داکتر یارمحمد حیدرزاده
نگاه به تاريخچه جشن نوروز
نوروز روز گذرسال به سال دگر جشن دهقان است : دهقان نام قدیم به مردم اریایی
اصیل صاحب ملک و زمین اعم از دهنشین و شهرنیشن زابلستان , کابلستان ؛ تخارستان
, بلخ بامی وهریوه «هرات» اطلاق می شده و مقابل تازی و بری پنداشته می شده که
چادر نشین وبدوی« ابتدایی » بودند.
در قدیم فرد صاحب زمین مرد آریایی را خواجه یا
ملاک و شخصی که به سبب اشتغال آن به کشت زراغت و آبیاری مشغول او را دهقان می
نامیده اند.
نوروز در حقیت جشن طبیعت است که زمین یخ زده
زمستان با گرم شدن هوا آهسته آهست برف زمین آب می شود گیاهان مرده دوباره زنده
می شوند واز زمین سر می کشند. نوروز در واقع درک دو باره زنده شدن طبیعت توسط
خداوند است.
نوروز واژه فارسی است نوروز از دو کلمه یعنی روز
و نو یا روز نو است که مفهوم جامع را در بر میگیرد. نوروز با تحویل سال یا لحظه
ای که خورشید در سیر ظاهری خود در ابتدا برج حمل از استوای زمین گذشته و برابری
روز وشب رخ می دهد. در گاه شماری هجری خورشیدی ، لحظه تحویل سال , تعین کننده
نخستین روز از ماه حمل یعنی ماه تحویل فصل زمستان به فصل بهار است.
چناچه آغاز سال قبل از ظهر و در نیمه اول شبانه
روز تحویل شود، همان روز نوروز است و اگر تحویل سال بعد از ظهور باشد ، فردای
آن روز نوروز است. نوروز در تقویم میلادی در بیشتر سالها با 21 و گاه 20 و به
ندرت 22 مارج مطابقت دارد.
قدمت تاریخی نورز : نورز جشن ملی دوران ساسانی ها
جشن ملی همه اریایی ها در آسیای میانه و آسیای غربی هر سال سر بهار جشن گرفته
می شده است, قدمت نوروز وجود این جشن کهن دهقان سه هزار سال پیش از میلاد, به
زمان های دوره ماده ها و هخامنشیان برمی گردد. دقت درک و فهم هخا منشیان در
مورد نوروز جشن طبیعت چنین بود است . داریوش بزرگ جشن نوروز را روز نو سر آغاز
جامعه بدل کردن طبیعت به پوشش سبز گیا هی که بخشی از محصولات آن مورد نیاز
انسان همه از خوراک و پوشاک با کیفیت الیاف گیاهان کتان و پنبه در طبیعی به اسر
زحمت و عرق ریز دهقان آرئیها بدست آ مده است.
بنا برین داریوش عقیده داشته برای تولید بهتر
محصولات آن مورد نیاز حیات انسان ابزار کار لازم است تا از اسر تولید بی رویه
محصولاتی که باعث تخریب طبیعت حیات بخش می شود جلوگیری کرد و با درک زندگی
متناسب را به اقلیم و فصل بهار در روز نوروز کار گاه آهنگری سلاح سازی را دستور
به کفتن آهن و ساختن ادوات ابزا ر جوی کن , نهر کن ، قنات کن داد تا رساندن آب
منابع زیر زمینی به دامنه کوهستانها به زمینهای پست دور دست برای سرسبزی و رشد
درختان و برای گسترش زمین زراعتی آب را بدسترس دهقانان و باغبانان قرار دهند.
در واقع نوروز سر آغاز فصل سرسبزی و طراوت طبیعت است ِ نو روز روز شروغ برکت در
دستار خان خانه دارا و نادر و فقیر از فرآورده های خود روی زمین درطبیعت است.
بنابراین دهقانان امروز افغانستان وراث تمدن هنر
نهر کشی ساخت کاریز و جوهای عنعنوی تمند هخامنشیان ، ساسانیان وسامانیا ن در
سراسر خراسان امروز افغانستان هستند وارثان هخامنشیان در ساخت آب گردان و
آبگیرو کشیدن نهر ها و کانال های آبیاری نیز دقت بسیار مبذول داشته ودارند. در
رواج دادن حفر چاه ها آب ، آب انبار ها ، کاریز ها ، نهرکشی ، بند آبگیر یا بند
های انحرافی و سدها ، چاه های معمولی که به صورت قائم با آ بزارهای دستی حفر می
شد و آب آن را به وسیله دوله با کمک انسان با چها پایان بیرون می کشدند.
نگاه حاکمان دوره هخامنشیان ساسانیان سامانیان
غوریا بامی به زراعت اهمیت فراوان داده و آریائیها اولین بار کشت زراعت ، شبکه
های معروف آبیاری ، یعنی قناتها ساخت جویها و نهر های آب رسانی برای آبیاری را
در زرنج کهن ، گردیز باستان ، بگرام وهریوه در دنیا رواج داده اند.
داریوش بزرگ دستور ساخت کانال سوئز با دلیل اهمیت
راه دریایی میان مصر و ایران میان دریا سرخ و دریای مدیترانه را از راه نیل در
اواخیر سده ششم پیش از میلاد داد. سرپرستی ساخت این کانال ( آبره ) را مهندس
ارتاخه از مهند سسان آریایی عصر هخامنشی به عهد داشت.
قلمرو حکمران هخمامنشیان بسیار گسترده بود به
طوری که از دره سند درهند تا رودنیل در مصر و ناحیه نغازی درلسی امروز واز رود
دانوپ در اروپا تا آسیای مرکزی را در بر می گرفت. مهاجرت دهقان آریایی در
جستجوی زمین بهتر برای کشت زراعت بوده است و در اوستا آمده است از میوه های مهم
آن دوره می توان خرما ، انگور و انجیر را نام برد. حفر چاه ها آب ، آب انبار ها
، کاریز ها ، نهرکشی ، بند آبگیر وسدها ، چاه های معمولی که به صورت قائم با آ
بزارهای دستی حفر می شد و آب را به وسیله دوله با کمک انسان با چها پایان بیرون
می کشیدند. آریایی ها در ساخت نهر ها و کانال های آبیاری دقت بسیار مبذول داشته
اند.
با هجوم اسکندر به سر زمین آریایی ها درهریوه
«هرات» زراعت روبه زوال کذاشت و بسیاری از مزارع از بین رفت و در سال 224
میلادی به حکومت رسیدن اردشیر بابکان بنیانگذار سلسله ساسانی دوباره به بازسازی
قنات ها ساخت نهر ها کانال های آبیاری صنعت سد سازی جهت گسترش زراعت ، باغبانی
و چاواداری در اطراف تالاب هامون هلمند ساحات بگرام کهن گردیزباستان پرداختند.
پتروشفسکی هم در کتاب پهاوی بوندهشن
که مربوط به زمان ساسانیان است و امروزه آن را بندهش می نامیم به کشت انواع
میوه مانند خرما ، نارنج ، بادام ، انگو؛انجیر؛ بی ، انار ، ناک ، پسته، زرد
آلو ، چهارمغز ، شاه بلوط و نیز انواع سبزی وگل مانند تره تیزک ، تره ، بادرنک
، گل نرگس، لاله یاسمن ، نسترن، بنفشه، همیشه بهار، گل سرخ و زعفران اشاره کرده
است.
اولین تجلیل جشن نوروز دهقان آریائیان در باغ
نوروزی دروادی چهاردهی « ده دانا ،ده مراد خان ، ده قلندر و ده سیدان » یادگار
شاه مهراب کابلی در آن بنا باغ نوروز در نزدیک زادگاه خود احداث نموده ه است .
دامنه های این باغ کهن نوروزی پر از درختان ارغوان ونقطه ی مرتفع باغ خوش آب
هوایی بوده به صورت طبیعی از آب بارندگی های مسومی مستفید میشده و خود داخل باغ
نوروزی آبیاری آن از آب بالا جوی چل ستون صورت می گرفت و درسال 570 میلادی محل
تفریحگاه شاه دخت رودابه پری چهره بلندقامت وغزل چشم دخترمهراب کابلی شاه
کابلستان خانم زال مادر رستم بوده
بنا قصرجهان نما هندکی « چل ستون » به رهنایی
سندخت خانم مهراب کابلی برای هدیه ازدواج رودابه با زال درمراسم عقد ازدواج
است. بنابرین بنا قصرجهان نما هندکی تمدن دوره ساسانی در باغ تخت رستم احمد علی
کهزاد در پیوند به کاخ چل ستون از کلاه فر نگی گنبدی به خو د رستم تشبیه می کند
. تخت رستم کابل که زاد گاه مادر رستم داستان میباشدو نامهای اسطو ره های
باستانی آریانا از طرف حاکمان متعصب با مگذاریهای مجدد عوض شدند . در باغ تخت
رستم کابلسپس به به چهلسون مسماشده تا سالهای 1992جشنهای باستانی وبویژه نوروز
تجلیل می شد.
خلافت عباسیان در سال 750 تا 1258 میلادی در حران
تاسیس شد ، تضعیف زراعت در آن دوران می توان به تخریب زیرساخت های آبیاری به
دلیل عدم رسیدکی با تسیستات در خراسان نابود می شدند ، زمین زراعتی به موجب
چرای چاروا های اعراب تخریب از بین می ر فتند در تاریخ اشاره کرده است .
خوشبختانه در آن قیام مرد م خراسان به رهبری قهرمانان سرزمین خراسان مانند
ابومسلم خراسانی ِ طاهر فوشنجی ِ یقوب لیث صفاری « سیتانی » الیاس سامانی و خرا
سان زمین از نظارت مستقیم خلیفه بغداد خاین جاسوس و مزدو ران حکومت عباسی لبریز
شده بود خارج کرد. به همین دلیل اعراب
۸۶۰
سال است که دشمنی به فرهنگ غنی اریایی زبان فاسی بخصوص به جشن نوروز احیای
طبیعت و پاکی دارند.
طاهریان در سالهای 822 تا 873 میلادی قلمرو
حکمران آنها نیشاپور سیستان ماورءالنهر ، به جهت اهمیت دادن آنان به زراعت
قاونی در جهت بهبود وضع آبیاری وافزایش محصولات زراعتی تصویب کرد و به آسودگی
زندگی می کردند ولی این و ضع دیری نپایید وتغییرات مطلوبی ایجاد نشد.
صفاریان در سالهای 867 تا 1002 میلادی حکمران شان
سیستات ماورءالنهر کشمیر ، طاهر صافری در شهر زرنگ ( زرنج ) باغی ساخت که دارای
9 گنبد بود و کا خی بر کنار رود هیرمند که به قصر بوالحسنی معروف است در سیر
جان در اطراف شهر ، دو رشته قنات وجوداشته که آب منازل و باغ های شهر را تامین
می کرده اند. این دو رشته قنات را به بازمندگان صفاری نسبت می دهند.
حکمرانی خاندان سامانی از مردم بلخ سالهای 874
الی 1004 علی در سمرقند ، احمد در فرغانه ، اسماعیل در بخارا و الیاس در هرات
فرمان روایی کردند. ازبابت جریان دریا های خروشان در قلمرو حکومت سامانیان
کارهای بزرگی در زمبنه آبیاری انجام می گرفت ، در نتیجه مساحت اراضی مزارع
افزایش می یافت ، در حداث کاریز ها پشرفت و ترقی زیادی حاصل شده بود ، عمق
کاریز در بعضی نقاط به خصوص درمناطق کوهستانی به 90 متر می رسید ، بکار بستن
انواع آبیاری ، یعنی بوسلیه جوی و نهر های متفرع از رود و کاریز و چاه ها توسعه
یافت. آبیاری در مناطق مثل زابلستان ِ کابلستان خوارزم و فرغانه دارای چنان
وضعی بود که امکان داشت در آن ها زمین های زراعتی به وسیله آبیاری دقیق باور
شد. دستگاه هایی برای بهره برداری از آب تهیه دید که از جمله می می توان چرخ
چاه خود کار را نام برد.
عملیلت حفر قنوات و آبیاری مصنوعی درطول قرن های
بسیار تا امروز خوزستان اهواز ، اسپهبان و فارس ، خراسان و سیستان حفظ شده است
، حتی از جیحون ومرغاب نزدیک مرو در قرن چهارم هجری قمری کانالهای بسیار به
وسیله تقسیم کننده آب ، باز بسته به طور خود کار انجام می گرفت ، نظارت آب
رسانی بر عهد میرآب ها بود. حکمرانی سامانیان حافظ قدرت قانون ونظم بودند، در
سراسر ناحیه قلمرو آنان کوه های یخ پر از برف پیدا و چنین وانمود می نماید که
زارعت و باغ داری در روزگار آنان پیشرفت کرده باشد. زابلستان : زابلستان یکی از
مناطق جفرافیایی در اطرارف دریاچه هامون هیرمند تا حدودی زابل فعلی در ایران و
نود درصدی سیستان تاریخی درجنوب افغانستان این منطقه را در برمی گیرد.
شهود است که دردوره سامانیان با توجعه به وسعت
زابلستان ، اقلیم وشرایط آب و جلگه حاصلخیزی با اوج رونق زراعت در اطراف دریا
چه هامون هیرمند برشد شهر نشینی رسید وانبارغله آسیا لقب داده اند ودر سد ه
پانزدم میلادی زابلسان دوران طلای داشت.
غزنویان در سالهای 963 تا 1186 میلادی به طور
منظم تحت اداره حکومت خود سیستان ، تخارستان ، خراسان و برای مدت کوتاهی و جبال
را بر عهده داشتند . در عهد حکرانی غزنویان زراعت از رونق بازماند و تنها برای
تفریح خود آنها با حداث باغ پیروزی : باغی که محل رسمی غزنویان.
باغ صدهزار باغ محمد: باغی هزار درخت: باغی ساخته
سلطان محمد و سد بند سالطان برای آبیاری باغ های گرد اطراف شهر غزنی پرداختند.
مسعود توجه بیش از اندازه به مرگز لاهور داشت و جذب سرمایه های فراوان از کشو
هند به وسیله هجوم بدست می آرود و دعوت از شاعران در دربار می گردند ساختار
فرهنگی شهر غزنه را تقویت کردند و بارسنگین هزینه ها بردوش مردم خراسان مجبور
مالیات بپردازند و این کار غزنویان باعث نارضایتی مردم شد ودر قرن ششم هجری
غوریان تاجیک آخرین بقای غزنویان را از بین بردند.
سلجوقیان سالهای 1037 تا 1194 میلادی بربخشی بزرگ
آسیای غرب ایران امرنستان و گرجستان فرمنروایی داشتند. استقرا سپاهیان سلجوقی
از طریق زراعت و زمین داران بزرگ تمامی محصولات زراعتی را از آن خود می ساختند
و تجارت وداد وستد نیز در انصار آنان بود و ارمنستان را سلجوقیان به شوه فیوالی
ادارمی کردند.
خوارزمشا هیان از سلهای 1077 تا 1231 میلادی در
ساحه ارال و بین سیردریا در کنا ر جیحون فرما نروایی کردند. موقعیت مناسبی کنار
در سیر و رود جیحون برای انجام زراعت داشت خوارزم چندان مورد توجه قرار نگرفته
است .
غوریان در سالهای 1148 تا 1215 میلادی در قلمرو
خراسان فرمان روایی می کردند ، غوریان سرزمین سبز حوزه تمدنی آسیا با ساختن
مدارس و نهاد های علمی در جمع آوری نسخه های مقالات علمی سینا با نشر کتاب در
بخش های گوناگون نگهداری تخم بخصوص درختکاری درخت میودار وهمچنین درباره خواص
گیاهان دارویی و شخصه آزمایش های زیادی در کشت زراعت معرفتی فوق بوجود آوردند.
حکمران غوری در رشد زراعت و آبیاری زمین های بایر به درخت ودرختکار وسبزه وسبز
نگهداشتن محیط زیست خراسان بسیار تا کید داشتند. اما با تائسف بواسط حملات مغول
ها در سرزمین خراسان مدارس و نهاد های علمی و کتاب های حکیمان بخار، سمرقند ،
بلخ و هرا ت و میراث تمدن آریایی مردم خراسان به خاک یکسان گشت.
هجوم چنگز خان مغول در سالها 1219 تا 1256 میلادی
به سلطنت خوارزمشاهیان بسیاری از شهرهای خورارزمشاهی مانند سمرقند ، مرو ،
بامیان ، هرات ، توس ، نشاپور بکلی و یران شده ، در این حمله مراکز علمی
وفرهنکی مانندکتابخانه ه سوزانده شد ، براثر جنگ تخریب قنات ، نهر ها ، جوی ها،
باغبانی وزراعت از رونق افتاد و با عث رکود اقتصادی گردید، تا آنکه غازان خان
در سالهای 1295 تا 1330 به توسعه زراعت پرداخت. در قلمرون او انواع در ختان
میوه و سبزی ها در تمام نقاط کشت می شدند و باغبانی قدر رونق داشت که از صفهان
انواع میوه به هندوستان واز کرمان خرما به سایر کشور ها صادر می شد.
حکمران تیمو ریان 1370 تا 1405 میلادی جمع آوری
نسخه های دانشمندان این سرزمین در خلال مطالعات ویژگی دارویی گیاهان و نگهداری
بذر ها ، غلات واینکه کدام درخت وگیا ه از بذر می روید و کدام را باید به صورت
نهال کاشت و کدام با قلمه زدن و پیوند زدن و هچنین خواص انگور و دیگر درختان
میودار برای ساخت شربت اختصاص یافته است.
صفویان سالهای 1501 تا 1722 میلادی با آغار
فرمانروایی صفویان بار دیگر زراعت وباغداری در قلمرو آنها بخصوص در خراسان رونق
گرفت. درختان میوه به ویژه زردآلو، بی، انار ، بادام و انگور کشت میشد ند. کشت
خرما درسیستان خوزستان کرمان رونق کرفت ومقدار زیاد آن به هندستان صادر می شد.
کشت مرکبات وزیتون در مازندران وخوزستان معمول بوده است. پیاز خراسان آنار یزد
و شیراز و نیز مالته ما زندران به خارج صادر می شده است. از زمان صفویان نیز
کتابی های زراعتی متعددی باقی ماند که مهمترین آنها ارشادالزراعه تالیف فاضل
هروی درسال 921 هجری قمری است.
نادر شاه افشار سالهای 1796 تا 1743 میلادی
حکمران او آذربیجان ، ترکستان ، افغانستان ، بلو چستان ، گرچستان ، داغستان ،
بحرین ، قطر ،کشمیر جهان کشایی کرد. در دوره نا در شاه ممیزی « ارزیابی
مالیاتی» زمین بودجود آمد. با آباد کردن زمین های زراعتی پرداخت و سیستم آبیاری
را نظم بخشید وی از این را منبع در آمد خوبی برای خزانه بدستت آورد وی زراعت
کاران را از یک محل به محل دیگر کوچ داد. در سال 1732 میلادی 60 هزار تن از
ابدالیان هرات را به مشهد ونیشابور در دامغان کوچ دادند.
احمد شاه ابدالی درانی سالهای 1747 تا 1773
میلادی قلمرو امپرا توری او در غرب تا سبزار مشهد در
شمال تا دریا آمو و در جنوب تا بحیره عرب را در بر می گرفت .
احمد شاه ابدالی نیز توجه با آبالد زمین و زراعتت داشت در قلمر او سرزمین
حاصلخیز زابلستان از گذشته های دور دارای تمندان فرهنیگی بسیار شکوفا بوده و بر
اثر موقعیت خاض اقلیمی ، سیاسی و فرهنگی ، مراکز ارتبطات تمندن های بزرگ ماوراء
النهررین ، بین النهرین ، هند ، چین به شمار می رفته است و بعد از زوال
ابدالیان زابلستان از چشم تاریخ دورماند.
باید خاطر نشان کرد که نام قدیم افغانستان در طول
تاریخ به نامها های آریانا سرزمین باختر کابلستان زابلستان خراسان وبالاخره
افغانستان یادشده است. مراسم سنتی جشن دهقان از جمله افتخارات دوره هخا منشیان
است داریوش بزرگ دستور ساخت کانال شبکه آبیاری در جهت کسترش زراعت سرسبز طبیعت
برای اولین بار در حدود شش هزارسال قبل تاریخ باستان داد که در گنجینه بگرام
ذکر است که دولت ها در سرزمین خورشید هممواره جهت تشویق دهقانان ، باغبانان را
به سیستم میکانیزه مدرن زراعت توجه خاص داشتند و به این سبب مراسم روز دهقان را
در اول فصل بهار یعنی ماه حمل دققانان با بیرون کردن امتعه زراعتی خود ، این
روز را گرامی می دارند.
اکثریت دققانان و باغبانها مالداران در نواحی
ولایات پیامد این روز شکوفایی و با رور شدن زمین بوسیله کاشت درختان و یا غلات
در زمین نقش بارز دارند و با این سبب نوروز سال نو را روز دهقان نام گزاری کرده
اند
دهقانان و باغبانان ما در نواحی با انواع وسایل
پیشه ای کاری خود را در این روز به نمایش می گذارند و با ا جرای مراسم خاص نورز
سفره خود را در نواحی آرسته و با خوردن یک پارچه نان از خداوند طلب برکت
محصولات زراعتی خورار می داراند. نوروز نخستین روز بهار است نخستین روز سبزی و
سبز ترین فصل سال سر اغاز زنده شدن زمین و شکو فایی ها وزیدن نسیم دل انگیز
بهاری سر آغاز تحول ورشد و چه چهه مرغان مهاجر همه چیز در بها ر نشان گر نشاط و
طراوت است وحتی باد شفا بخش بهاری نوید زندگی تازه می دهد.
دکتر یارمحمد «حیدر زاده»
دکتر علوم در بخش محیط زیست سویدن
منابع:
فارسی) . دانشنامه جزیره دانش
۲۴
آذر
۱۳۸۵
بابینی شده در
۱۱
آذر
۱۳۸۷ .
کانال سوۀز-1
2- تاریخ اریایی از عهد باستان تا قرن 18؛
پیگولوسکایا ؛ ترجمه کریم کشاورز , تهران 1353.
3- نگاهی به تاریخ معاصر افغانستان محمد ابذهیم
عطایی , مترجم: جمیل الرحمن کامگار بنگاه اتشارات میوند 1383.
4- تاریخ مختر افغانستان عبدالحی حبیبی چاپ سوم
1377 دانش کتابخانه پشاور.
5- احمدشاه بابا میر غلام محمد غبار دانش
کتابخانه چاپ دوم پشاور 1376 .
6- سرهج التواریخ فیض محمد کاتب 1331 طبع
دارالسلطنه کابل .
7- افغانسان پنچ قرن اخیر میر محمد صدیق فرهنگ ,
جداول , انتشار محمدفایی چاپ دو قم 1374 .
8- بالاحصار کابل و پیشامدهای تاریخی احمد علی
کهزاد جلد اول مرکز نشراتی میوند پیشاور چاپ دوم 1378
بالا
بازگشت