محمد الله وطندوست
میرزا اولوغ بیگ
یکی از شخصیت های بزرگ و ارجمند قرن پانزدهم در منطقه ما و در جهان اسلام میرزا محمد تراغای پسر شاهرخ میرزا مشهور به میرزا اولوغ بیگ نواسه دوست داشتنی امیر تیمور صاحبقران است که در بیست و سوم مارچ1393 میلادی در شهر سلطانیه آذربایجان غربی تولد یافت و در سایه حمایت امیر تیمور بمدراج عالی ترقی نائل گردیده است.امیر تیمور در زمانیکه مشغول فتح قلعه ماردین در ترکیه بود و در تلافی قتل عمر شیخ می خواست همه با شنده گان قلعه را از دم تیغ بکذراند ، قاصد ی خبر تولد نواده اش را بوی رسانید . امیر تیمور به یمن قدم الوغ بیگ از قتل قلعه گیان درگذشت و متذکر شد که باشنده گان ماردین اولوغ بیگ را نباید فراموش کنند.
او که از خوردسالی با پدر کلانش در سفر های جنگی اشتراک داشت و در مجالس بزرگ حضور بهم می رساند، در ۱۴۰۳ از جانب پدر کلان حکمروایی تاشکینت، سوم، جمبول،اسپره و مغولستان را بدست آورد و از ۱۴۰۹ تا ۱۴۴۹ درساحه وسیع وآبادان ماورالنهر که مرکز آن شهر زیبای سمرقند بود سلطنت نمود. در ۱۴۲۴ مغولستان را فتح کرد و بعد از وفات شاهرخ میرزا هرات را نیز جزء قلمرو خود ساخت و پسرش عبدالطیف را منحیث حکمدار هرات تعین و خود به مقرش در سمرقند بازگشت.
اولوغ بیگ تحت تربیت ورزیده ترین دانشمندان عصر خویش همچون قاضی زاده رومی و غیاث الدین جمشید کاشی قرار داشت و در زمان حکمروایی خویش استادان دیگری را نیز در سمرقند گرد آورد و در مدرسه بزرگ سمرقند در منطقه ریگستان زمینه تدریس و تحقیق را برای بیشتر از دو صد دانشمند آماده ساخت و خود نیز به تدریس و تحقیق آغاز نمود.
میرزا اولوغ بیگ بر علاوه امور حکومت داری به شعر و شاعری نیز می پرداخت و در رصد خانه یی که خود اعمار نموده بود به ترصد ستاره ها مصروف می شد. او رصد خانه یی که پنجاه متر ارتقاع داشت احداث و در این رصد خانه به تثبیت موضع ۱۰۱۸ ستاره توفیق حاصل نمود. او بعد از محاسبات دقیق ،زیچ یا تقویمی را بوجود آورد که به زیچ اولوغ بیگی یا تقویم کورگانی شهرت یافت. این تقویم که به فارسی نوشته شده و بعدا به عربی ترجمه گردیده بود، اولین بار توسط جان گریس انگلیس آماده چاپ شد و در ۱۶۴۹ از طرف یونیورستی اکسفورد انگلستان بچاپ رسید . قابل ذکر است که نسخه یی از زیچ اولوغ بیک بعد از شهادت اولوغ بیک توسط علی قوشچی همکار نزدیک وی به هرات انتقال داده شد و بعدا به استانبول انتقال یافت . علی قوشچی که دانشمند بزرگی بود در استانبول مورد توجه دانشمندان ودر بار عثمانی قرارگرفت ودر مدرسه یی به تدریس اغاز نمود . به گمان غالب تقویم چاپ شده در آکسفورد از استانبول به انگلستان انتقال یافته است .جالب است که اصطرلاب ِیا آله یی که میرزا اولوغ بیگ ستاره ها را رصد می کرد ، در کوپن هاگن و پیاله سبزی که نام اولوغ بیگ در آن درج است در لندن نگه داری می شود و تا امروز از گزند روزگار در امان مانده است.
محاسبه اولوغ بیگ در تقویم کورگانی به اندازه یی دقیق است که با محاسبه امروزی نه در روز و ساعت ، بلکه به دقیقه و ثانیه تفاوت دارد. اولوغ بیگ یک سال را ۳۶۵ روز و ۶ ساعت و ۱۰ دقیقه و ۸ ثانیه محاسبه نموده در حالیکه منجمین امروزی ۳۶۵ روز و ۶ ساعت و ۹ دقیقه و ۶ ثانیه محاسبه می کنند. طبیعیست که این تفاوت نهایت جزیی که با تکنالوژی پیشرفته امروزی بدست آمده بهیچ وجه از اهمیت کار با ارزش میرزا اولوغ بیگ نمی کاهد ، بلکه دانشمندان را به دقت محاسبه وی پیشتر متوجه می نماید. چنانکه دانشمندان ، دهانه کره ماه را در کنار دیگر دانشمندان علم نجوم به افتخار وی بنام دهانه الوغ بیگ نام گذاری نموده اند. جالب است که فضانورد ان اپولو و سیوز که زمانی پرواز مشترک داشتند بخاطر بازدید از رصد خانه اولوغ بیگ به سمرقند سفر نمودند و ضمن بازدید از رصد خانه اولوغ بیگ وی ر ا نردبان بام آسیا لقب دادند.
میرزا الوغ بیگ که در امور دینی وارد و حافظ قران کریم بود ، در مدارس بر علاوه تدریس علوم دینی ،علوم عصری را نیز تشویق می نمود و علوم طبیعی را اساس پیشرفت و ترقی جامعه بشری می دانست. وی ریاضی را پایه علوم می دانست و خود ریاضی دان بزرگی بود که بکمک دانشمند دیگر همعصرش علی کاشفی معادله یک مهجوله درجه سه و قیمت پای را تا رقم17 اعشاری کشف و معرفی نمود.وی ساین و کوساین را نیز کشف نموده است.
اولوغ بیگ با آثار افلاطون ، ارسطو و کوپرنیک آشنایی داشته نظریات علمای دیگری چون احمد فرغانی ، البیرونی، ابن سینا و خوارزمی را خوب می فهمید. کسر اعشاری نیز توسط کاشفی در مدرسه اولوغ بیگ کشف گردیده است که بعد از ۱۵۰ سال دانشمندان اروپایی به کشف مجدد آن توفیق یافته اند.
اولوغ بیگ در موسیقی و تاریخ نیز علاقمند بوده گفته می شود که اثری در موسیقی نیز تالیف نموده است. (تاریخ اولوس ترک) وی که دو نسخه آن در استانبول و دو نسخه دیگر در لندن نگه داری می شود از اهمیت بزرگی برخوردار است.
میرزا اولوغ بیگ از شخصیت چند بعدی برخوردار بوده در همه عرصه ها استعداد خود را بکار انداخته است. گفته می شود او علاقمند جدی شکار بود و در شناخت پرنده گان خیلی ماهر بود. کتابی در مورد پرنده گان تالیف نموده که بعد از مدتی مفقود گردیده است. وقتیکه خبر مفقودی کتاب را به وی می دهند او تصمیم می گیرد که این کتاب را دوباره تالیف نماید. بعد از مدتی کتاب اصلی پیدا می شود تالیف دوم را که با کتاب اولی مقایسه می کنند، می بینند که بجز چند اختلاف جزیی اشتباهی در شناخت پرنده ها صورت نگرفته است. این مطلب ذهن روشن و حافظه قوی این شخصیت را می نمایاند. میرزا اولوغ بیگ همچون پدر ، پدر کلان و مادر دانشمندش گوهرشادبیگم به احداث مدارس ، مساجد ،کاروانسرا ها و باغ ها علاقمندی داشت و در سمرقند و بخارا و دیگر شهرهای ماورالنهر مدارس زیادی اعمار نمود. همچنان مقبره امیر تیمور ، مدرسه بی بی خانم و انسامل شاه زنده در زمان او به پایه اکمال رسیده است.
طوریکه قبلا تذکر رفت رصد خانه وی که در عمارت سه منزله به ارتقاع پنجاه متر در ریگستان اعمار گردیده نیز یکی از شهکار های معماری عصر وی محسوب می گردد.
میرزا اولوغ بیگ همچون دیگر شاهان و شهزاده گان تیموری به ادبیات نیز علاقمندی فراوان داشته شاهنامه فردوسی و خمسه نظامی دو اثر مهمی است که در مجالس و شب نشینی های این شاه دانشمند مورد توجه بوده است.
او منتقد خوب ادبیات بوده و در شناخت شعر و درک نازک خیالی ها مهارت تام داشته است.
در پهلوی ریاضی دانان و علمای دینی طیف وسیعی از شاعران نیز در سایه حمایت او به خلاقیت ادبی می پرداختند و در مجالس ادبی در حضور اولوغ بیگ اشعار خود را قرائت می نمودند. عده یی از این شعرا اشعاری در وصف وی سروده اند و از صله های وی مستفید شده اند.
عصمت الله بخاری در وصف وی می گوید:
ای فلک قدر و آفتاب عطا
پیشوای زمانه حامی دین
ای هنر پروری که نقد علوم
جمله در گنج طبع توست دفین
مولانا بدخشی شاعر دیگریست که در زمان اولوغ بیگ در سمرقند از شهرت عظیمی برخوردار بوده و قصایدی در وصف این شاه دارد. شاعر معروف دیگری بنام سکایی گفته است:
فلک اییللر کیرک سیر ایتسه یو کیلتورسه ایلکیگه مینیندیک شاعر تورکی یو سنیندیک شاه دانانی
امیرعلیشیر نوایی این شاعر بزرگ ذواللسانین نیز در مورد اولوغ بیگ شعری به ترکی چغتایی دارد:
تیمورخان نسلی دن میرزا اولوغ بیگ
که عالم کورمه دی سلطا ن انینک دیک
که دور اهلی بیریدن ایله مس یاد
اونینگ ابنای جنسی بولدی برباد
ولیک اول علم سری تاپتی چون دست
کوزی آلدیده جولان آسمان پست
رصد باغله میش زیب جهان دور
جهان ایچره یینه بیر آسمان دور
بیلیب بو نوع علم آسمانی
آندین یازدی زیج کوره گانی
این فرد به میرزا اولوغ بیگ منسوب است:
هر چند ملک حسن به زیر نگین توست
شوخی مکن که چشم بدان در کمین توست
میرزا اولوغ بیگ این شاعر دانشمند و ادیب ژرف نگر که عمرش را در تعلیم و آسایش رعایاسپری نمود، متاسفانه از گزند بدخواهان در امان نماند و به تحریک عناصر قشری ضد علم و متعصبین افراط گرای دینی حتی پسرش قصد جان وی نمود. گرچه او یکبار توطیه پسرش میرزا عبدالطیف را کشف و او را عفو نموده بود اما بار دیگر کودتا بر ضد سلطنت میرزا اولوغ بیگ موفق شد و او از سلطنت خلع و به اشاره پسرش مظلومانه به شهادت رسید.
شهادت اولوغ بیگ به ۲۷ اکتبر ۱۴۴۹ میلادی که با ۸۲۸ هجری خورشیدی مطابقت دارد، صورت گرفته است. با آنکه با شهادت وی عده یی از ارازل واوباش به تخریب رصد خانه و محو آثار علمی وی نیز مبادرت ورزیدند ، اما کشفیات علمی و تالیفات وی به کوشش علاقمندان و شاگردانش از گزند روزگار در امان ماند و شهرت علمی وی بعد از وفاتش در شرق و غرب گسترش یافت و حتی به سیاره دیگر نیز دهانه یی بنام وی نام گذاری شده است.
با آنکه در زمان روسیه تزاری دانشمندان روسی به ارزش علمی کارنامه های وی پی برده بودند و در معرفی مقام علمی وی کارهایی صورت گرفته بود، اما متاسفانه در زمان اتحاد شوروی بنابر کج اندیشی وایدیولوژی زده گی عده یی از دانشمندان ، میرزا اولوغ بیگ و آثارش چندان مورد توجه قرار نگرفت و جایگاه شایسته خود را دریافت نکرد.
بعد از استقلال اوزبیکستان به آثار این دانشمند بی بدیل شرق توجه جدی مبذول گردید و مدرسه و رصد خانه وی تا حدی بازسازی و منحیث محل توریستیک شهر سمرقند در معرض تماشای توریستان قرار داده شد. ا،مروز هرکس که به سمرقند گذر نماید مدرسه و رصد خانه میرزا اولوغ بیگ را دراین شهر مشاهده و با کارکرد های این شاه دانشمند آشنا می گردد.
دولت اوزبیکستان سال ۱۹۹۴ را بنام سال میرزا اولوغ بیگ مسمی نموده در ترمیم بقایای مدرسه و رصد خانه ، چاپ آثار این دانشمند بزرگ بذل مساعی نموده، مجسمه های این ریاضی دان شرق را در شهر های مهم اوزبیکستان برپا داشته است. متاسفانه در کشور ما در حالیکه شاهرخ میرزا پدر اولوغ بیگ شهر هرات را به مرکز علم و معرفت تبدیل نموده و مادرش گوهرشادبیگم نه تنها در هرات بلکه در مشهد نیز آثاری از خود بجا گذاشته است که مایه افتخار منطقه است، هنوز میرزا اولوغ بیگ ناشناخته باقی مانده با ارزش علمی و کشفیات وی حتی در مراکز علمی کمتر دانشمندان آشنا است.
بایست با معرفی چنین شخصیت های بزرگ علمی نسل جوان را با افتخارات تاریخی شان آشنا نموده، در تشویق آنان در عرصه علم و هنر توجه مبذول بداریم.
مراکز علمی و اکادمیک کشور بایست با نشر آثار چنین دانشمندان و تدریس نظریات این فرهیخته گان ،نسل جوان را با گذشته تاریخی شان بیشتر از پیش آشنا نمایند و در رشد و بالنده گی دانش و ادبیات و هنر نقش خود را به شایستگی ادا نمایند.
: منابع
دانشنامه جهان اسلام_ غلام رضا مختاری
تذکره الشعرا _ دولتشاه سمرقندی
مجایلس النفایس_ امیر علیشیر نوایی
سایت کتاب اوزبیکستان
یادداشت عبدالله رویین در سایت بلوت
بالا
بازگشت