الحاج عبدالواحد سیدی

چگونه و چرا مذاهب در جنب ادیان ایجاد شد

قسمت دواردهم

مؤمن واقعی که ایمانش از روی تحقیق و دانش استوار باشد نه از روی تقلید و تعصب آباء و اجداد، که به دستورات  اسلام و تعالیم قرآن  عمل نماید  واقعاً کبیریت احمر است

مقصود از ایمان به  غیب چیست؟

غیب چیزی را  گویند که به حواس ظاهری نتوان  آن  را دید ویا ادراک نمود .وجود خداوند غائب از حواس و مشاعر ظاهری ماست .همچنان قیامت و امور اخروی غائب از نظر ما است .امور معنوی ایکه  ما را  هر از گاهی به سر منزل مقصود  میرساند  نیز از نظر ما  پنهان و مخفی  میباشد .در یک حدیث حضرت  محمد (صلی الله علیه وسلم) فرموده اند :مؤمنی راستین در آخر زمان باوجودیکه درواز ه  های وحی بسته میباشد و دیگر نبی ای برای ارشاد شان به پیغامبری مبعوث نمیشود ، با آنهم آنها  «بسواد علی بیاض» به آنچه نوشته شده در کاغذ از احادیث واخبار و آیات ایمان دارند؛

مؤمن واقعی که ایمانش از روی تحقیق و دانش استوار باشد نه از روی تقلید و تعصب آباء و اجداد، که به دستورات  اسلام و تعالیم قرآن  عمل نماید  واقعاً کبیریت احمر است و میتوان گفت از مؤمنین صدر اسلام که زمان  نو آشنایی با اسلام بود ، بسیار شریفتر و ارجمند تر است زیرا که آنوقت آنها از وجود  شخص رسوا الله (صلی الله علیه وسلم)که شعاعی بود از نور احدیت  استفاده  مینمودند  وکلمات جان بخش خدایی را  از زبان معجز نمای او استماع  میکردندو آن جذابیت کلام رسول  (صلی الله علیه وسلم)که خود یکی از کرامات و اعجاز بشمار میرفت آنها را مجذوب مینمود. ونیز بقدری که امروز گروه شیطان  پرستان که در  طلیعۀ قدرت  جهانی تمام جهان را با پول و ثروت و قدرت  های مادی شان  زیر کنترول دارند که نیروی اهریمنی  آنها در تمام ساحات مخصوصاً در کشور  های  اسلامی پراگنده بوده و هر روز یک فتنه جدید را در پیش  پای مسلمانان می گستراند، با پیش رو  نمودن انواع و اقسام حیله ها و تدلیس  ها وبا القاء شبهات و کار اندازی جنگ  های مدهش  ظاهراً از آدرس  اسلام مردم را فریب دهند و توسط این  حیله و تدلیس شان دین و دنیای اسلام را خراب کنند، باز هم راه خدا جویی و تقوی را  پیشه  میسازند.

قرآن در مورد مؤمنین کامل  چنین بشارت  میدهد : « والذین یومنون بما انزل الیک  وما انزل من قبلک وبالاخرۀِ یوقنون ؛اولئک علی هدی ً من ربهم و أُلئک هم المفلحون» (بقره آیات 2تا5) ترجمه: متقین اشخاصی میباشند که به آنچه فرو آمده بسوی تو  و آنچه فرود  آمده برای پیغمبران پیش از تو و نیز متقین به آخرت  یقین دارند و چنین اشخاص با تقوی که متصف باین صفات  میباشند از اثر ایمان  شان از جمله راه یافتگان و رستگاران در نزد پروردگارشان اند.

قرآن منافقین و گروه کسانیکه  ایمان نیاورده اند و به دروغ خود را  مسلمان  میگویند  چنین اشاراتی دارد:

« و من الناس من یقول آمنا بالله و بالیوم الاخر و ما هم  بمؤمنین (بقره/8)یخادعون الله والذین آمنوا وما یخدعون إِالاً انفسهمُ وما یشعرون (بقره/9) فی قلوبهم مرض فزاذهم الله  مرضاً ولهم  عذاب ٌ علیمٌ بما  کانو یکذبون (بقره/10) .

ترجمه   : بعضی از مردم  کسانی  میباشند که  میگویند ایمان  آورده ایم بروز قیامت در حالیکه آنها ایمان نیاورده اند بخیال خود خدا و رسول خدا و مؤمین را فریب میدهند لیکن فریب نمیدهند مگر نفس خود را  و نمی فهمند ؛ در قلب آنها  بیماری است و خداوند بیماری آنها را زیاد  میکند و برای آنهاست  عذاب دردناک برای اینکه به مؤمنین دروغ  میگفتند با اظهار و در باطن  پیغمبر را تکذیب میکردند.

در آیات فوق یبان  حال منافقین و کسانی است که از روی تدلیس وخدعه وقتی به مؤمنین برخورد  میکنند اظهار ایمان  میکنند و کلمه شهادتین  میگفتند و چنین وانمود  میکردند  که  ما با شما میباشیم و وقتی با کفار(منکرین) می بودند کفر خود را آشکارا مینمودند.این است که خداوند به رسول خود خبر میدهد که مؤمنین را از حال آنها  آگاه گرداند که خود را از شر آنها  حفظ نمایندو فریب جماعت منافقین را نخورند و بدانند  که این ها  حقیقتاً مؤمن  نیستند.

در اینجا ضرور است  تا معنی خدعه را از زبان قرآن بدانیم:

خدعه عبارت از تظاهرات  ظاهری بر خلاف آنچه که در باطن وجود دارد و ممکن است به منصه ظهور برسد که اصل و منبع صحیحی ندارد .

اصل خدع اختفاء نمودن و  وانمود  خلاف باطن و تظاهراتی است که اصل و مبنی صحیحی ندارد و رویۀ منافقین بر همین منوال  بوده که تظاهر ایمان مینمودند در صورتیکه در باطن به  کفر خود  استوار بودند بلکه در صددایذاء مؤمنین و مسلمین بر می آمدندو بگمان خود  مؤمنین را فریب میدادند و نمیدانستند که خود را فریب میدهندو ضرر نفاق عاید خود شان میگردد نه به مؤمنین  چنانکه فرموده :« ولا یحیق المنکر السیی الا بأَهله» (فاطر/41) ^[1]

قرآن در ایات ازده تا سیزده از سوره بقره می فرماید :

واذا قیل لهم لا تفسدوا فی الارض قالواإِنَّما نحنُ مصلحون ؛ أَلا إینهم هم المفسدون ولاکن لا یشعرون ؛واذا قیل لهم آمنو  کماآمن الناسُ قالوا أنؤمنُ کما امنالسفهاءُ أَلا إینهم  هم السفها ءُ ولا کن  لا یعلمون .

ترجمه:

وقتی بمنافقین گفته شد در زمین فساد نکنید  گفتند  جز اینکه  نیست که ما مصلح و اصلاح کنندگانیم.

ای مؤمنین آگاه باشید  که منافین  مفسد و تبه کاران اند  ولیکن شعور ندارند ونمیدانند چگونه فساد  مینمایند.

و وقتی به آنها  گفته شد ایمان  آورید  همان طوری که مردم ایمان  آوردند در پاسخ  گفتند  آیا ما ایمان  آوردیم  همان طوری که مردمان سفیه  وبی خرد ایمان  آورده اند ای مؤمنین   آگاه باشید که آنهایی که مؤمنین را سفیه  میدانند خود انها سفیه  وبی خرد اند ولیکن  نمی فهمند.

چرا منافقین  از نفاق باز گشت  نمیکنند  ؟

وقتی قوۀ باطنه انسان از قوه به فعل نیامد واستعدادی که فیاض متعال در  غریزۀ وی نهاده بود  بسوئ بالمره  معدوم گردانید دیگر بر گشتن  برای او تصور ندارد این که است  که در قرآن خبر میدهد  که اینها پس از مردن  میگویند: « رب ارجعون» اگر ما را باز گردانی.

مراتب سه گانه توحید :

1. مراتب توحید عوام است یعنی  عموم مؤمنین  که از مرتبه الفاظ و مفاهیم قدمی بالا نگذاشته اند.
2. توحید خواص است که بطریق دلیل و برهان  در مقام اثبات صانع بر آمده اندو ذات و صفات حقانی را از روی دلیل وبرهان ثابت مینمایند.
3.  توحید خاص الخاص است و در اینجا دو مرتبه  است  و هر مرتبه ای مراتبی  در بر دارد  :

الف- ازراه دلیل وبرهان قدم  بالا نهاده  بمرتبه وجدان و کشف رسیده  و کیفیت ارتباط وجود خود  و باقی موجودات  را بحق تعالی  میفهمند  و البته این مقام بلندی است که بایستی کوشید  تا به این مقام رسید  لیکن رسیدن به این مرتبه برای کسی که دارای ایمان و تقوی باشد  کم و بیش  میسر میگردد.

ب: مرتبه دوم از مرتبه سوم را توحید اخصی نامند و در اینکه  مرتبه  حقایق و سّر وجود  مکشوف میگرددو هر موجودی را بحقیقت وجود  و اسراری که در آن  مخفی و پوشیده  است  معاینه مینماید  واهل چنین توحیدی  نمایندۀ حق تعالی  و مظهر اتم اوصاف احدی میباشندو فیض وجود و اشراق نور ازل و اول بانها  میرسد و بتوسط آنان بباقی موجودات سرایت  مینماید  این که است  که اطاعت اینها اطاعت حق ومحبت  ودوستی بزرگواران ودوستی خدا.^[2]

معنای شناسائی  دینی و شناسائی علمی در ارتباط با  آفرینش

پرسیدن دین و پرسیدن  علم

در بحث های گذشته تلویحاً در مورد آفرینش  حرف های داشتیم.و این بار میخواهم  بطور مقایسوی  هر دو شناسائی  را از زبان دانشمندان  این فن  شرح نمایم:

دیدیم که دین و علم هر یک بگونه ای دیگر مدعی شناسائی جهان  هستند .ودر این زمینه ها میان پرسش و پاسخ رابطه ای هست  ونحوۀ این رابطه رانفس موضوعات مربوط مشخص میسازد.اما پاسخ  حقیقی آن است  که از پرسش برخاسته باشد.زیرا پاسخی که مبتنی برپرسش نباشد و از آنچه  پرسش پرسیده است بر نیاید قوام و دوامش به پایداری پرسش نباشد ، هرگز پاسخ  نیست.و یک سر این موضوع منحصراً فلسفی است .پرسش را کسی میتواند بکند که نمیداند و کسی که می پرسد ، چون نمیداند، می پرسد  تا آنچه را که نمیداند بداند، بی آنکه  پرسش او الزاماًبتواند به  پاسخی برسد  وپرسش  ها اکثراً بخاطر پیچیدگی و تاریکی  های فلسفی و کلامی ایکه در نفس خود دارد بی جواب میمانند و یا بجواب دلخواه نمیرسند  .

در مورد بینش  های دینی ما خواهیم دید که در پرسش و پاسخ دو راه وجود میداشته باشد ؛  یکی بطرف تقدس و دیگری بطرف کلام.و چون خواهیم دید که بینش دینی  وابسته به کلام قدسی است و چنانکه بعداً توضیح خواهد شد ، قدسیت کلام بیش از هر  چیز به این  است  که کلام همه چیز را از  پیش میداند، میتوان  گفت  که بینش دینی در وابستگی خود به  قدسی ،معطوف او  و معطوف کلام اوست ونه عاطف بر امور .از این رو نا دانستگی  بعنوان محرک پرسش در بینش دینی، نادانستگی ناظربر امور  نیست، بلکه  از  پیش منحصراًو از پیش به این سبب تادانستگی است که محجوب دانش الهی بر امور است .هر گاه بر اساس نادانستگی مختص دینی پرسشی به انسان دینی دست دهد، وی میداند- واین تنها  چیزی است  که او بر اساس نادانستگی  خود میداند-  که پاسخ این پرسش  از پیش در کلام قدسی نهفته است  وکلام است که میتواند وی را بر پاسخ این  پرسش واقف سازد و مآلاً پرسش او را در ماهیتش معدوم نماید .از نگاه دین باوران کلام قدسی در  بینش دینی در واقع  کلام  مطلق  است  و به  همین یک  علت هرگز نمیتواند تفکر فلسفی باشد. چنانیکه در کتب آسمانی  نقل شده است که «خدا آسمانها و زمین را آفرید» در نزداشخاص مؤمن پاسخ قطعی به  پرسش ما در مورد خلقت آسمانها و زمین داده شده و در این مورد  سؤال منتفی میباشد چرا که  از نظر ایمان  سؤال در این مورد منتفی می باشد و این در حالیست که فلسفه این گفته را هرگز پاسخی به  پرسش ما نخواهد  دانست ؛ ولی از  نظر دینی جواب به سوال آفرینش  محرکی است  که به کلام   مجال بروز میدهد. بمحض اینکه دین به کلام الهی بگوید، و دین همیشه  میگوید: فلان امر  چنین بوده، چنین هست و چنین خواهد بود، معنایش این است که هرگونه پرسشی رااز پیش نا پرسیدنی کرده است ؛ یا: هرگونه  پرسشی را در نهادخود غیر ممکن ساخته است . چنانچه وقتی خداوند  امر به خلقت جهان و هرچیز دیگری بکند  ، آن امر تکمیل و تعمیل می شود و این ممثل اراده و قدرت بلاکیف خداوند است  که هر گونه سوال در اینجا  ممتنع و غیر ممکن  بنظر میرسد .

اما در علم چنین  نیست .از پرسش است که دید علمی  میتواند به  پاسخ برسد .اما وقتی پرسش در علم به  پاسخ خود رسیدو پاسخ به اعتبار خود باقی ماند، پرسش دیگر، پرسش نخواهد بود.در حدی که پرسش علمی ناظر و متکی بر هیچ مرجعی(کسی) نیست ، بلکه ناظر بر امورو متکی بر دانسته های مرتبطی است که از طریق تحقیق در امور حاصل می شوند،علم  میتواند به فلسفه نزدیک باشدو در واقع این نزدیکی ، و پیش از آن این روال مواجهۀ  مستقیم بامور را از منشاء اصلی خود داردکه تفکر فلسفی است .علم در حدی که خصلت پرسش را با یافتن پاسخ از بین می برد و پس از یافتن پاسخ فقط بعنوان وسیله ای از پرسش  استفاده  میکند تا به پاسخ مجال بروز دهد با تفکر فلسفی منافات دارد.این فقط یکی از وجوه مغایرت  دید علمی  و تفکر فلسفی است . ^[3]

تعین یا محقق شدن پرسش در روال دینی  و علمی

در مورد پرسش در بینش دینی به سبب پاسخی که از  پیش به آن مقدم و مقدر است میتوان گفت:پرسش هرگز پرسش نبوده است .در مورد پرسش در دید علمی ، در مورد پاسخی که بعداً به آن داده  میشودو ماهیت پرسش را نفی میکند  میتوان گفت :پرسش از این  پس دیگر پرسش نخواهد بود تا ...هرگز پرسش نبودن و دیگر پرسش نبودن بترتیب شاخص  های روال انسان در بینش دینی و دید علمی  هستند .پیش شناسی دینی وپس شناسی علمی که متناسب به نحوه های پرسیدن  مختص دین و مختص علم  هستند، هر دو این خاصیت را دارند که نه بر محور پرسش که در اولی غیر ممکن و در دومی ناپایدار است ،بلکه به دو گونه ی مختلف بر محور  پاسخ  میگردند که در اولی کلام است ودر دومی احکام(قضایا)، امری است که در تفکر فلسفی غیر ممکن است.تفکر وقتی میتواند فلسفی باشد که از پرسش بر  آید و در ذات خو د استوار بماند. تفکری که در تسخیر حیاتی پرسش نماند  هرگز فلسفی نیست . بر عکس پاسخ در بینش دینی و دید علمی ، پاسخ فلسفی نه فقط ماهیت پرسش را نفی نمیکند یا نا پایدار نمی سازدو مورد پرسش را سهل تر نمی سازد، بلکه آنرا ژرفتر ، پیچیده تر  ودشوار تر میسازد. این غرض را در شعر  حضرت خداوندگار بلخ مولوی جلال الدین بلخی میتوان دید :

گفت موسي اي    خداوند حساب                       نقش کردي باز چون کردي خراب

نرو ماده   نقش کردي جان  فزا                       وانگهان ويران  کني اين   را چرا

گفت حق دانم که اين پرسش ترا                       نيست از انکار و غفلت   وز هـوا

ورنــه  تاديب  و عتابت کردمي                        بهـر  اين   پرسش  ترا    آزردمي

ليک مي خواهي که درافعال مـا                       باز جـــويــــــي حکمت و سر بقــا

تا از آن واقـف کني مر عــام را                       پختـــه گرداني بـــــدين هر خام را

قاصدا    سايل شــدي در کاشفي                       بــر عوام ار چه که تو زان  واقفي

زآنــک نيـــم عـلم آمد اين سؤال                       هر بروني را نبــاشـــــد آن   مجال

هم سؤال ازعلم خيـــزدهم جواب                                            هم چنانک خار و گل ازخاک وآب

هم ضلال ازعلم خيزدهم  هــدي                       هم چنانک تلخ و شيريــن  از نـــدا

ز آشنايي خيزد اين بغـض و ولا                       وز غـذاي خويش بود سقم و قــوي

مستفيد اعـجـمي شد  آن  کليــــم                                            تـــا عجميان را کنـــد زين سرعليم

ماهم ازوي اعجمي سازيم خويش                                           پاسخش  آريم  چون  بيـــگانه پيش

خرفروشان خصم يکديـــگر  شدند                                          تـــا کليــد قــفــل آن عـقـد آمـدنـــــد

پس بفــــرمـودش خـدا اي ذولـباب                                          چـــون بپرسيدي بيــا بشنـــو جواب

موسيـــا تخـمي بکار انـدر زمـــين                                          تا  تو خود هم وا  دهي انصاف اين

چونک موسي کشت وشد کشتش تمام                                      خوشه هااش يافت   خوبي   و نظام

داس بگرفت و مر آن را مي بـريد                                          پس    ندا از غيب در گوشش رسيد

که چرا کشتي کني و پــــــــروري                                            چـون کـمالي يــافت آن را مي بري

گفت يا رب زان کنم ويران وپست                                           کــه در ينـجا دانه هست وکاه هست

دانـــه لايـــق نيست درانبــــار کاه                                           کاه در انــــبـــــار گندم هم  تـــبــــاه

نيست حکمت ايــن دو را آميــختن                                          فرق واجـــب مــي کـنــد در  بـيختن

گفت اين دانش تـو از کــي يــافتي                                           کـــه بـــه دانـــش بيـدري بر ساختي

گفت تمييزم تــــودادي اي خـــــدا                                            گفت    پس    تمييز  چون نبود مرا

در خـلايـق روحـهاي پـاک هست                       روحــهــاي   تــــيره  گلناک  هست

اين  صدفهـا  نيست دريک مرتبه                                            در   يکي   دُرست و  در ديگر شبه

واجبست اظهاراين نيک و تــبــاه                                            هــــم  چنانک   اظهار گندمها ز کاه

بهـر اظهارست ايــن خــلق جهان                                            تــا نــمانــد گنج حــــکمتها نــــــهان

        کنـــت کــنــزا کــنت مـــخفيــا شنو          

       جوهر خود گم مکن اظهـــار شـــــو^[4]

آسان میتوان دید که موسی نمیخواهد پاسخ پرسش خود را از طریق تفکر  چیزی بیابد  که پرسش را در او انگیخته است،بلکه از مرجعی میخواهد پاسخ بگیرد که فعلش در ورای  هر گونه چونی و چرائی  در بند است یعنی پرسش نا پذیر است . در اینجا پرسش  موسی صرفاً گریزگاهی است  برای اینکه  حکمت الهی  بصورت کلام در مخلوق افاضه شود. چنین پرسشی در واقع  اگاهی جستن است

دیده شد  که  دین  وعلم هر یک بگونه ای متفاوت مدعی شناسایی جهان و آگاهی  جستن از راز  های مکتومی که در جهان خیلی  ها را مصروف نگهداشته است  میباشد. ولی در برابر این شناسایی  ها  همیشه  پای علم در گل  گیر مانده است ؛ مثلاً از  ملیارد  ها سال که از عمر این جهان میگذرد  هنوز هم زمین با یک حرکت  حساب شده بدور محور خود  می چرخد و در این  چرخش برابر   ملیونم  حصه ثانیه تعجیل و تأخیر، اشتباه رخ  نمیدهد  و دانش امروزی این را مکشوف ساخته است که در بالای سر ما قسمیکه قرآن از  آسمانهای متعدد تذکر داده به همین فهوا به   هزاران  کهکشان  که  از  ستارگان بدون حد و حصر تشکیل یافته  اند یا در حالت  تولد و  تشکیل شدن  نیز میباشد، در نظام  کائنات که محدثات جهان است  همه  چیز بداخل یک نظام قانون مند در حالت  چرخش و گسترش است . آفتاب با نظام مربوطه اش که ممکن در حیات ابدی و ازلی  اش برابر صهود قطره ای از باران بر روی زمین  زمان مند نباشد این چه را  تداعی  میکند؟مدبر و  گرداننده  این  نظامی که نور در طول ملیونها سال از یک  گوشه آن به قریب ترین گوشه دیگر زمان  کار دارد که  ،این را سر پرستی و تدبیر  میکند؟ لابد به این سوالات  علم باوجود آنهمه  انکشافش راه خود را کور میداند و فلسفه هم خودش را دربین معانی و بیان  در یک دایره بسته از اثر میعان گم  میکند و این سوال و  هم شکل آن را یگانه مرجع ایکه جواب میگوید  دین است . دین به مردم باور میدهد  : وقتی که خداوند اراده  کرد که شود همه  چیز می شود ودر این فرمان و اجرای آن سستی و کاهلی و ناتوانی  اصلاً وجود ندارد زیرا ذات باری تعالی  از همه گونه  محدثه ها مبری میباشد.

بر طبق این ادعا دین  جهان را  همیشه از پیش  و مطلقاً شناخته است .وعلم تا کنون جهان را بطور نسبی خواهد شناخت. و نیز دیدیم  که رابطۀ میان پرسش و پاسخ به ترتیب و به نوبۀخود  در بینش دینی و شناسائی علمی ،که اولی جهان را از پیش می شناسد  و دومی جهان را از پس خواهد شناخت، چه رابطه ای با آفرینش دارند؟ جهانی که دین  می شناسد آفریننده دین است  و جهانی که علم  می شناسد آفریننده  علم  نیست ، و اصلاً آفریده  نیست . جهانی  که بینش  دینی می شناسدآفریدۀ آن است به این معنا که  در بینش دینی  هرچه  هست از مشیت الهی ، یا از جلوه های  الهی  است .بینش دینی  منحصراً سواد شناسائی  الهی است، چه نمیتواند جز آن ببیند و بگوید که بینائی و گویائی الهی می بیند و می گوید .بینش  دینی هر چه  می آفریند مطلقاً از پیش می شناسد، یا هرچه می شناسد مطلقاً از پیش می آفریند.شناسایی در بینش دینی مطلقاً آفرینش است  و آفرینش مطلقاً شناسائی است.از این رو  میتوانیم بگوئیم:بینش دینی چون می شناسد، بلکه علم فقط میخواهد هر چه را که باآن رو برو است بشناسد.در این اسلوب  برگرداننده بر امرمورد شناسائی اساساً آفرینش،آفرینندگی  وآفریدگار مطرح  نیستند.با چنین اموری علم  هرگز ارتباط ندارد و نمیتواند داشته باشد.همانطور که در بینش دینی آفرینش بی سابقه  بر پیش شناسی غیر ممکن است ، شناسائی در دید علمی نیز غیر ممکن میتواند ناظر بر آفریدگی  یک امر باشد وآنهم نه فقط بدین جهت  که علم نمیتواند با مسئله آفرینش سر و کار داشته باشد، بلکه نیز از این رو که وارد کردن خصلت آفریدگی در امر مورد شناخت ، دید علمی را از حرکت آزاد، یعنی از حرکت غیر وابسته  به مراجع ممکن باز میدارد  وبدین گونه خصلت علمی را از علم می گیرد .بدین معناآفرینندگی  در دید علمی ذاتاً نفی شناسائی است .علم در دید خود ناظر بر آن  چیزی است .

کتاب شناسی

در  نوشته مباحث فوق تا اینجا  از این کتابها  زیاد استفاده شده  است:

ادوارد هالت کار ، تاریخ  چیست؟ ترجمه   حسن کامشاد ،تهران ، خوارزمی، چاپ دوم.1356

کارل پویر، فقر تاریخ گری، ترجمه احمد  آرام ،تهران ،خوارزمی. چاپ اول 1350

هگل ، عقل در تاریخ ،ترجمه حمید عنایت.تهران.دانشگاه اریامهر .1356

ویل دورانت/درسهایی از تاریخ، ترجمه احمد بطحایی.تهران  کتابهای جیبی.1350

شریعتی دکتر علی/تاریخ تمدن ، تهران 1350

شریعتی  دکتر علی /اسلام شناسی، تهران 1364

شریعتی دکتر علی /انسان، تهران 1361

آبادانی  عبدالله  مبلغی،«تاریخ ادیان و مذاهب جهان» ، ج.اول و دوم ، کتابخانه ملی ایران ،تهران ، 1342

قدیانی عباس تاریخ ادیان و مذاهب در ایران، انتشارات فرهنگ مکتوب، چاپ کامران ،اول، 1381

0000

بحث 11

روایات ادیان در مورد خلقت آدم 

انسان در تلاقی ادیان و مذاهب

روایت  عهد  عتیق [تورات]

خداوند  خدا آدم را از خاک زمین بسرشت و در بینی وی روح  حیات دمید و آدم  نفس زنده شد و خداوند  خدا باغی در عدن بطرف شرق  غرس نمود و آن  آدم را که سرشته بود در آنجا گذاشت و خداوند  خدا  درخت خوشنما و خوش خوراک  را از زمین رویانید و درخت  حیات را در  وسط باغ و درخت  معرفت نیک  وبد را و نهری از عدن  بیرون  آمد تا باغ را سیرآب کند ازآنجا منقسم  گشته  چهار شعبه شد و خداوند  خدا آدم را  گرفت و او را به باغ  عدن  گذاشت تا کار آن را بکند و او را محافظت نماید و خداوند  خدا آدم را امر فرمود گفت  از همه درختان باغ بی ممانعت  بخور اما از درخت  معرفت و بد زنهار نخوری زیرا روزی که از آن بخوری هر آینه خواهی مرد و خداوند خدا گفت  خوب  نیست آدم  تنها باشد پس برایش معاونی  موافق وی بسازم ....خداوند  خدا خواب گرانی به آدم  مستولی گردانیدیا بخفت و یکی از دنده  هایش را گرفت  و گوشت در جایش پر  کردو خداوند  خدا آن دنده را که از آدم  گرفته بود  زنی بنا کردو وی را نزد آدم  آورد  و آدم  گفت همانا این استخوانی از استخوانهایم و گوشتی از گوشتم از این سبب نسأ نامیده  شود زیرا که از انسان  گرفته شد ازین سبب مرد  پدر و مادر خود را ترک  کرده  با زن خویش خواهد  پیوست و یک تن خواهند بود  آدم وزنش هر دو برهنه بودندو خجلت نداشتندو مار از همه  حیوانات  صحراکه خداوند ساخته بود هوشیار تر بودو به زن  گفت آیا خداحقیقتاً  گفته است که از همه درختان باغ  نخورید زن بمار  گفت  از همه درختان باغ  میخوریدلیکن از میوه درختی که در وسط باغ است خدا گفت از آن  مخورید و آنرا لمس مکنید مبادا بمیرید مار به زن  گفت هر آینه هرگز نخواهید مردبلکه خدا میداند در روزی که از آن بخورید چشمان شما باز شود ومانند خدا عارف نیک و بد  خواهید بود و چون زن دید که آن درخت برای خوراک نیکوست وبه نظر خوشنما ودرختی دلپذیردانش افزاپس از میوه اش گرفته بخورد و به شوهر خود نیز داد واو خورد  و آنگاه چشمان هر دوی شان باز شد و فهمیدند که عریانند پس برگهای انجیر بهم دوخته سپرها برای خویش ساختندو...(تاریخ ادیان /29)

روایت خلقت  از  کتاب  پهلوی

[بند هشن] :هرمزد چون همه  چیز را میدانست و به وجود اهریمن  نیز آگاهی داشت ، پس  پی برده بود که جنگی میان او و اهریمن روی خواهد داد.از این رو  آغاز به  آفرینش  جهان  کرد .جهان در مدت سه  هزار سال، تنها عالم ارواح بود.پس اهریمن روشنایی را دیده، به آن حمله  کرد و شکست خورد ...پس  هرمزد  به  آفرینش  جهان مادی پرداخت ودر آغاز آسمان و هومینا(اندیشه  نیک)و روشنایی مادی و[ دین مزدیسنا وامشاسپندان ] را افرید، پس  از آن آب وزمین و درختان و چارپایان ودر پایان آدمی را آفرید.اهریمن  مشغول آفرینش  چیز  های بد  شد .از آفرینش  هرمزد  نخستین  حیوان ،[گاو]و نخستین انسان [کیومرث] بود.

پس از  چندی اهریمن بپا خاست .او  نیز  جانوران  آزار دهنده و زهر دار چون مار و گژدم  و وزغ در زمین پراگند؛ چنانچه بقدر سر سوزنی جایی خالی نماند.سپس بر گاو و کیومرث تاختن آورد و آز و نیاز و رنج و تشنگی و ناخوشی وخواب را بر آنها  چیره ساخت... در مدت  چهل سال ، [مشیک و مشیانک] که آدم و هوای ایرانیان باشند از خاک روئیدند...

هرمزد به  آنها  گفت :شما آدمید ، شما نیاکان بشرید ، باید  نیکوکارو نیک اندیش و نیک  گفتار باشیدو دیوان را نیز نپرستید؛ (تاریخ ادیان /29)

روایات منسوب به اسلام  در مورد خلقت آدم ابوالبشر:

«خداوند آدم را  از خاک  آفرید.این خاک به چهار رنگ سرخ ، سفید  ، سیاه  وزرد بود. و چون روح در آن قرار گرفته، آدم از جای  جست ؛ در حالیکه انسان کاملی بودو از هر گونه  نیروی مدرکه که در بکار بردن معقولات بر خوردار بود. و خداوند انسانی رابیافرید که سرشت او برنگهای گوناگون استوار واجزای مشابه یکدیگر داشت.پس  جریان  حادثه در بهشت  واقع شد. آدم و حوا از درخت  گندم خوردند. از بهشت به زیر آمدند.آدم بکوه سراندیپ در اطراف هند  منزل نمود...» (تاریخ ادیان/30) و او را  از این بابت  آدم  گویند که فراموشکار   است .

آدم سه ساعت در بهشت اقامت داشت  و در هنگام عصر به سختی از بهشت رانده شد .(تاریخ ادیان/30)

«موسی  از خداوند در مورد  آفرینش انسان  وجهان  پرسید ؟ خداوند فرمود:بدان که من سی نوع  آدم  آفریده ام که یکی پس  از دیگری به این  جهان آمدند و فاصله بین هر یک از این انواع هزار سال بود...آنگاه دنیا  آباد را به پدرت آدم دادم.آغاز این روز جمعه ، اول وقت ظهربود (تاریخ ادیان/30)

مسعودی  گوید:« آدم  آفریده شد و چون خلقت او  از عدیم الارض یعنی از  کف زمین ^[1]بود ، او را آدم نامیدند. و همسر او را خداونداز آدم بوجود  آوردآنان سه ساعت از روز گذشته  به بیرون  تبعید شدند (چون در جنت طلوع و  غروبی در کار نمیباشد  که زمان را  تعیین  کند   شاید  روزی که آدم ابوالبشر را خالق متعال خلق کرداز روز های این جهان  فرق داشته باشد و دراز تر از یوم این جهان باشد  چرا که  قرآن روز  های ربوبی را به دوره معین  کرده  است مثلاً  جهان را به شش روز ربوبی خلق کرده است که مدت آن بیشتر از هزاران سال میباشد(مؤلف)) ؛ آدم به سراندیپ و حوا به  عرفه و ابلیس به  بیسان  و مار به اصفهان  افتادند.آدم بر کوه راهون مدتی زندگی میکرد.در موقع  خروج از بهشت ، برگی  از برگهای بهشت را با خود به سراندیپ بردو تمام ادویه و چیز  های خوشبو که از هند به تمام  کشور  های جهان صادر میشود، ازهمان برگ بهشتی  است.(تاریخ ادیان /30)

یعقوبی مورخ مشهور   اسلامی میگوید :«خداوند  آدم و حوا را بروز جمعه از بهشت بیرون  کرد.هبوط آدم در سرزمین هند بود عدل گفته اند در مکه  هبوط کرد در کوه  ابوقبیس و در یکی  از  غار  های همان  کوه  منزل  کرد و از خداوند خواست  که آن  کوه را مقدس و گرامی بدارد.و در این محل بود  که خداوند از بهشت  برای او  هجر الاسود  را فرستاد و او را فرستاد و او را فرمان دادتا آن را به مکه برده و [خانه  کعبه ] را بنا کند.

حضرت آدم  طبق فرمان  الهی در همین  محل فعلی  خانه [کعبه] را بنا کرد و آنگاه در اطراف خانه طواف میکرد و سپس دستور قربانی باو داده شد وآنگاه از [مکه] به [عرفات] رهسپار و با [حوا] برخورد  میکند.آدم هزار سال  عمر کرد و در کوه [بوقبیس] مرگ او فرا می رسد و حضرت نوح  پیکر او رابا خود به [نجف] حمل نموده و در آنجادفن  می نماید .(تاریخ ادیان/30) و ( از همین روایات  ضد  ونقیض  است که سخن از راستی به گژی کشانیده  میشود ودر عقاید نیز تردید  های را  بمیان  می  آورد  که یکی از دلیل ایجاد فرقه  ها و مذاهب همین روایات ضد و نقیض نیز  میباشد.(مؤلف)) 

و اما دیدگاه اسلامی در مورد آفرینش

بنا به آیات متعدد قرآن...خداوند  ابتدای خلقت انسان رااز گل(بویناک)ذکر فرموده و به تصریح این آیات، انسان  کامل بلا فاصله از گل پدید  نیامده  است ، بلکه به امر حکمت آمیز الهی ، اولین موجود زنده  از  گل  پدید  آمد و سپس  حیات در سلسله موجودات به ترتیب تکاملی آنها سیر کرد  تا آنکه به انسان رسید.

نظر به  پیوستگی  تصریح قرآن میان انسان  ،زندگان(ی)قبل از او (نیز)وجود  داشته است ، انسان در انتهای تکامل جسمی موجودات زنده  خواهد بود و از این جهت است که قران به تکرار خلقت انسان را  از گل ذکر نموده است؛(بنا بر تصریح قرآن ، انسان  از گل بویناک  خلق شد  که معمولاً  این نوع گِل که در اصطلاح به سیاه لای معروف  است و  در کنار آبها و دلدال زار  ها که ترکیبی از سیاه لای را  در بستر خود با خود دارد ، دیده  میشود و در اینجا در تصریح قرآن  عظیم الشان به دو نکته جالب بر می خوریم  که با علم تکامل و بامراتب  هستی ، قرآن ، توجه جدی داشته  است . اول  اینکه  آدم زمانی خلق شد  که همه  عناصر  طبیعی در جاهایش  متکاثر  شده بود . با تخلیق آفتاب و مهتاب و ستارگان روشنی و روز و شب بمیان  آمده و جهان زمان مند شده بود  ، آب وجود داشت و  گیاهان و نباتات و موجودات زنده  دیگر  نیز  قبل از آدم  خلق شده بودند و برای  اینکه آدم در ماورای حیات زیست محیطی  اش تکلیف نبیند و از همه  مظاهر   استفاده  کرده بتواند خداوند ،آدم را در یک جهان متکاثر از گل بویناک ،خلق نمود که این نوع  گل نمایانگر این  نکته است  که سرشت انسان را خداوند از  گلی  خلق کرد  که در ان  گل مواد  عضوی و عناصر کیمیاوی که در جسم زنده  به  کثرت یافت  میشود بخاطری خلق نمود که از همان  آب و عناصر آدم ساخته شده  است. (مؤلف))

بر  گزیدگی آدم صفی

آدم صفی ( دوست‌مخلص‌ویکدل, برگزیده, خالص‌وبرگزیده‌هرچیز)مبدأ بصیرت بشری است وبر گزیدگی او بزرگترین واقعه در افرینش  کائنات و تاریخ تکامل سلسله موجودات میباشد.یک  چنین  خلقت  و انتخاب عظیم هم قطعاً بدون مقدمه  وبدون  تهیه زمینه  مستعد پدید  نیامده، منتهی از روی قرائن با مقدمه ای طولانی  تر و زمینه ای دقیق تر  و وسیعتر.(تاریخ ادیان /31)

´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´

10

پیشینه  خدا پرستی در ادوار دور

شواهد باستان شناسی ، دوره ای از تاریخ را  نشان  میدهد که مربوط به  چهل تا شصت هزار سال پیش  است . آثار مکشوفه  از غرب  ایران (لرستان) حکایت از رواج  گسترده  مراسم مذهبی و دینی در  این سرزمین  دارد و این ناقض نظریه "جان بولاک" انگلیسی است که به مرحلۀ بی دینی در ادوار اولیه  تاریخ انسان معتقد بود. او میگفت پائین ترین مرحلۀ حیات انسان، مرحلۀ [لادینی و خدا ناشناسی]  است ؛ مرحلۀ بعدی ،مرحلۀ [فتیش پرستی] ^[1] است ؛ مرحلۀ سوم ، دورۀ توتمیسم یا طبیعت پرستی است ؛ ^[2] مرحلۀ چهارم مرحلۀ جادو گری  است ؛ مرحلۀ پنجم دوره بت  پرستی است ، و مرحلۀ ششم را دوره توحید اخلاقی دانند.

اندرو لاک دانشکند سکاتلندی می گوید :که بشر اولیه به یک نوع یکتا پرستی  اعتقاد  داشته و به یک مبدأ متعال اخلاقی در دین خود  مؤمن بوده است .همانطور که انسان نمی تواند بیش از یک پدر داشته باشد، بشر اولیه کم و بیش یکتا  پرست بوده و بیک  خدای برتر  اعتقاد داشته باشد.او جغرافیای پرستش را  چنین  ترسیم کرده است :

1-      دین پست یا  اساطیر و افسانه خدایان

2-      دین عالی توحید  خدای یکتا و یگانه (تاریخ ادیان/28)

فرایز میگوید :[دین یعنی نیروی تسکین دهنده فوق انسانی که رفتار و زندگی انسانها را تحت  نظم می آورد.]و جادو نیز بر اساس قوانین تغییر نا پذیر طبیعت استوار است .اعتقاد به  نیروی  منظبط کننده اساس دین را تشکیل میدهد .فرق بنیادین  دین و جادو  در همین است  که جادو یک حالت  تشویش آمیز دارد و دین حالت آرامش خاطر و اطمینان قلبی در انسان بوجود می آورد.دین، ذاتی ذهن انسان و مکمل طبیعت بشری است .شاید همه  چیز تحلیل رود، ولی اعتقاد به خدا که اصل نهائی همۀ ادیان است ، بر جای خواهد ماند....ادیان همه از سرزمین مقدس ذهن انسانی سرچشمه  گرفته و از یک روح ، جان یافته اند.(تاریخ ادیان 28)

وجوه مشترک ادیان بزرگ  در حکمت  عملی

1. خدا شناسی و یکتا پرستی
2. نیکوکاری و دست  گیری از ضعفا
3. راستی و درستی حرمت  دروغ
4. حرمت زنا
5. منع دزدی و رشوه  گیری
6. وفای به عهد
7. پاکیزگی و طهارت
8. عبادت  استعانت
9. نیازردن  حیوانات بی آزار
10. احترام به والدین
11. رواداری به  دیگران
12. میانه روی و اعتدال در امور
13. محبت به یکدیگر و خدمت بخلق
14. تقوی و پرهیز گاری
15. نکشتن بیگناه
16. آباد  کردن جهان
17. خیرات برای مردگان و یاد  آنان
18. اعتقاد به پاداش و کیفر پس از مرگ
19.  کسب معاش از راه  حلال (تاریخ ادیان/28)

بدیهی است  که این  عناوین در دین  اسلام از گستردگی  و عمق بسیار بیشتری برخوردار است .

قبلی