ند ر بیضه می پر م
د رون جسم آ ب و گل ، همه ، عشقم ، همه جا نم
_________________________________( ها لند_ 2005 )
یا د د اشت ها:
1 _ کیهان لند ن، شمارهء 760 سا ل 1378
2 _ ره آ ورد، نشریهء آ زاد ا ند یشا ن ایران در لس ا نجلس امریکا شماره 52 سا ل
3_ هما نجا ، ص 132 .
4 _ خط سو م ، نا صر الد ین صا حب ا لزما نی ، _ص 487 .
5 _ قبض وبسط تیوریک شر یعت، د کتر عبد ا لکریم سروش ، ص 322 .
6 _ هما نجا ص 441 .
7 _بخشی از سخنرانی دکترهاشم آ غا جری استا د دانشگاه تهران درباره د کترشریعتی و
پروژهء پروتستا نیزم اسلامی
8 _ قبض و بسط تیوریک شریعت ، د کتر سروش _ ص 281 .
9 _ هما نجا _ ص 456 .
بالا
بازگشت