عبدالحفیظ همام

به بهانۀ ماه پرمیمنت "رمضان"

یاد داشت: این نبشته یکی از درسهایی است که سال پار به مناسبت فرا رسیدن ماه پرفضیلت رمضان، برای جوانان در حلقۀ درسی ارایه گردید، اینک به منظور تعمیم نفع با ویرایش اندکی خدمت بقیه عزیزان قرار میگیرد.

جایگاه روزه دراسلام

همه میدانیم که روزۀ ماه مبارک رمضان یکی ازمبانی پنچگانۀ اسلام به شمارمی رود، وبه حدیث معروف پیامبر(ص) که درصحیحین ودیگرکتب صحاح روایت شده، اکثریت به آن آشنایی دارند:«بُنِيَ الإِسْلَامُ عَلَى خَمْسٍ: شَهَادَةِ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَأَنَّ مُحَمَّدًا رَسُولُ اللَّهِ، وَإِقَامِ الصَّلَاةِ، وَإِيتَاءِ الزَّكَاةِ، وَالحَجِّ، وَصَوْمِ رَمَضَانَ». اسلام بر پنج اصل و یا پایه بنا یافته، کلمۀ شهادت، برپایی نماز، ادای زکات، حج و روزه ماه رمضان؛ بنابرین به اساس این حدیث وروایات دیگر، روزه ماه مبارک رمضان یکی از پنج بنای اسلام به شمار می رود.

فرضیت روزه

روزۀ ماه مبارک رمضان، درآخر ماه شعبان سال دوم هجری، برمسلمانان فرض شد. دلیل وجوب وفرضیت آن به اساس این آیات مبارکه میباشد:" یا ایها الذین آمنوا کتب علیکم الصیام کما کتب علی الذین من قبلکم لعلکم تتقون". (بقره 183) ای آنهاییکه ایمان آورده اید! روزه بر شما فرض شده، همانگونه برکسانیکه قبل از شما بودند فرض شد؛ تا پرهیزگار شوید.

 وآیۀ مبارکۀ "شهر رمضان الذی انزل فیه القرآن هدی للناس و بینات من الهدی فمن شهد منکم الشهر فلیصمه". (بقره 185)

ماه رمضان، ماهی است که دران قرآن نازل شده است؛ قرآنی که  برای مردم  رهنما و(دران) نشانه های آشکار هدایت وتمایزحق از باطل است. پس هر کی از شما ماه رمضان را دریابد، باید آنرا روزه بدارد!.

فضائل و ویژگیها

پیرامون فضائل وبرتریهای این ماه پرمیمنت، احادیث زیادی صحیح وثابت از پیامبر (ص) روایت گردیده، ودراینجا صرف به چندی آن اشاره میکنیم:

پیامبر(ص) درحدیث قدسی میفرمایند، رب العزت والجلال فرمود:"كُلُّ عَمَلِ ابْنِ آدَمَ لَهُ؛ إِلا الصِّيَامَ فَإِنَّهُ لِي، وَأَنَا أَجْزِي بِهِ والصيام جُنَّة..." [متفق عليه] (همه یی کردار انسان متعلق به خود او است؛ مگر روزه که متعلق به من است ومن پاداش آنرا میدهم و روزه سپر است...)

وحدیث "من صَامَ رَمَضَانَ إِيمَانًا وَاحْتِسَابًا غُفِرَ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ". [متفق عليه] (هرکی از روی ایمان وبه امید حصول پاداش روزه گیرد، گناهان گذشته اش بخشوده میشود). وحدیث "إذا جاء رمضان فُتّحـت أبواب الجنة، وغُـلّـقـت أبواب النار، وصُفّـدت الشـياطين". [ رواه مسلم] آنگاه ماه رمضان فرا رسد، درهای بهشت گشوده شده، ودرهای جهنم بسته میگردد وشیاطین زنجیربند میگردند.

آثارونتایج روزه

قرآن کریم آثار ونتایج بدست آمده از روزۀ این ماه مبارک را در آیۀ مبارکه که در بالا تذکر رفت:"لعلکم تتقون"، "تقوا" می انگارد. "تقوا" کلمۀ جامع وفراگیری است به معنای وقایه، یعنی وسیلۀ نگهداری که انسان را از آفات وآسیبهای جسمی و روانی که متوجه اش است، محفوظ و مصئون نگه میدارد.

در رابطه به معنا ومفهوم "تقوا" تعریف های مختلف ومتفاوتی ازمفسرین نقل گردیده است، که غرض اختصار به چندی ازان اشاره میگردد. ابن عباس: (رض) "متقین ویا پرهیزگاران کسانی اند که با ترک کردن (گناهان) وانجام رهنمودها، خویشتن را ازعقوبت الهی مصئون نگه میدارند". اابوهریرة (رض) پرسیده شد که "تقوا" چیست؟ وی در پاسخ گفت: آیا گاهی ازمسیر پرخاری عبور کرده یی؟ گفت: بلی. گفت پس چه میکردی؟ گفت دامن برمی افراشتم تا از آسیب خار درامان بمانم. ابوهریرة (رض) فرمود: پس همان "تقوا" است.

حضرت علی (کرم الله وجهه) : "التقوی هی الخوف من الجلیل، والعمل بالتنزیل والرضا بالقلیل والاستعداد لیوم الرحیل." یعنی "تقوا" همانا ترس ازمقام باعظمت پروردگار، عمل کردن به قرآن منزل (فرود آورده شده)، قناعت به مال کم وآمادگی بمنظور رحلت به آخرت است".

همه یی این گفته ها پیرامون "تقوا" درواقع، درسیاق پرهیز ازگناه ومعصیت، اجتناب از تاختن وتجاوز به حقوق وحریم دیگران و وقایه ونگهداری نفس از آلودگیهایی در پندار، گفتار وکردارمیباشند. ودرعین حال، کوشش وتلاش برای کسب فضایل وانجام اعمال صالحه ومبادرت ورزیدن به کارهای نیکواست، که با انتخاب وگزینش سلوک حمیده واعمال نیکو، "تقوا" در واقعیت زندگی عینیت یافته ومصادیق آن تحقق می یابد. بناء همه یی آنچه که به آن تذکر رفت، از لوازم "تقوا" محسوب میگردد.

به نظرم، دو نکتۀ دیگر که از جمله فراورده ها وحاصل تقوا به حساب می آید، وباهمدیگر رابطۀ لزومی دارند، نیزقابل تذکر است، وآن دو عبارت اند از: "تزکیۀ نفس" و"اخلاق".

این بدان معنی است که میان روزه "تقوا، تزکیۀ نفس واخلاق" پیوند مستحکم ورابطۀ ناگسستنی وجود دارد، ویا به تعبیری لازم وملزوم همدیگر اند. بنابرین حاصل روزۀ ماه مبارک رمضان "تقوا" است، وثمرۀ "تقوا" همانا "تزکیۀ نفس وکسب اخلاق" میباشد.

تزکیۀ نفس؛ منظور از"تزکیۀ نفس" پاکی وطهارت باطن، گام نهادن بصوب معنویت ومتعالی شدن است، ونفس تزکیه یافته موهبتی است که درنتیجۀ ریاضت وپرهیزگاری بدست می آید. بدینوسیله آدمی به مدارج وقله های شامخ انسانی گام نهاده، وصاحب روح بی آلایش، ضمیرآگاه، وجدان پاک وقلب بیدارمیگردد. یقینا، فلاح و رستگاری انسان در"تزکیۀ نفس" نهفته است. قرآن کریم میفرماید:"قد افلح من زکاها وقد خاب من دساها." به یقین هرکس‌ نفس‌ خود را تزکیه‌ کند، رستگار است‌ وهرکس‌ نفس‌ خود را آلوده‌ ساخت‌ (از لطف‌ خدا) محروم گشت‌. به این اساس میان روزه وتزکیۀ نفس، رابطۀ ناگسستنی و مستحکمی وجود دارد، که تزکیۀ نفس ازمهمترین نتائج روزۀ ماه مبارک رمضان به حساب می آید.

اخلاق: یکی دیگر از فراورده های روزۀ ماه پربار رمضان، اخلاق است. اخلاق را دراسلام "ام الفضائل" یعنی مادرهمه برتریها گفته اند. پیامبر اسلام فرموده اند:"إنما بعثت لأتمم مکارم الاخلاق" من برای آن مبعوث شده ام تا مکارم اخلاق (اخلاق نیکو) را به کمال برسانم. اگر تزکیۀ نفس عبارت از طهارت باطن ومعرفت وتعالی روحی ورهیابی به ملکوت اعلی ورابطۀ معنوی میان آدمی وپروردگار باشد، لاجرم ثمره وفراوردۀ این سیرعرفانی وایمانی بایستی انعکاس بیرونی وبازتابی ازفرد درجامعه داشته باشد، که فرد روزه دار در روابط و در تعامل اش بادیگران از خود تبارز میدهد. این همانا جنبۀ اخلاقی قضیه است. اخلاق به مفهوم کلی آن، تبلوری از رفتار و رویکرد انسان در تعامل با ديگران است، ویا به تعبیری سلوک ورفتاری است که فرد مسلمان از خویشتن در جامعه انعکاس وبازتاب می دهد. وقتي ميگوييم فلان شخص، دارای اخلاق خوب ونیکو است، يعنی او دارای صفات نیکو وسلوک پسنديده است. اخلاق برتر وپسندیدۀ وی باعث شده تا ديگران نسبت به شخصيت و رفتار وی قضاوت خوب داشته وبه وی اطمنان وباورمند باشند؛ از همین رو بسیاری ازفلاسفه وحکمای اسلامی، اخلاق را بازتاب وپرتوی ازصفات نفسانی انسان میدانستند، که در واقع حاصل و ثمرۀ اصلاح نفس وپاکسازی درونی است که در رفتارها واعمال بیرونی آشکارمیشود. پس منظور از اخلاق هرگونه صفات نفسانی است که موجب پیدایش کارهای خوب یا بد درجامعه می‌شود.

اما چرا روزه در میان سایر عبادات دارای چنین ویژگی است؟ چون روزه یک عمل پنهانی و درونی است، وبا تظاهر     و ریاء رابطۀ چندانی ندارد؛ ازین رو، روزه دراسلام بزرگترین وسیلۀ سنجش اخلاص آدمی قرارگرفته است. اگر انگیزۀ ترس از پروردگار وعزم ونیت پاک به منظورعبادت خالصانه برای رب العزت والجلال نباشد، فرد روزه دار درخفا ازدیگران ودرتنهایی میتواند دری حجره را بسته بخورد وبنوشد؛ ولی یگانه مانع وبازدارنده ازاکل وشرب واشباع غرایزش، همانا امتثال فرامین وهدایات الهی است؛ به همین سبب، حدیث قدسی:"کل عمل ابن آدم له؛ إلا الصوم فإنه لی وأنا أجزی به" معنی ومصداقیت مییابد.

قسمتی از حدیث پیامبر(ص) که در سیاق همان حدیث قدسی تذکر رفته، فرموده اند: "الصوم جنة..." روزه به مثابۀ سپراست، گویی با روزه گرفتن وامتناع ورزیدن ازلذایذ خوردنی ونوشیدنی، سد وسپرآهنینی در برابرناگواریها وناهنجاریهای اخلاقی وکششها وغرایزشیطانی نهاده ایم. درواقع روزۀ ماه مبارک، گام نهادن بصوب تقوا وتزکیه وطهارت نفس است. وفرد روزه دار با انجام روزه، تدریب وتریننگی سختی را به منظور رسیدن به کمال انسانی انجام میدهد، وبا قرارگرفتن درمسیر رشد وتکامل معنوی، عروج بمقام ارزشمند متعالی شدن نموده ومتخلق به اخلاق ربانی میگردد؛ وبدینوسیله به مدارج ومعارج علیا وملکوتی که سزاواربندگان مقرب پروردگار واولیاءالله اند، خواهد رسید. وبه نستعین.