داکتر یارمحمد حیدرزاده
شناخت شاخص های محیط زیستی ولایت زابل
زابل یکی از ولایت های مهم باستانی در زون«۷»
در جنوب کشور واقع
است، مساحت این ولایت در حدود 17343 کیلو متر مربع بوده است . حدود اربعه ولایت
از شرق با ولایت غزنی، پکتیکا وخاک پاکستان واز شمال با ولایت غزنی و ارزگان و
ازغرب وجنوب با ولایت قندهارهمسرحد است . مرکز این ولایت باستانی شهر قلات بوده
که از کابل 353 کیلومتر فاصله دارد.
شاخص های محیط طبیعی ولایت زابل:
ولایت زابل در محاصره کوه
ها بوده است ودر ارتفاع
۹ ۱۵۴متر
از سطح بحر واقع شده است ، اقلیم آب هوای زابل در فصل تابستان از
۳۵
تا ۳۷
درجه سانتیگراد بالا صفر می رود و بسیار گرم است ودرزمستان منفی
۱۰
تا ۱۵
درجه سانتیگراد زیر صفرمی رسد ودر فصل بهار و تیرماه آب هوا آن معتدل است و در
زمستان برف باری دارد.
ولایت باستانی زابل زادگاه پدر رستم زابلی می
باشد ودارای سه حوضه آبریز خوب است دریا مهم ترناک ، ارغنداب و شینکی از نواحی
زابل می گذرد و سر انجام سرزمین حالصخیز قندهار را آبیاری می کنند.
شاهان هخامنشی در ساخت قلعه های جنگی و تمدن فنی سیستم آبراسانی کاریز و نهر مهار خاص داشتند وبازمانده آثار آنها قلعه بالا حصار زابل و تا اکنون هم ۷۲۳ کاریز آبرسانی برای آبیاری زمین های زرعتی و باغات زابل شهود از تمدن وارثان هخمامنشیان است.
شاخص های محیط اجتماعی ولایت زابل:
زابل نام ولایت آباي و اجداد رستم بن دستان است، زال دستان پدر رستم زابلی است و رستم زابلی نژاد تازی یا تازیک« تاجیک» بوده اند. کلمه زال در زبان فارسی به معنای سپید موی است ، زال پسر سام با موی سپید بشکل پری یا دیو به دنیا آمده بود.
ضمنآ باید افزود که : سلطان محمود به دلیل اهمیت استراتیيک سرزمین زابل از بخار آمد و در مرکز زابل غزنه تختگاه داشت و خود را زاولی یا زابلی لقب می داد.
زابلستان از قسمت جنوبی کوه هندوکش آغاز و تا سیستان امتداد داشت و یکی از سرزمین ناحیت بزرگی شامل بخش اعظمی نواحی جنوبی کشورما و بخش از پاکستان فعلی را در بر می گرفت.
زابلستان باستانی ازجمله آباد ترین و زیبا ترین شهر بزرگ ایالت خراسان بزرگ در دوره های تاریخ صفاریان ، سامانیان ، غوریان و غزنویان به شمار می آمده است و مردم آن از آغاز نژاد تبار« تاجیکان » و زادگاه زبان پارسی اند.
بنابرین در حرف عربان در
قدیم به آریایی اصل صاحب ملک و زمین زابلستان کلمه دهقان را اعم به ده نیشن
وشهرنشین آن اطلاق می شده است ودر سد ه پانزدم میلادی زابلستان از بابت پیشرفت
علوم آبیاری دوران طلای داشت و مراکز ارتبطات تمندن های بزرگ ماوراء النهررین ،
بین النهرین ، هند ، چین به شمار می رفته است.
به دلیل اقلیم وشرایط آب زابلستان و جلگه
حاصلخیزی با اوج رونق زراعت در اطراف دریا چه هامون هیرمند دردوره صفاریان و
سامانیان برشد شهر نشینی پیشرفت محیط سبز رسید وانبارغله آسیا از بابت رشد
کشاورزی لقب داده اند.
غزنه که مرکز زبلستان بود هزاران باب مدرسه علمی داشته است ، مرکز تجمع داشمندان استانهای خراسان مانند ابوریحان بیرونی ، فردوسی طوسی، ابوالفضل بیهقی، عبدالحی گردیزی ، حکیم سنایی ، مسعودسعد سلمان ، عنصری بلخی و فرخی سیستانی بوده است.
باید خاطر نشان ساخت که :
زابلستان یکی از بهترین زیسگاه های طبیعی در دوره تاریخی خانات « حکومت خان
نیشن» بوده است که به دلیل آب فروان و پوشش گیاهی خوب رودخانه ارغنداب ، ترناک،
شینکی و دریاچه هامون هرمند در مسیر بادهای 120 روز دارای هوای مطبوع با رطوبت
نسبی مناسب را در چراگاه های دشتی آن به ارمغان می آورد.
زبلستان در سده های 10 و 11 میلادی در حمله مغلول
به سلطنت خوارزمشاه دار و ندار نواحی های آن ویران شد وبار دوم توسط امیر تیمور
گورکانی در اوایل سده شانزدهم میلادی بکلی تخریب شده است.
از جانب هم باید افزود که: در سال 1708 میلادی میرویس خان هوتک در دولت صفوی کلا نترقبیله غلزایی عنعنوی پیشه دامپرور از شاه سلطان حسین دراصفهان بهانه زیارت مکه اجازه سفر به حج گرفت وازعلمای عربستان فتوی گرفت محاربه را برعلیه گرگین خان حاکم قندهار شورش را برداشت وآتش جنگ با لشکرسپاهیان صفوی در مناطق زابلستان در گرفت ودرنتجه بارسوم زیرساخت های سیستم های آبرسانی « کاریزها ،نهرها وجویها » تخریب شد باعث چالش های زیست محیط در آن زمان زمین های زراعتی به شوره زار و نیزار مبدل شد و منطقه باغث کمبود و غله گردید.
با تاسف باید تذکر داد در نتیجه جنگ داخلی خانمان سوز صفوی وآفشار نیز آسیب زیست محیطی درجنوب غرب باعث تغییر آب هوا موجب انقراض جنگل ها و بته زار ها در دامنه ها شد و بیابان ها در منطقه جنوب غرب گسترش پیدا کرد.
در ولایت زابل حدود 85 درصد مردم مصرف کشاورزی و5 درصد آن مصرف کار در ادارات دولتی و 10 در صد متباقی آن مصروف تجارت و شغل آزاد میباشند.
در ولایت زابل 226 باب مکاتب تعلیمات عمومی مانند لیسه متوسطه وابندایه و یک انستیتوت زراعت موجود است که از جمله 162 باب آن بخاطر مشکلات امنیتی رواج های منطقوی مسدود گردیده است.
شاخص های محیط مصنوعی ولایت زابل:
زابل که یکی از ولایت های مهم تاریخی کشور ما به شمار می آید و هفده بازمانده باستانی در این ولایت باستانی وجود دارد و از حسود ی و کینه ور نهاد های مسوول دولت بی پروایی در نگهداری بازمانده های باستانی ولایت نگران کننده است و اگر در نگهداری این بازماده های آثار پنچ هزاز سال تاریخ درخشان کشور ما توجه جدی از طرف دولت نشود، بازماده های باستانی این ولایت کهن نابود خواهند شد.
بالا حصار زابل نام قلعه
ای باستانی در شهر قلات بر فراز تپه ای است که تاریخ ساخت این قلعه ها ، منارها
برج ها و کاریز ها به حدود قرن 5 میلادی می سد.
این دژ یا حصار ها در زابلستان و کابلستان حدود
سه قرن ( از قرن دوم تا پنچم میسحی ) آبادی روی پشته ها مانند شهر های گردیز ،
ارگون ، زابل، غزنین ، کابل ، کاپیسا ، شهر صحاک بامیان ، قلعه حصار فراه ،
قلعه بست هلمند و قلعه گوک ارگ زرنج نمیروز به شکل اثر مذهبی ساخته شده اند که
به عقیده باستان شناسان، معبد بودایی ها هپتالی «هون بوده اند و دیوارهای مکان
دفاعی مطلوبی در زمان جنگ بوده که اولین قلعه های جنگی شاهان و زمان حکم رانی
یفتلی ها ساخت شده است وارثان آنها کوشانیان ؛ کیداریان، ساسانیان، سامانیان و
غوریان بامیانی که در نواحی زابل ، غزنی کابل و تخار حکومت می کرند.
خصوصیات آبیاری ساحه 109000 هکتار زمین زراعتی آبی توسط 199 جوی ، نهر و کانال آبیاری میشود اما مردم مناطق دور دست از نبود سیستم منظم وعصری آبیاری وبرای زمین های زراعتی و باغات از آب 723 کاریز و چشمه ها استفاده میکنند و در فصل تابستان از نبود سیستم منظم وعصری آبیاری مشکل بزرگ مزارع شان کمبود آب میباشد.
در مرکز ولایت زابل تنها حدود 15 هزار هکتار زمین زراعتی موجود است و در حالیکه دریا ترناک، کشینگی و ارغنداب از ساحات می گذرد وشکایت اهالی مرکز لایت از نبود شبکه های منظم وعصری آبیاری مشکل بزرگ در فصل تابستان یعنی فصل پخت حاصلات غله و میوه کمبود آب میباشد.
برای انکشاف ولایت زابل:
و لایت زابل آب هوای
مناسب و از بستر خوب اراضی زمین زرعتی آب عنی است بنا ؛ دولت مدریت انساجام
معقولانه یک طرح جامع پروزه سازی جریان این سه دریا « ارغنداب ترناک کشینگی »
را مهار کند و سیستم منظم وعصری آبیاری را فعال نماید. مزیت فعال ساختن سیستم
منظم آبیاری علاوبر اینکه زراعت زابل رشد بیشتری خواهد یافت و دیگر به مشکلات
خشکسالی در حوزه جنوب کشور روبه رو نخواهیم شد.
بنآ ؛ آب کافی بمنظور افزایش محصولات درفصل
افزایش درجه حرارت در زمان دانه بندی و همچنان بمنظور جلوگری از چروک و لاغر
شدن دانه و ضعیف شدن دانه ها تدابیر لازم رژیم آبیاری مسلکی اتخاز گردد .
آبیاری غیر مسلکی و بدون در نظرگرفتن و مراعات درجه حرارت ، رطوبت و بارندگی
» باعث کاهش محصول میشود.
باید خاطرنشان ساخت که منبع مهم اقصادی مردم زابل
بادام کشمش ، شکرپاره ، انار و میوه های دیگر به بازار عرضه می نمایند.
موطنان این رساله اندیشه مسلکی من در مورد آینده انکشاف ولایت قندهار باستان است اگر قابل نقد است نقد کننید به نظریات تک تک شما آگاهان قلم بدست برای رفع پیشگیر رویدادهای طبیعی این ولایت ضرورت دارم و خواهشمندم در پای این مضمون تبصره سومند کنید تا یک طرح جامع برای مدیریت بهبود آب هوا و روناب های سیلابی وآینده انکشاف ولایت زاب باستانی که حکومت توجه لازم به دست گیردو داشته باشیم و قایا قبل از وقع این سرزمین زیبا جلوگیر تام تما نماید.
داکتر یارمحمد «حیدر زاده
»
داکتر علوم در بخش محیط زیست سویدن
منابع:
1- اتلس افغانستان اداره و کار تو گرافی جیو کارت
پولید 1978 کابل
۲-
شناسنامه افغانستان بصیر احمد دولت آبادی 1371
کابل
۳-
یاداشت های تحقیقاتی دوره داکتری من سالهای 1991
الی 1995
4- مزاکز مهم آیین بودایی در افغانستان ابراهیمی
محمد اسق کابل مطبعه دولتی 1363
5- حسن ، الهی قمشه ای . شاهنامه فردوسی ترجمه
ناهید فرشاد مهر . تهران نشر محمد ، 1386
بالا
بازگشت