kelkin3 ,siasi4, ariaye

مناسبات ژاپن با افغانستان: از پیوندهای تاریخی-فرهنگی، تا عملگرایی در مسیر مبارزه با تروریسم

کلکین : روابط دوجانبه مابین ژاپن و افغانستان به سال ۱۹۳۱ باز می گردد، زمانی که معاهده دوستی بین دو کشور امضا شد. گرچه پیش از آن نیز دو کشور مراوداتی با یکدیگر داشتند اما در این سال، ژاپن روابط دیپلماتیک رسمی خود را با افغانستان آغاز کرد. با پشت سر گذاشتن تحولات وقت، پس از جنگ جهانی دوم نیز در سال ۱۹۵۵، ژاپن سفارت خود را در کابل افتتاح کرد. هرچند این سفارت در زمان اشغال شوروی بین سال های ۱۹۷۹-۱۹۸۹ و همچنین در طول اشغال طالبان بین سال های ۱۹۹۶-۲۰۰۱ بسته شد.

می توان گفت ظهور طالبان در افغانستان -به عنوان یک نگرانی اصلی امنیتی منطقه ای- باعث تغییر در روابط توکیو و کابل گشت. گرچه ژاپن حتی پیشنهاد برگزاری گفتگوهای صلح بین طالبان و ائتلاف شمال را نیز داد. اما با تبدیل شدن افغانستان به نقطه ای کانونی از حضور و مداخلۀ جامعه بین ‌المللی پس از ۱۱ سپتامبر، ژاپن به مشارکت کننده ای کلیدی در روند صلح سازی و بازسازی با تمرکز بر توسعه در این کشور تبدیل شد.

ژاپن بنابر جدیتی که برای وضعیت افغانستان قائل بوده است، میزبان اولین کنفرانس بین المللی برای کمک به بازسازی افغانستان شد که هدف آن گردهم آوردن جامعه بین المللی به منظور بحث و بررسی پیرامون بازسازی این کشور جنگ زده بود. به باور ژاپن، تأثیر اقدامات تروریستی (که باعث سقوط شدید بازارهای توکیو نیز شده بود) یک تهدید بین ‌المللی فوری محسوب شده و مسبب اتخاذ استراتژی معروف واشنگتن تحت عنوان «جنگ علیه ترور» گردیده بود. از این رو، تلاش توکیو برای برقراری ثبات در افغانستان تا حدی ناشی از مواضع و موقعیت این کشور به عنوان عضوی مسئول در جامعه بین المللی بود.

برای پیشبرد این دستور کار، ژاپن اولین دور کمک های انکشافی/توسعه ایِ رسمی خود به کابل (ODA) را به مبلغ ۵۰۰ میلیون دلار آمریکا و تا سال ۲۰۰۵ جهت تلاش های بازسازی به کاربست. یکی دیگر از نتایج مهمِ کنفرانس بین المللی کمک های بازسازی به افغانستان؛ بازگشایی سفارت ژاپن در کابل بود که در بحبوحه تهاجم شوروی تعطیل گردیده بود. این رویدادها طلوعی از چشم انداز پیش رویِ ژاپن در قرن بیست و یکم نسبت به افغانستان را ظاهر می نمود؛ افقی که در راستای هدف این کشور مبنی بر طرح نقش رهبری برای هویت قدرت منطقه ای خود متکی بود.

بدین ترتیب حتی اگر ژاپن مرتبا و مکررا در مباحثی پیرامون افغانستان نام برده نشده باشد، باید گفت این کشور از ابتدای قرن اخیر بازیگری کلیدی در افغانستان بوده و از نظر کمک های مالی عمده پس از ایالات متحده در رتبه دوم قرار داشته است. چنانچه ژاپن وظیفه «کشوری پیشرو» را در اجرای یکی از پنج برنامه مهم اصلاحات در حوزه امنیتی که به عنوان پایه اصلی بازسازی و ثبات افغانستان معرفی شده بود –پروژۀ “خلع سلاح، خنثی سازی و ادغام مجدد” یا همان دی.دی.آر[۱]-، بر عهده گرفت.

همچنین زیرساخت ها و توسعه همه جانبه روستایی اصول کلیدی کمک های بازسازی ژاپن در افغانستان بوده است، و این مهم به خوبی با مشارکت توسعه یافته ژاپن برای زیرساخت هایی با اولویتی از توسعه و بهبود شبکه های ریلی و جاده ای ادغام شد. بدین ترتیب، پرداخت های عظیم ژاپن برای کمک های زیربنایی اقتصادی، صلح سازی در مقیاس گسترده و پیشبردِ برنامۀ خلع سلاح، خنثی سازی و ادغام مجدد، ژاپن را به عنوان بازیگری فعال در افغانستان، در کنار کشورهایی مانند ایالات متحده، بریتانیا، آلمان و ایتالیا نشان داد.

نگاهی به پیشینۀ روابط تاریخیِ دیرینِ ژاپن و افغانستان

اگرچه روابط دیپلماتیک بین افغانستان و ژاپن به طور رسمی در سال ۱۹۳۱ برقرار شد، اما تماس های اولیه به سال ۱۹۰۷ باز می گردد. پیش از آن نیز می توان گفت به گونه ای شگرف، شباهت ‌های تاریخی نزدیکی بین افغانستان و ژاپن وجود داشت. در دهه ۱۸۶۰، هم افغانستان و هم ژاپن اصلاحاتی مدرن را آغاز کردند. امیر شیرعلی خان، حاکم وقت افغانستان طی سال های ۱۸۶۳-۱۸۶۶ و همچنین سال های ۱۸۶۸-۱۸۷۹، سری اصلاحات مدرنی را ارائه و حوزه های اداری جدید و ارتش ملی نوینی شبیه به ارتش اروپا ایجاد کرد. همچنین امیر شیرعلی سیستم فئودالی کشاورزی مالیاتی را ملغی، و دست به اتخاذ فعالیت هایی چون راه اندازی سیستم پستی/چاپاری نموده و نیز نخستین هفته نامه افغانی به نام شمس النهار را منتشر ساخت.

لیکن متاسفانه با گرفتار آمدن افغانستان به عنوان کشوری حائل میان روسیه تزاری و هندِ بریتانیا، وسعت جغرافیایی افغانستان در قرن نوزدهم به واسطۀ نزاع و کشاکشی که به عنوان بازی بزرگ شناخته می شود، متحمل سری ضربات و آسیب هایی گردید.

از دیگر سو، ژاپن نیز در سال ۱۸۶۸ مجموعه‌ای از اصلاحات مدرنی تحت آنچه که به “بازسازی میجی” معروف بود را اتخاذ کرد که تحت نام “عصر میجی”، از “حکومت روشنگرانه[۲]” مشهور گردید. تغییرات شدید تحت شعارِ فوکوکو کیوهی (شعار ملی ژاپن در دوره میجی که بر ضروت غنی ساختن کشور و تقویت نیروهای مسلح متمرکز بود) نهادینه، و سوگند پنج ماده ای توسط امپراتور صادر شد که آداب و رسوم شیطانی باستانی را رد و در سراسر جهان به دنبال دانش بود.

با این حال، هم امپراتور وقت ژاپن و هم امیر وقت افغانستان به قدرت هایی که از نظر نظامی پیشرفته تر و به ویژه در مجاورت شان قرار داشتند، بدبین و شکاک بودند. در سال ۱۸۷۰، امیر شیرعلی خان اولین تمبر پستی را منتشر کرد. ژاپن نیز در سال ۱۸۷۱ از این جریان پیروی کرد. سال بعد بود که کلمه «افغانستان» برای اولین بار در روزنامه های ژاپنی آمد. متعاقبا در سال ۱۸۷۳، روزنامه «توکیو نیچی نیچی شیمبون» (نام سابق ماینیچی شیمبون) روایتی پیرامون افغانستان منتشر کرد و در سال ۱۸۸۷ نیز «آساهی شیمبون»، روزنامۀ صبح ژاپن، مقاله مفصلی در مورد بامیان افغانستان نوشت. (Amin, 2007: 10-11)

برتری در پیروزی های آسیایی؛ نقطه ثقل روابط اولیه افغانستان و ژاپن

نکته جالب توجه آن است که روابط دیپلماتیک بین ژاپن و افغانستان تا قرن بیستم به طور رسمی برقرار نشده بود؛ اما محمد ایوب خان، فاتح شکست بریتانیا در جنگ دوم آنگلو افغان؛ اولین مقام افغانستان بود که به ژاپن رفت. ایوب خان به عنوان مهمان افتخاری دریاسالار هیهاچیرو توگو[۳]، در جشن های پیروزی آسیایی بر قدرت های اروپایی مورد استقبال قرار گرفت. توگو همچنین به خاطر نقشش در جنگ روسیه و ژاپن (۱۹۰۴-۱۹۰۵) به عنوان یک قهرمان شناخته می شد. بدین ترتیب در آن زمان پیروزی هر دو کشور افغانستان و ژاپن، پرتوهای امید برای استقلال را به بسیاری از کشورهای مستعمره در سراسر جهان ساطع می کرد.

سردار ایوب خان معروف به “فاتح میوند” قهرمان بزرگ جنگ دوم انگلیس و افغانستان (۱۸۷۹-۱۸۸۰) بود. وی فرمانده باتجربه در جنگ مدرن و ژنرالی توانمند، در ۲۷ ژوئیۀ ۱۸۸۰ قاطعانه یک نیروی بریتانیایی به رهبری ژنرال جورج باروز را در جریان نبردی آشکار در میوند، چهل مایلی غرب قندهار با قلع و قمع کردن تمام نیروهای بریتانیایی شکست داد.

محمد ایوب خان هرگز مشروعیت امیر عبدالرحمن، پسر عمو و یا جانشین او امیر حبیب الله را نپذیرفت. عبدالرحمن سردار ایوب را به هند بریتانیا اخراج کرده بود. هنگامی که امیر حبیب الله در سال ۱۹۰۷ برای یک دیدار رسمی به هند بریتانیا رفت، قرار شد سردار ایوب خان (به دلیل نگرانی از امکان تلاش ایوب خان برای برهم زدن اوضاع، در دست گرفتن قدرت و بازگشت به افغانستان) به هر کشور اروپایی یا آمریکا سفر کند. سردار ایوب خان نیز برای ادای احترام به پیروزی ژاپن در جنگ روس و ژاپن، در صدد سفر به ژاپن برآمد.

بدین ترتیب ایوب خان در ۱۲ ژانویه ۱۹۰۷ لاهور را برای سفری طولانی به ژاپن ترک و در ۱۶ فوریه به شهر کوبه رسیدند. او در ۱۸اُم برای بازدید از آکادمی نیروی دریایی به توکیو رفت. سفر طولانی ایوب خان در ۲۰ مارس به پایان رسید و در ۸ آوریل ۱۹۰۷ به لاهور بازگشت. وی در طول سفر خود با استقابل خوبی مواجه شد؛ از هنگ ‌های گارد شاهنشاهی در پادگان‌ ها و یک دانشکده نظامی برای افسران و همچنین از کارخانه کشتی سازی نیروی دریایی بازدید کرد. ایوب خان به نشانه همدلی و احترام به میزبانان خود، مبلغ ۲۰۰ ین را به مرکز توکیو برای سربازان معلول در جنگ روسیه و ژاپن اهدا کرد. (Amin, 2007: 11- 13)

پیروزی ژاپن و ظهور ملی گرایی

سراج الاخبار، یک روزنامه مدرنیست، ملی گرا و ضد امپریالیست در سال ۱۹۱۱ در کابل و تحت نظارت محمود طرزی، نویسنده و روزنامه نگاری توانمند که سال ها در قسطنطنیه و دمشق زندگی کرده بود، شروع به انتشار کرد. سراج الاخبار در کشورهایی چون ترکیه، قفقاز، ترکستان، هند و ژاپن خوانده می شد؛ مناطقی که به تفکرات و کلمات به عنوان هنری در قالب و ظرف خود ارج می نهادند. این روزنامه با تمرکز بر مقولۀ نوسازی، کشورهای آمریکا و ژاپن را به عنوان موتورهای موفقیت آمیز پیشرفت در نظر می گرفت که جایگزین هایی برای مدل های اروپایی ارائه می کردند. طرزی از این امر به ویژه به منظور دفع تهاجماتِ مداوم بریتانیا و تزارها حمایت می کرد.

او به ویژه ژاپن را به عنوان الگویی برای توسعه همه کشورهای آسیایی مورد تاکید قرار می داد، زیرا به باور طرزی، ژاپنی ها علیرغم اینکه خواهان تکثیر و نسخه برداری از پیشرفت اروپا بودند، آداب و رسوم یا شیوه زندگی خود را به موازاتش حفظ کردند. طرزی در سال ۱۹۱۹ وزیر امور خارجه وقت شد و در زمان امان الله خان تلاش کرد تا روابط دوجانبه ای با ژاپن برقرار سازد. متأسفانه، ژاپنی ها به اشتباه از سوی انگلیسی ها مشاوره شده و تماس های دیپلماتیک را به تاخیر انداختند.

به هرروی، امان الله (۱۹۱۹-۱۹۲۹) که جانشین پدرش شد، به ویژه تحت تأثیر عقاید طرزی در مورد باورهای مدرنیزاسیون و نظر مساعد در مورد تلاش ژاپنی ها برای نوسازی با حفظ سنت ها بود. اندکی پس از جنگ روسیه و ژاپن، حبیب ‌الله خان (۱۹۰۱-۱۹۱۹) طرزی را به ترجمه کتابی از ترکی به فارسی ترغیب کرد که تأثیری قوی و ماندگار نیز بر خوانندگان افغان آن گذاشت. در افغانستان، هم مدرنیست ها و هم ناسیونالیست ها از موفقیت ژاپن در جنگ روسیه و ژاپن (۱۹۰۴-۱۹۰۵) به ویژه به دلیل آسیایی بودن آن و همچنین حفظ سنت ها و فرهنگ ملی همگام با نوسازی، بسیار تحت تأثیر قرار گرفتند. در نتیجه، تجددگرایان و ملی گرایان به ایجاد روابط صمیمانه رسمی بین افغانستان و ژاپن امیدوار بودند. علاوه بر این، برای مدرنیست ها، ژاپن الگوی روشنی برای افغانستان بود، زیرا پایه های مستحکم استقلال و آزادی را نیز در برداشت.

شاید بزرگترین جرقه برای ظهور ناسیونالیسم افغان، کنوانسیون انگلیس-روسیه در سال ۱۹۰۷ بود که در مورد آن حتی با امیر حبیب الله مشورت نشد و شوکی برای ملی گرایانِ نگران از آینده استقلال کشور نگران بود. به هرروی درحالی که تحرکات دیپلماتیک از همه سو فزونی و نگرانی در میان کشورهای مسلمان آسیا افزایش یافت، موفقیت ژاپن در زمینه مدرنیزاسیون، کاتالیزوری برای ایدئولوژیست های انقلابی بود. (Amin, 2007: 13-16)

روابط رسمی دیپلماتیک ژاپن و افغانستان

در ۱۹ نوامبر ۱۹۳۰، معاهده دوستی افغانستان و ژاپن بین مارشال شاه ولی خان، فرستاده افغانستان و ماتسودایرا[۴]، سفیر ژاپن در لندن امضا و مبادله شد. پیمان دوستی امضا شده به زبان فرانسه تنظیم شد. زمانی که حبیب الله طرزی، اولین دیپلمات افغانستان که به ژاپن سفر کرد، با درک اهمیت قدرت اقتصادی روزافزون این کشور، مأموریت های دیپلماتیک صورت گرفت. او در ۵ اکتبر ۱۹۳۳ به کوبه و سپس به توکیو رفت تا اولین نمایندگی افغانستان در ژاپن را برپاسازد. اما نخستین وزیر ژاپنی که از افغانستان دیدن کرد ماساموتو کیتادا[۵] و در سال ۱۹۳۴ بود.

در طول دهه ۱۹۳۰، حدود ۲۰ یا ۳۰ ژاپنی در افغانستان زندگی می کردند. همچنین تبادلات فرهنگی و آموزشی زیادی صورت گرفت. به عنوان مثال، در سال ۱۹۳۱، دولت افغانستان شینزو تاکاگاکی، مربی جودوی ژاپنی را برای آموزش افسران ارتش افغانستان دعوت کرد که به مدت هفت سال در آنجا ماند. سپس، در سال ۱۹۳۲، ژاپن از شش دانشجوی افغان دعوت کرد تا زبان ژاپنی را بیاموزند و به آموزش عالی بپردازند. آنها در اکتبر ۱۹۴۳ ژاپن را ترک کردند و در دسامبر همان سال وارد افغانستان شدند. از میان این تحصیل کردگان، عبدالحکیم ضیایی بعداً رئیس دادگستری شد و عبدالله یفتلی به عنوان معاون نخست وزیر منصوب شد.

در جریان جنگ جهانی دوم، با وجود اعلام بی طرفی افغانستان در ۱۷ اوت ۱۹۴۰، دولت های بریتانیا و روسیه از طریق یادداشت های دیپلماتیک صادر شده در ۹ و ۱۱ اکتبر ۱۹۴۱ از مقامات افغان خواستند که تمام دیپلمات های دول محور (ژاپنی، آلمانی و ایتالیایی) و همچنین اعضای غیردیپلماتیک این هیات ها را به نیروهای متفقین تحویل دهند. محمد هاشم نخست وزیر وقت افغانستان، اولتیماتوم روسی و بریتانیایی را توهین به مهمان نوازی و بی طرفی سنتی افغانستان، بی حرمتی به رسوم مقدس مسلمانان، و سیلی به تمامیت ملی رو به رشد یک ملت کوچک می دانست. در نهایت، لویه جرگه ای در ۵ تا ۶ نوامبر ۱۹۴۱ تشکیل شد که بازگرداندن اعضای غیردیپلماتیک را تنها از طریق اسکورت و مشایعتِ هیئت وزارت خارجه افغانستان از طریق هند بریتانیا به کشوری بی طرف و تحت عبوری آزاد می پذیرفت. (Amin, 2007: 27-28)

در سال ۱۹۵۹، در زمان صدارت سردار محمد داوود خان، وی از ژاپن دیدن کرد. متعاقبا از ۹ تا ۱۵ آوریل ۱۹۶۹، پادشاه ظاهر شاه و ملکه حمیرا، به همراه هیئت همراهی از اعضای ارشد کابینه، به مدت یک هفته سفر رسمی دولتی از ژاپن داشتند. پادشاه و ملکه در فرودگاه هاندا توسط امپراتور هیروهیتو و ملکه ناگاکو و همچنین مقامات عالی رتبه دولت ژاپن استقبال، سپس ایساکو ساتو، نخست وزیر وقت ژاپن، از پادشاه پذیرایی کرد و در مورد اوضاع بین المللی آن زمان و امکان توسعه بیشتر روابط اقتصادی و فرهنگی دو کشور تبادل نظر کردند.

دیدار سال ۱۹۶۹ توسط پادشاه و ملکه افغانستان در ژوئن ۱۹۷۱، متقابلاً با دیداری دولتی از سوی ژاپن پاسخ داده شد. بدین ترتیب زوج امپراتوری ژاپن در ۵ ژوئن ۱۹۷۱ برای یک دیدار دولتی شش روزه وارد کابل شدند. این سفر دولتی با همراهی ولیعهد احمدشاه و خواهرش شاهدخت بلقیس شامل شرکت در ضیافت شامی که توسط خانواده سلطنتی افغانستان در قصر گلخانه برگزار می شد و همچنین بازدید از بامیان بود.

به هرروی، با حمله اتحاد جماهیر شوروی سابق به افغانستان (۱۹۷۹)، دوره جدید همکاری و تبادل در موضوعات سیاسی، اقتصادی و فرهنگی کوتاه و مختصر گشت. ژاپن این تهاجم را محکوم کرد و متعاقباً تمام پروژه های خود را در سراسر افغانستان به حالت تعلیق درآورده، همچنین اتباع خود را از افغانستان خارج کرد. اگرچه افغانستان در توکیو سفارت داشت، اما ژاپن هیچ سفیری را نپذیرفت. در همین حال، ژاپن فعالانه از جنبش مقاومت توسط مجاهدین افغان حمایت و سخاوتمندانه به پناهندگان افغان در ایران و پاکستان، از طریق سازمان های دولتی و غیردولتی ژاپنی و بین المللی از جمله سازمان ملل متحد کمک کرد. پس از رژیم کمونیستی (۱۹۹۲)، ژاپن نقش میانجی ایفا کرد. (Amin, 2007: 28-31)

۱۱ سپتامبر: عاملی تقویت کننده برای مشارکت ژاپن در افغانستان

پیش از آغاز بحث باید اشاره کرد که نقش ژاپن در توسعه افغانستان را می توان به وضوح در سازمان کنفرانس های بین المللی توکیو مشاهده کرد. نقش این کشور در افغانستان، از تعداد کنفرانس های بین المللی که برای بررسی در مورد مسائل ملت سازی در این کشور جنگ زده برگزار کرده است نیز مشهود است. ژاپن میزبان اولین کنفرانس در مورد افغانستان در ژانویه ۲۰۰۲ و تنها یک ماه پس از خروج طالبان از کابل بود. هدف آن ایجاد فرآیندهای بازسازی متفاوتی بود که برای ایجاد ثبات نه تنها در افغانستان، بلکه در سراسر آسیای غربی و آسیای مرکزی که پیوندهای عمیقی با ژاپن دارند، ضروری می نمود.

کمک های توکیو بر اسکان مجدد پناهندگان، بازسازی، بهبود آموزش و مراقبت های بهداشتی، توانمندسازی زنان و حذف مین ها متمرکز بود. اما پس از آن نیز مجامع بین المللی دیگری در سال های ۲۰۰۳، ۲۰۰۶ و ۲۰۱۲ برگزار شد. هدف حمایت از تلاش های انکشافی افغانستان برای دستیابی به خوداتکایی در دهه تحول ۲۰۱۵-۲۰۲۴ بود. ژاپن متعهد شد که از سال ۲۰۱۲ حدود ۳ میلیارد دلار کمک به افغانستان برای توسعه اجتماعی-اقتصادی و بهبود ظرفیت امنیتی در حدود پنج سال آینده ارائه کند.

برای اولین بار از زمان جنگ جهانی دوم، ژاپن با اعزام شناورهای نیروی دفاع شخصی دریایی خود[۶] (JMSDF) به اقیانوس هند، ماموریتی را برای عملیات سوخت گیری نیروهای ائتلاف و جهت حمایت از نیروهای بین المللی در افغانستان در مسیر مبارزه با تروریسم بر اساس طرح اقدامات ویژه ضد تروریسم بر عهده گرفت. این ماموریت که با نام «ناوگان اقیانوس آرام» نیز شناخته می ‌شود، در اول نوامبر ۲۰۰۱ به منظور سرنگونی رژیم طالبان آغاز شد.

خانم ساداکو اوگاتا به عنوان فرستادۀ ویژه نخست وزیر وقت ژاپن جونیچیرو کویزومی در افغانستان در ژانویه ۲۰۰۲ به افغانستان سفر کرد. در ۲۱ تا ۲۲ ژانویه ۲۰۰۲، ژاپن “کنفرانس بین المللی در مورد کمک به بازسازی افغانستان” را تشکیل داد، که در آن حامد کرزی در راس هیأت بزرگ کابینه، حضور داشت. این کنفرانس که به عنوان “کنفرانس توکیو” شناخته می شود، اهمیت حیاتی مسائل امنیتی و مبارزه با مواد مخدر را برای بازسازی افغانستان تشخیص و بر پیگیری سیستماتیک و ارسال کمک های کافی جهت اطمینان از پیشرفت پایدار و برگشت ناپذیر در این کشور تاکید داشت.

مجموع مبلغ کمک های تعهد شده برای افغانستان بیش از ۴٫۵ میلیارد دلار بود. متعاقبا ژاپن در فوریه سال ۲۰۰۲ سفارت خود را در کابل بازگشایی و کینیچی کومانو را به عنوان کاردار و سپس به عنوان اولین سفیر پس از تهاجم شوروی منصوب کرد. وزیر امور خارجه وقت ژاپن، یوریکو کاواگوچی در ماه می ۲۰۰۲ از مکان هایی که کمک های توانبخشی برای افغانستان در آنجا انجام می شد بازدید، و قصد ژاپن برای کمک به دولت و مردم افغانستان را اعلام کرد. او با حامد کرزی و عبدالله عبدالله دیدار کرد.

کنفرانس توکیو در مورد تحکیم صلح در افغانستان و به منظور ترویج روند خلع سلاح، خنثی سازی و ادغام مجدد برای جنگجویان افغان راه اندازی شد که با حضور حامد کرزی که سخنرانی اصلی را ایراد کرد، برگزار شد. در ژوئیه سال ۲۰۰۳، خانم اوگاتا به افغانستان سفر کرد تا وضعیت این کشور را بررسی و کمک های ژاپن را ارزیابی کند. متعاقبا در مارس ۲۰۰۴، خانم اوگاتا در کنفرانسی بین المللی در مورد بازسازی افغانستان شرکت کرد. در ۵ آوریل ۲۰۰۵، نوبوتاکا ماچیمورا، وزیر امور خارجه وقت ژاپن، سفری رسمی به کابل کرد و با رئیس جمهور حامد کرزی دیدار کرد. این سفر مصادف با دومین روز کنفرانس انکشاف افغانستان بود.

در ماه می ۲۰۰۵ نیز عبدالله وزیر امور خارجه از ژاپن دیدن کرد و با نخست وزیر کویزومی و وزیر امور خارجه ماچیمورا دیدار کرد و با اعضای اتحادیه پارلمانی ژاپن و افغانستان ناهار کاری خوردند. خانم حبیبه سرابی، والی بامیان از ۲۲ تا ۲۹ اگست ۲۰۰۵ نیز از ژاپن دیدن کرد و پس از آن مخدوم رهین وزیر وقت اطلاعات و فرهنگ افغانستان و شاهزاده میرویس، مشاور این وزارت، دیدار کردند.

در ۱۸-۲۰ ژانویه ۲۰۰۶، انورالحق احدی وزیر دارایی و محمود صیقل معاون وزیر امور خارجه از ژاپن دیدن کردند. وزیر امور خارجه وقت دکتر رنگین دادفر سپنتا نیز در ۵ ژوئن ۲۰۰۶ به عنوان میهمان در دومین نشست وزیران امور خارجه گفتگوی “آسیای مرکزی به اضافه ژاپن” شرکت کرد. هدف این گفتگو دموکراتیزه کردن جوامع، ارتقای اقتصاد بازار، بهبود سطح زندگی مردم، ریشه کنی تروریسم و فقر و حمایت از حقوق بشر و محیط زیست بود.

همچنین از ۱۱ تا ۱۸ ژوئن ۲۰۰۶، مجلس مشاوران ژاپن اولین گروه از پارلمان افغانستان را به ریاست سید حامد گیلانی، معاون اول مشرانو جرگه دعوت کرد. این هیئت در قالب یک بازدید مطالعاتی برای فراگیری اهمیت فرآیند تصمیم گیری از طریق پارلمان ها، تفکیک قوا بین قوه مقننه و دولت، اهمیت نظام دو مجلسی، نظام انتخاباتی (شامل سیاست حزبی)، روند قانون گذاری (شامل بحث های بودجه)، نظارت بر امور اداری از جمله ارتقای شفافیت و پاسخگویی و مبارزه با فساد، امور پارلمانی مانند قانون گذاری، جریان اداری و عملیاتی و همچنین جنسیت و حقوق بشر در رویه های پارلمانی بود.

سفیر یوئیجی تانابه ریاست هیئت ژاپنی را در کنفرانس مسکو از ۲۷ تا ۲۹ ژوئن ۲۰۰۶ بر عهده داشت و ژاپن پنج میلیون دلار به صندوق امانی مبارزه با مواد مخدر (CNTF) برای تأمین بودجه جهت طرح های معیشت جایگزین در افغانستان تعهد کرد. رئیس جمهور وقت حامد کرزی در رأس هیئتی برای شرکت در “کنفرانس دوم توکیو: تحکیم صلح در افغانستان” و همچنین سفر رسمی کاری به ژاپن از ۴ تا ۷ ژوئیه ۲۰۰۶ شرکت کرد. ژاپن ۶۰ میلیون دلار به عنوان بخشی از مشارکت اعلام شده خود در لندن به انکشاف همه جانبه روستایی، بهبود امنیت و همچنین ابتکارعمل های مبارزه با مواد مخدر در چارچوب هدف بزرگ توسعه در سراسر افغانستان متعهد شد. (Amin, 2007: 32-36)

همچنین متعاقبا در سال ۲۰۱۹ نیز محمد اشرف غنی، رئیس‌جمهوری و رولا غنی، بانوی اول سابق افغانستان با سفر به ژاپن، در مراسم تاج‌ گذاری ناروهیتو، امپراتور جدید این کشور شرکت کردند. همچنین پیشتر از آن اشرف غنی در جریان سفرش به این کشور، با شینیچی کی‌تاوکا، رئیس آژانس همکاری‌ های بین المللی ژاپن (جایکا) در شهر توکیو دیدار و گفت ‌و گو کرد. در همین سال اشرف غنی در سفر به توکیو برای جذب سرمایه گذاری ژاپنی در افغانستان طرح ریزی می کرد، درحالی که به باور بسیاری ناقدان، از زمان روی کار آمدن غنی در حوزه منابع معدنی افغانستان رشد و اشتغال زایی صورت نگرفته بود.

سیاست ضدتروریسم ژاپن، اجباری اخلاقی یا ضرورتی عملگرایانه؟

در ابتدای امر می توان گفت؛ در کنار کمک های مالی ژاپن به افغانستان، تعامل ژاپن در افغانستان جنبه مهمی از دیپلماسی این کشور را نشان می دهد. یکی از انگیزه ‌های برجسته برای تعهد ژاپن به افغانستان از تمایل به نشان دادن همبستگی با ایالات متحده ناشی می‌شد، هرچند که انگیزه دیگری نیز وجود داشته است.

اما مشارکت ژاپن در جنگ پس از ۱۱ سپتامبر علیه تروریسم قابل توجه بوده است. بارزترین تلاش ژاپن برای مقابله با تروریسم، تصویب قوانین ویژه ضد تروریسم در سال ۲۰۰۱ بود. این کشور به واسطۀ سیاست مذکور به “نیروهای دفاع از خود” اجازه داد تا با فعالیت های ضد تروریسم همکاری و حمایت کرده و از آن زمان، نیروهای مذکور حمایت لجستیکی را در مبارزه با تروریسم در افغانستان ارائه نمودند. در نوامبر ۲۰۰۱، دولت کویزومی نیز نیروی دفاع شخصی دریایی ژاپن (MSDF) را برای حمایت از عملیات نظامی ایالات متحده در افغانستان به اقیانوس هند اعزام کرد. توکیو همچنین از اجرای قطعنامه های شورای امنیت سازمان ملل متحد با هدف مهار تروریسم در سراسر جهان حمایت کرد.

به لحاظ امنیتی می توان گفت، محدودیت ‌های قانون اساسی نظام پس از جنگ، ژاپن را از مشارکت در عملیات نظامی ضد تروریسم به رهبری ایالات متحده -عملیات آزادی پایدار- و نیروی بین ‌المللی کمک به امنیت (آیساف) به رهبری سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) منع می کرد. با این وجود، توکیو مکررا از طریق نیروی دفاع شخصیِ دریایی خود کمک کرده است. چنانچه از اواخر سال ۲۰۰۱ تا اوایل سال ۲۰۱۰، کشتی ‌های “نیروهای دفاع از خودِ” ژاپن (SDF) در اقیانوس هند مستقر شدند تا بدین طریق به کشتی ‌های ایالات متحده و سایر کشتی ‌های دریایی بین ‌المللی درگیر در عملیات آزادی پایدار، سوخت‌ رسانی کنند.

به بیان برخی، استقرار ناوگان هان نیروی دفاع شخصی دریایی ژاپن برای حمایت از صلح در افغانستان نشانگر آن بود که ژاپن قانون اساسی خود در مورد قانون “دفاع از خویش” را رعایت نکرده است. با این حال، تصریح کرده است که کمک هایش تنها در مناطق «غیر جنگی» ارائه خواهد شد. نیروی بین المللی کمک به امنیت (آیساف) که در سال ۲۰۰۱ تأسیس شد از ژاپن درخواست هلیکوپترهای نیروی دفاع شخصی زمینی را برای فعالیت های حفظ صلح بفرستد.

ژاپن همچنین در تلاش برای جلوگیری از تامین مالی تروریسم مشارکت و در چارچوب های مالی ضد تروریستی در سازمان ملل متحد و گروه کشورهای G8 فعالیت داشته است. چراکه افزایش ستیزه جویی و تروریسم نیز تهدیدات مستقیمی برای مردم ژاپن بوده اند. دو شهروند ژاپنی در سال ۲۰۱۵ توسط سر بریده شدند. از اینرو، در واکنش به این حادثه، نخست وزیر آبه بر تعهد سیاسی و مالی کشورش به ائتلاف علیه داعش تاکید کرد. (WALIA,2020: 3)

شاید به طور کلی بتوان گفت ژاپن دلیلی عملگرایانه برای همکاری با ایالات متحده در مسیر مبارزه با تروریسم داشت. اول، در حملات تروریستی ۱۱ سپتامبر که در آن ۲۹۷۷ نفر جان خود را از دست دادند که ۲۴ نفر از آنها شهروند ژاپن بودند. چند سال پیش از آن، در سال ۱۹۹۴ نیز القاعده بمبی را در یک هواپیمای تجاری ژاپن منفجر کرد که یک ژاپنی در آن جان باخت. چند سال بعد، در سال ۱۹۹۷، القاعده به قلعه لکسور در مصر حمله کرد و ۱۰ ژاپنی را کشت. اکثر آنها زوج های تازه ازدواج کرده ای بودند که در این تور حضور داشتند که این جریان م خشم شدید مردم ژاپن را برانگیخت.

همچنین در سال ۲۰۰۴، القاعده جان یک گردشگر ژاپنی که با نادیده گرفتن هشدارهای دولت ژاپن، وارد عراق شده بود را گرفت. بنابراین، زمانی که ایالات متحده تصمیم به حمله به القاعده و طالبان در افغانستان گرفت، ژاپن اجباری اخلاقی برای همکاری با ایالات متحده داشت. با این حال، به دلیل سیاست امنیتی خود -که در قانون اساسی کشور استفاده از نیروی نظامی در کشورهای خارجی را محدود می سازد- همکاری ژاپن بر حمایت از عملیات ایالات متحده متمرکز بود. (Nagao, 2022)

در مجموع باید گفت کمپین تحت رهبری ایالات متحده خواستار افزایش تعهد به فعالیت های ضد تروریستی و تلاش های بازسازی شد و این امر به تبدیل شدن ژاپن به یکی از بازیگران کلیدی در حل و فصل پس از جنگ در افغانستان منتهی گردید. همان طور که اشاره شد، مشارکت نظامی ژاپن با مشارکت این کشور در عملیات بازدارندگی دریایی در اقیانوس هند مرتبط بود. در آوریل ۲۰۰۲، گروه ۸ طرحی را برای اصلاحات بهش امنیتی در افغانستان به تصویب رساند، که ژاپن را به یکی از کشور های مسئول برای اصلاحات تبدیل کرد. چنانچه ژاپن به همراه سازمان ملل مسئول برنامه دی.دی.آر (خلع سلاح، خنثی سازی، ادغام مجدد) گردید.

به گفته برخی ناظران، گرچه هیچگاه نیروی رزمی ژاپن در افغانستان استقرار نیافت ولی ماموریت نیروی دریایی ژاپن مظهر حمایت بالقوه ژاپن از آمریکا محسوب می شد. به هرروی با توجه به اینکه ژاپن سیاست گذاری خود در افغانستان را عمدتاً، هرچند نه منحصراً، در چارچوب مدیریت اتحاد ایالات متحده-ژاپن انجام داد؛ پس از سال ۲۰۱۴، زمانی که بیشتر نیروهای ایالات متحده و ناتو از افغانستان برای خروج برنامه ریزی کردند، پایان دادن به این تعهد امضا شده در سیاست خارجی ژاپن نیز اجتناب ناپذیر می نمود.

[۱] the disarmament, demobilization, and reintegration (DDR)

[۲] Enlightened Rule

[۳] Heihachiro Togo

[۴] Tsuneo Matsudaira

[۵] Masamoto Kitada

[۶] Maritime Self-Defense Force (JMSDF)

++++

روابط دوجانبه مابین ژاپن و افغانستان به سال ۱۹۳۱ باز می گردد، زمانی که معاهده دوستی بین دو کشور امضا شد. گرچه پیش از آن نیز دو کشور مراوداتی با یکدیگر داشتند اما در این سال، ژاپن روابط دیپلماتیک رسمی خود را با افغانستان آغاز کرد. پس از جنگ جهانی دوم نیز در سال ۱۹۵۵، ژاپن سفارت خود را در کابل افتتاح کرد. هرچند این سفارت در زمان اشغال شوروی بین سال های ۱۹۷۹-۱۹۸۹ و همچنین در طول اشغال طالبان بین سال های ۱۹۹۶-۲۰۰۱ بسته شد.

در قسمت نخست از این تحلیل، به بررسیِ مراوداتِ دیرین و متعدد ژاپن و افغانستان در طول تاریخ تا ۱۱ سپتامبر و فعال گرایی فزایندۀ این قدرت جهت مبادرت به اتخاد فعالیت های مرتبط با بازسازی و توسعه افغانستان به موازات رویکردی صلح طلبانه همراه با متحد مهم خود، ایالات متحده و سفت کردن جای پایی در منطقه اشاره شد. در ادامه بیشتر به کمک های ژاپن به افغانستان خواهیم پرداخت.

پروژه های کمک رسمی برای توسعه؛ اهرم سیاسی قابل توجهی در برجسته سازی نقش ژاپن

اما رهبری ژاپن در زمینه کمک های اقتصادی بین المللی بسیار قابل توجه بوده است. به طور کل دررابطه با نقش ژاپن در بازسازی پس از جنگ افغانستان می توان گفت اگرچه نام این کشور به ندرت در پوشش های خبری منظم دیده می شود، اما ژاپن پس از ایالات متحده در مجموع ارائۀ کمک های پولی و توسعه ای به افغانستان در رتبه دوم قرار داشته است. تعهدات ژاپن از سال ۲۰۰۲ تا سال ۲۰۱۲ حدودا ۷ میلیارد دلار بوده و توکیو به جای کمک های نظامی بر بازسازی و توسعه تاکید زیادی داشته است. بدین ترتیب در مقایسه با سایر کشورهای کمک کننده بزرگ، مانند ایالات متحده و بریتانیا، ژاپن توسط بسیاری از افغان ها به عنوان یک بازیگر بی طرف، هم از نظر استراتژیک و هم از نظر سیاسی، در نظر گرفته شده است.

این امر تا حدی به دلیل عدم حضور نظامی ژاپن در افغانستان بوده است. کمک‌ های مالی-اقتصادیِ سخاوتمندانه ژاپن در دهه گذشته اهرم سیاسی خوبی به توکیو در قبال کابل و همچنین سایر شرکای کمک‌کننده داد. اولویت ژاپن تلاش جهت دستیابی به تعادلی مابین امنیت و توسعه و به منظور امکان انتقال پایدار قدرت در همه جبهات به دولت افغانستان بوده است. تعهد بسته کمکی ۵ میلیارد دلاری ژاپن در نوامبر ۲۰۰۹ نشان دهنده تعهد مستمر این کشور به حمایت از ماموریت نیروهای بین المللی کمک به امنیت به رهبری ناتو (آیساف) و تلاش های گسترده تر جامعه بین المللی برای ایجاد ثبات در کشور و کمک به ایجاد یک کشور بهتر بود. (ASHIZAWA, 2012)

اما در مجموع باید گفت ژاپن در بسیاری از زمینه ها از جمله امنیت، بهداشت، فرهنگ، کمک های بشردوستانه، آموزش، زراعت، زیرساخت ها و توسعه ظرفیت ها از افغانستان حمایت انکشافی داشته است. پروژه های مرتبط با کمک های رسمی انکشافی از سوی ژاپن، از نمایه سنتی تری پیروی کرده اند. در همین راستا و بنابر برخی گزارش ها، ژاپن ساخت یک ترمینال جدید در میدان هوایی بین المللی کابل را تمویل و با هدف بهبود حاکمیت قانون نیز بودجه ساخت تاسیسات و مراکز قضایی در سراسر کشور را تامین کرد.

از دیگر سو اما، آموزش یکی دیگر نقاط مورد تمرکز و توجه ژاپن بوده است که طبق آن بیش از ۸۳۰ مدرسه ساخته یا بازسازی شده و به بیش از یک میلیون دانش آموز در افغانستان کمک کرده است. جایکا (آژانس همکاری بین المللی ژاپن) آموزش ۱۰۰۰۰ معلم را برعهده داشته و به توسعه مواد آموزشی و مراکز آموزش حرفه ای کمک کرده است. همچنین این کشور با همکاری صندوق بین المللی آموزش کودکان سازمان ملل متحد (یونیسف) به بهبود کیفیت آموزش پایه کمک کرد.

از دیگر سو ژاپن با توجه و تمرکز بر نسل های آتی از رهبران افغانستان، در ژوئن ۲۰۱۲ متعهد شد که ۵۰۰ بورسیه تحصیلی برای دانشجویان افغان برای ادامه تحصیلات عالی در ژاپن اعطا کند. موارد مرتبط با کمک های رسمی توسعه همچنین شامل ساخت و توسعه کلینیک های بهداشتی، بیمارستان ها و آموزش کادر پزشکی و در بخش کشاورزی نیز با تمرکز بر بهبود آبیاری، بهره وری و ذخیره سازی، با توجه ویژه به توانمندسازی زنان بوده است. (TUKE, 2013)

پروژه ارتقاء و تقویت ظرفیت نیروی انسانی افغانستان برای توسعه مؤثر

در ادامه می توان گفت با توجه به اهمیت و ضرورت نیروی انسانی ماهر و متخصص، ژاپن پروژه ارتقاء و افزایش ظرفیت افغانستان برای انکشاف مؤثر را آغاز کرد تا بدین طریق افرادی توانمند و مستعد رهبری ابتکارات حیاتی برای انکشاف افغانستان، به ویژه در زمینه های زراعت، انکشاف روستایی و توسعه زیربنایی را پرورش دهد. این پروژه به مدیران جوان و دانشگاهیان افغان فرصت می داد تا تحصیلات تکملی خود را در دانشگاه های ژاپن سپری و توانایی های خود را افزایش دهند. بدین ترتیب تا اوت سال ۲۰۱۳، ۸۹ کارآموز در ۲۶ مدرسه کارشناسی ارشد در سراسر ژاپن تحصیل می کردند. در ژوئن ۲۰۱۳، اولین فارغ التحصیل این پروژه آموزش را تکمیل کرد و با عزمی راسخ به افغانستان بازگشت. (MOFA, 2013: 99)

اولین فارغ التحصیلان پروژه صلح از دانشگاه بین المللی ژاپن (Photo: JICA)

همچنین ژاپن توسعۀ راه های محلی و بازسازی فرودگاه ها در ولایت بامیان را تمویل و بهبود ظرفیت نگهداری جاده ها را تضمین کرد. چنانچه بهبود جاده شهر مزارشریف در سال ۲۰۰۷ و جاده بامیان در سال ۲۰۱۴ با کمک ژاپن تکمیل شد. بنابر گزارش بانک توسعه آسیایی (موافقتنامه تسهیلات مقدماتی پروژه تونل سالنگ (در سال ۲۰۱۵) بین هیروشی تاکاهاشی، سفیر وقت ژاپن در افغانستان و توماس پانلا، رئیس دفتر بانک توسعه آسیایی در افغانستان امضا شد.

در همین راستا دولت ژاپن کمک مالی ۳ میلیون دلاری به افغانستان را برای پروژه ای که مسیر اصلی حمل و نقل در کریدور جاده ای شمال به جنوب کشور را بهبود می بخشید، تصویب کرد. به گفتۀ سفیر تاکاهاشی: “این پروژه بخش مهمی از حمایت مستمر ژاپن از صندوق وجهیِ زیربنایی افغانستان (AITF) تحت مدیریت بانک توسعه آسیایی بوده است.”

کمک های انسان دوستانه بخش برجسته ای از کمک های ژاپن

شایان ذکر است جایکا به ساخت بیمارستانی در کابل، بازسازی شفاخانه ولایتی در ولایت غور، ساخت و توسعه حدود ۹۷ کلینیک کمک نموده و از ۱۰۰ کلینیک ساخته شده توسط ایالات متحده پشتیبانی تجهیزاتی کرده و همچنین برای بهبود سلامت مادران، نوزادان و کودکان در افغانستان نیز فعالیت کرده است. همچنین جایکا در مسیری از بهبود دسترسی به آب آشامیدنی سالم و گسترش ارائه خدمات بهداشت عمومی تلاش کرده و به افراد آسیب دیده از بلایای طبیعی کمک هایی غذایی ارائه نموده است.

همکاری با تیم ‌های بازسازی ولایتی ناتو (PRT) به ژاپن اجازه داد تا کمک ‌های غیرنظامی را به مناطقی که امدادگران ژاپنی دسترسی مستقیم ندارند، گسترش دهند. چنانچه ژاپن با یک تیم بازسازی ولایتی به رهبری لیتوانی در چغچران همکاری داشت. همچنین ژاپن بودجه ای را برای حفظ میراث فرهنگی جهانی در افغانستان فراهم آورد؛ به عنوان مثال ژاپن با همکاری یونسکو به حفظ ویرانه های بامیان کمک کرد. (WALIA, 2020)

بدین ترتیب می توان گفت گرچه غالبِ کمک های ژاپن عمدتاً به سمت پروژه های امنیت انسانی مانند آموزش، مراقبت های بهداشتی، آبیاری جهت دهی داشت؛ اما جنبه دیگری از مشارکت ژاپن پیش از ۱۱ سپتامبر، با نقش آن در حفظ میراث فرهنگی افغانستان نیز مرتبط بوده است. در واقع تخریب مجسمه های بودا توسط طالبان ضربه ای به درک و پذیرش ژاپنی ها نسبت به طالبان وارد کرد و به هرگونه تلاش برای تماس های بیشتر پایان داد. متعاقبا عملیات نظامی در افغانستان تغییرات عمده ای در سیاست ژاپن در قبال این کشور ایجاد کرد. (Dobrinskaya, 2016)

نگرانی ژاپن دررابطه با افغانستان در پی خروج ایالات متحده از این کشور

با آشکار شدن شرایط در افغانستان، بازیگران مختلف در سراسر منطقه، از جمله ژاپن، با احتیاط و هوشیاریِ تمام به رصد و نظارت تحولات این کشور پرداختند. گرچه توکیو همواره به صورتی تمام قد در مقابل دیدگان و انظار عمومی قدرت نمایی و اظهار وجود نکرده است، اما باید گفت که ژاپن منافع استراتژیک قابل توجهی در افغانستان دارد که عمدتاً در راستای همسویی با شریک خود، ایالات متحده بوده است. بدین ترتیب با عرض اندام طالبان در تکیه بر حاکمیت، توکیو نیز برای زنده نگاه داشتن منافع اقتصادی خود در منطقه، رویکرد محتاطانه ای را در زمینه پاسخگویی و تجسم محیط امنیتی به سرعت در حال تغییر در داخل و پیرامون افغانستان دنبال کرده است.

باید گفت از پیشتر ژاپن در پی حمایت از صلح سازی افغانستان بر آمده و همواره در این مسیر مصمم بوده است. دولت ژاپن با حمایت از آتش بس بین محمد اشرف غنی رئیس جمهور سابق و دکتر عبدالله عبدالله رئیس اجرایی سابق دولت افغانستان، به طور رسمی ارجحیتی از اهمیت تشکیل “دولتی فراگیر” را خاطر نشان ساخت. ضمن آنکه این کشور آشکارا از روند صلح در کشور با حمایت از مکانیسم “صلح پایدار و فراگیر” حمایت نموده و همچنین از جامعه بین المللی خواست تا به حفظ صلح و ثبات در منطقه کمک کنند. توکیو همچنین متعاقبا با امید برای محیطی باثبات، به حمایت از گفتگوهای صلح بین دولت افغانستان و طالبان با هدف ارتقای توافق صلح توسط و برای مردم افغانستان ادامه داد. اما به طور همزمان، توکیو قصد داشت کانال های ارتباطی را با هر دو جناح حفظ و کند تا اطمینان حاصل شود که می تواند در کنار بازیگران اصلی در آینده کشور حرفی برای گفتن داشته باشد.

چنین تعامل مستمری با هویت «قدرت بزرگ» ژاپن نیز همپیوند بوده است. چنانچه حفظ روابط مثبت با هر دو جناح می توانست ژاپن را به عنوان یک بازیگر تأثیرگذار معرفی و فضایی را برای همکاری با شرکای استراتژیک مانند هند فراهم سازد. در همین راستا شایان ذکر است توکیو نه تنها از خروج تدریجی نیروها از افغانستان استقبال کرد، بلکه همچنین با حمایت از توافقنامه آمریکا و طالبان که در ۲۹ فوریه ۲۰۲۰ منعقد گردید نیز روند صلح به رهبری افغانستان را تشویق نمود.

به طور کل می توان گفت موضع توکیو در مورد کابل تا حد زیادی با حضور آمریکا در افغانستان پیوند خوده بود. در نهایت، یکی از اهداف اساسی ژاپن در تعامل با افغانستان، نشان دادن پایمردی با ایالات متحده تحت معاهده همکاری و امنیت متقابل مابین آنها بوده است. با این حال به نظر می رسید، با خروج ایالات متحده از منطقه، سیاست گذاران ژاپنی بایستی استراتژی حضور ژاپن را در دوره پس از ایالات متحده آغاز کنند. (Panda, 2021)

به هرروی قدرت یابی مجدد طالبان و خروج نیروهای آمریکایی توسط بایدن از افغانستان شوکی را در جامعه بین المللی ایجاد کرد. طالبان توانستند تا اوت ۲۰۲۱ تقریباً کل کشور را پس بگیرند و دولت جدید آنها متعاقباً علیه حقوق مدنی و سیاسی زنان، اقلیت های قومی و غیره عمل کرد. نقض حقوق بشر در افغانستان پرسش ‌هایی را در مورد اثربخشیِ مکانیسم ‌هایی که با هدف بهبود وضعیت این کشور قبل از تسلط طالبان وضع شده بود، ایجاد کرد.

اما دررابطه با تاثیر تحولات مذکور بر ژاپن می توان گفت دولت ژاپن به دلیل آنچه که به عنوان عملکردی ناکارآمد و تا حد زیادی ناموفق برای تخلیه کارکنان دیپلماتیک و سایر پرسنل از خاک افغانستان تلقی می شد، با انتقادی آنی مواجه شد: درحالی که کارمندان سفارت ژاپن، پرسنل جایکا و سایر اتباع ژاپنی با موفقیت تخلیه شدند، شهروندان افغان که توسط مقامات ژاپنی استخدام شده بودند، عمدتاً همراه با خانواده هایشان به حال خود رها مانده و در این میان آنچه نامانوس می نمود این مسئله بود که یک هواپیمای C-130 که برای تخلیه افراد در نظر گرفته شده بود تنها با یک مسافر وارد ژاپن شد.

با این وجود در حال حاضر، به نظر می رسد ژاپن گام هایی را برای از سرگیری روابط دوجانبه با افغانستان تحت حاکمیت طالبان برداشته است. جدا از آغاز مناسبات فی مابین، سفارت ژاپن در افغانستان در دسامبر ۲۰۲۲ اعلام کرد که این کشور بیش از ۱۰۶ میلیون دلار دیگر به عنوان «کمک بشردوستانه» به افغانستان ارسال خواهد کرد. اگرچه ژاپن دولت طالبان را به رسمیت نمی شناسد، اما گزارش شده است که ژاپن قصد دارد به افزایش کمک های خود به افغانستان ادامه دهد و بازگشایی سفارت کابل اولین گام برای رسیدن به این هدف تلقی می شود. از سوی دیگر ژاپن همچنین سیاست خود را در قبال افغانستان در سطح چندجانبه با ایالات متحده ادامه می دهد.

به عنوان مثال، توماس وست، نماینده ویژه ایالات متحده در امور افغانستان در آغاز دسامبر ۲۰۲۲ از توکیو بازدید و در مورد مسائل بشردوستانه در افغانستان با نمایندگان وزارت امور خارجه از جمله نماینده ویژه دبیرکل سابق سازمان ملل متحد برای افغانستان و تادامیچی یاماموتو رئیس هیئت سازمان ملل برای کمک به افغانستان(یوناما) و همچنین استراتژی های اقتصادی با مقامات جایکا گفتگو کرد.

به باور برخی ناظران، با افزایش تنش در اقیانوس هند و اقیانوس آرام ناشی از ترس از موضع تهدید کننده فزاینده جمهوری خلق چین در قبال تایوان، نابسامانی اقتصادی جهانی ناشی از تهاجم روسیه به اوکراین و کاهش محبوبیت دولت کیشیدا، این احتمال وجود دارد که سیاست ژاپن در مورد افغانستان عمدتاً اقتصادی و کمتر ماهیتی ژئوپلیتیکی داشته باشد. (Austin, 2023)

ژاپن و رضایت در گشایش باب مناسبات با حُکام جدید افغانستان

گرچه سفارت ژاپن در افغانستان تا زمان تسلط طالبان بر کشور در اوت ۲۰۲۱ باز بود اما به دنبال چرخش سیاسی ناشی از روی کار آمدن مجدد این گروه افراطی بسته شد. پس از سرنگونی دولت سابق افغانستان، کشور ژاپن به ارائۀ خدمات دیپلماتیک افغانستان از طریق قطر ادامه داد. پس از آن یوشیماسا هایاشی، وزیر امور خارجه ژاپن روز ۲۱ اکتبر ۲۰۲۲ در جریان کنفرانسی خبری در توکیو گفت ژاپن درپیِ بیش از یک سال غیبت، روابط دیپلماتیک خود را با افغانستان تجدید و سفارت ژاپن در تعداد محدودی از فعالیت ها شرکت خواهد کرد. بدین ترتیب شاهد بازگشایی سفارت ژاپن در افغانستان و متعاقبا دیدار سفیر ژاپن، اوکاتا تاکشی با سراج الدین حقانی وزیر داخله طالبان و اذعان به تضمینِ امنیت تمام نمایندگان و فعالیت های سفارت ژاپن در افغانستان بودیم.

باید گفت که امروزه هویت ژاپن به عنوان «قدرتی بزرگ» با مشارکت مستمر آن در قالبِ عضوی توانمند و تاثیرگذار در جامعه بین المللی گره خورده است. در حالی که پیشتر حمایت ژاپن از افغانستان مستقیماً به ایالات متحده و بر اساس معاهده همکاری و امنیت متقابل مرتبط بود؛ اما توکیو امروزی مزیت ها و منافع مالی خاص خود را دارد که باعث تعامل آن حتی با افغانستان تحت حاکمیت طالبان نیز می شود. ژاپن در بهره بردن از ذخایر عظیم گاز، نفت، اورانیوم و سایر مواد معدنی غنی که در افغانستان و جمهوری ‌های آسیای مرکزی مجاور آن قابل دسترسی است، منافع خاصی داشته و جهت حفظ نقشش در منطقه و پیگیری منافع ملی باید محتاط اما فعالانه عمل کند.

از دیگر سو باید در نظر داشت، نقش فعال ژاپن به عنوان بازیگری اصلی برای کمک به افغانستان، اقدامات و تحرکات های این کشور را برای مشارکت فعالانه کشورهای شریک خود مانند هند و ایالات متحده به ویژه در آینده افغانستان، خصوصوا با تقویت تسلط چین بر کابل تحریک می کند. ژاپن از سال ۲۰۰۱ تاکنون نزدیک ۷ میلیارد دلار سرمایه گذاری کرده و قرار بود از امسال تا ۲۰۲۴ نیز ۷۲۰ میلیون دلار به افغانستان بفرستد. بدین ترتیب نگرانی عمده در افغانستانِ فعلیِ تحت حکومت طالبان، بلاتکلیفی پروژه های کمک رسانی و نیروهای مرتبط با آنها بوده است.

اما در طرف مقابل طالبان نیز برای نرمالیزه کردن شرایط، به دنبال مناسبات خارجی و یا جذب سرمایه از سوی کشورهای دیگر به ویژه بازیگران فعال در عرصه کمک رسانی بوده اند. به گزارش ایرنا به نقل از خبرگزاری باختر در مرداد ۱۴۰۱، شیخ‌ شهاب الدین دلاور سرپرست وزارت معادن و صنعت افغانستان در دیدار با تاکاشی اوکادا سفیر ژاپن در کابل، خواستار سرمایه گذاری توکیو در بخش معادن کشورش شد. سفیر ژاپن نیز افزود توکیو مایل است به مردم افغانستان بر اساس روابط دیرینه ای که دارد کمک کند تا مردم این کشور با مشکل مواجه نشوند.

از اینرو شاهدیم، ژاپن با درک حساسیت وضعیت حاضر و علی رغم عدم به رسمیت شناختن طالبان تا کنون، رسماً از تسلط طالبان انتقاد نکرده است. علاوه براین، توکیو باید ارزیابی کند که ظهور طالبان چگونه بر منافع آن در خاورمیانه و کشورهای خلیج فارس به طور کلی تأثیر می گذارد. به هرروی در تعامل با دولت طالبان، توکیو بسیار محتاط خواهد بود و گویی قصد دارد از اهرم کمک های اقتصادی خود بهره جسته تا این گروه را به قطع حمایت از فعالیت های تروریستی (در داخل یا خارج از افغانستان) و حکومت کردن به شیوه ای منطقی و انسانی تر وادار سازد.

جمع بندی

گرچه ژاپن و افغانستان مناسبات دیرین و تاریخی با یکدیگر داشته است، در کل می توان گفت مشارکت موثر و کمک های ژاپن به افغانستان پس از مداخله ایالات متحده در سال ۲۰۰۱ آغاز شد. از آن زمان، ژاپن ۷۵۹ میلیارد ین (تقریباً ۶٫۹ میلیارد دلار) به تلاش های جهانی بازسازی در افغانستان کمک کرد. بدین ترتیب باید اشاره کرد که ژاپن در در سه حوزه پشتیبانی خود را به افغانستان ارائه کرده است: پشتیبانی امنیتی؛ پشتیبانی اقتصادی؛ و پشتیبانی ارزش-محور. دررابطه با حمایت امنیتی می توان گفت برقراری مجدد صلح در افغانستان مهمترین هدف حمایتی ژاپن بود. چراکه از زمان مداخله اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۷۹، افغانستان درگیر جنگ بوده است.

پس از خروج نیروهای شوروی در سال ۱۹۸۹، این کشور جنگ داخلی بین جنگ سالاران را تجربه کرد و جنایات جنگی زیادی توسط اعضای آنها انجام شد. متعاقبا در سال ۱۹۹۷، طالبان به عنوان یک نیروی قوی ظاهر شد و موفق شد کابل را اشغال کند. بدین ترتیب حمایت امنیتی اولین ضرورت در تلاش برای برقراری صلح در افغانستان و احیای اقتصاد بود و کلید انجام این کار در خلع سلاح سربازانِ گروه ها و دسته جات نظامی و آموزش دادن به آنها بود تا بتوانند به نیروی کار عادی بپیوندند.

همچنین دررابطه با حمایت اقتصادی ژاپن می توان گفت این کشور سهم قابل توجهی در احیای اقتصاد افغانستان داشته است. تحت حکومت طالبان، ۹۰ درصد تولید تریاک در جهان از افغانستان تامین و این باعث آسیب های اجتماعی می شد. جامعه بین المللی، از جمله ژاپن، از فوریت این وضعیت آگاه بوده و برای ایجاد یک اقتصاد قوی تلاش کردند. همچنین پاکسازی زمین ها از مین‌ برای هر تلاشی جهت بازیابی حیاتی بود و ژاپن با تامین مالی و تجهیزات لازم در این زمینه کمک رسان بود. زراعت جزء مهمی از اقتصاد افغانستان است. ژاپن این مهم را تشخیص داد و بر ساخت سیستم های آبیاری و به اشتراک گذاشتن اطلاعات در مورد نحوه استفاده از آنها تمرکز کرد.

شاید شناخته شده ترین چهره کمک های ژاپنی در این زمینه تتسو ناکامورا معروف به “کاکا مراد” باشد -پزشکی که تلاش ها و اقدامات فراوانی برای توسعه در مناطق مختلف افغانستان از جمله تبدیل مناطق بیابانی به زمین های کشاورزی گندم را رهبری کرد. ناکامورا همچنین یک کانال بزرگ به طول ۲۷ کیلومتر نیز در ننگرهار ساخت. وی رئیس یک موسسه خیریه ژاپنی (پی‌ام‌اس) بود. هرچند او در دسامبر ۲۰۱۹، به همراه محافظ و راننده اش ترور شد و به گفته مقامات، مظنون اصلی یکی از اعضای تحریک طالبان پاکستان بود.

علی رغم فاصله جغرافیایی قابل توجهی بین دو کشور و فقدان مشکل امنیتی مشترک ناشی از مرزهای مشترک، ژاپن به طور فعال در افغانستان حضور داشته است. اما شاید علل این حضور را در چند استدلال بتوان خلاصه کرد. با توجه به قرابت افغانستان به خاورمیانه، جنوب و آسیای مرکزی، شاید بتوان گفت ملاحظات ژئوپلیتیکی نقش عمده ای در برداشت ژاپن از افغانستان بازی می کند. این امر به ویژه با تلاش ژاپن برای افزایش حضور خود در فضای منطقه ای آسیای مرکزی پس از شوروی در دهه ۱۹۹۰ اهمیت یافت و اهمیت افغانستان را می توان با موقعیت آن به عنوان یک مسیر ترانزیتی برای منابع معدنی نیز توضیح داد.

دوم، رابطه با ایالات متحده و تعهدات این متحد توکیو، در افزایش حضور ژاپن در افغانستان نقش داشت. چنانچه به موازات ماموریت تکمیل نیروهای دفاع از خود در اقیانوس هند، دولت ژاپن مسئولیت های بازسازی قابل توجهی را در کمک به کمپین ایالات متحده بر عهده گرفت. و سوم اینکه، کمک ژاپن به افغانستان دارای یک بعد جهانی مهم بود زیرا رهبری ژاپن در حوزه امنیتی غیرنظامی و جاه طلبی های شورای امنیت سازمان ملل متحد را تقویت می کرد. سابقه دخالت ژاپن در افغانستان نشان می دهد که توکیو همیشه سطح مشخصی از حضور خود را در آنجا حفظ کرده است، هرچند که ترجیح می دهد کمرنگ و به نحوی در سایه بماند.

به طور کلی پس از دور نخست حکومت طالبان، بسیاری از کشورها برای انجام اصلاحات وارد عمل شدند و ژاپن برای کمک به احیای نهادهای دموکراتیک، از انتخابات در این کشور حمایت کرد اما مواضع آتی این کشور در قبال حکمرانان جدید افغانستان شاید با احتیاط و ملاحظاتی همراه باشد. امروزه ژاپنی ها نگران آینده افغانستان و استراتژی های ضد چینی آمریکا و هند هستند. هرچند از دیگر سو ژاپن سعی دارد به نحوی با رویکرد کج دار و مریز پیش رفته و ضمن دور ماندن از تنش های ناشی از حکمرانی طالبان، به نحوی با حکومت آنها نیز کنار آید.

منابع:

– Amin, Haron, (2007), “Afghan-Japan Relations: LANDS UNDER THE RISING SUN”, published by The Islamic Embassy of Afghanistan in Tokyo

– ASHIZAWA, KUNIKO, (2012), “Tokyo Conference on Afghanistan: Japanese Leadership at a Critical Juncture”, Asia Pacific Bulletin, Number 170

– Austin, Luke, (2023), “Japan’s Afghanistan policy: ambitions and strategies in the graveyard of empires”, http://www.hscentre.org/asia-and-pacific/japans-afghanistan-policy-ambitions-strategies-graveyard-empires/

– Dobrinskaya, Olga, (2016), “Japan’s role in the settlement of the Afghanistan issue: its motives and implications”, http://japanstudies.ru/index.php?option=com_content&task=view&id=802&Itemid=58

– MOFA, (2013), “Japan’s Official Development Assistance White Paper”, Chapter 2: Specific Initiatives of Japan’s Official Development Assistance, Section 2: Measures for Each Priority Issue

– Nagao, Satoru, (2022), “Japan’s Stakes in the Afghanistan Crisis,” ORF Special Report No. 181, Observer Research Foundation, https://www.orfonline.org/research/japans-stakes-in-the-afghanistan-crisis/

– Panda, Jagannath, (2021), “Japan’s Strategic Choices in Afghanistan”, https://japan-forward.com/asias-next-page-japans-strategic-choices-in-afghanistan/

– TUKE, VICTORIA, (2013), “Japan’s Crucial Role in Afghanistan”, Asia Pacific Bulletin, APB Number 206

– WALIA, SIMRAN, (2020), “Securing Peace in Afghanistan: A Primer on Japan’s Role”, Observer Research Foundation, ORF Issue Brief, ISSUE NO. 347

بالا

بازگشت