محمد الله وطندوست
امیر علی شیر نوایی چهره برازنده رنسانس شرق
همه ما می دانیم که هرات در زمان تیموریان مرکز مهم علمی،ادبی و فرهنگی خراسان زمین بوده چهره های درخشانی در عرصه ادبیات، خطاطی، منیاتوری، معماری، موسیقی وتاریخ نگاری از این خطه قد برافراشت. یکی از شخصیت های برازنده و مهم این دوره که در تربیت فرهنگیان و دانشمندان نقش بزرگی ایفا نموده، مشوق علم و ادب و خود بنیان گذار ادبیات پربار ترکی چغتایی محسوب می شود، امیر علی شیر نوایی فرزند غیاث الدین کیچکنه بهادر ملقب به نظام الدین شاعر ذوللسانین است. امیر علی شیر نوایی که در نهم فبروری ۱۴۴۱ در شهر هرات زاده شده، تعلیمات ابتدایی را نزد پدر دانشمندش که یکی از امیران تیموری محسوب می شد، فرا گرفت و در سفری به عراق مورد توجه و عنایت مولانا شرف الدین علی یزدی قرار گرفت. امیر علی شیر نوایی در مشهد و سمرقند به تحصیلات خود ادامه داده و با سلطان حسین میرزا بایقرا همدرس و هم مدرسه بوده است. نوایی مدتی را در سیر و سیاحت در شهرهای خراسان گذرانیده مزه فقر و تنگدستی را چشید و مشکلات زنده گی را تجربه کرد. بعد از به قدرت رسیدن سلطان حسین میرزا او وارد شهر هرات شد و از جانب دربار مورد استقبال شایان قرار گرفت و به منصبعالی مهرداری سلطنتی نائل گردید. امارت دیوان عالی، وزارت و صدارت و حکمروایی هرات و استرآباد در کارنامه های سیاسی و اداری نوایی درج است.
امیر علی شیر نوایی از ده سالگی به سرودن شعر آغاز نموده در طول حیات پربارش در پهلوی خدمات دیوانی و امور سیاسی و اجتماعی از نوشتن و سرودن لحظه یی غافل نبوده، کاخ بزرگ ادبیات ترکی را بنیان نهاده است.
مجموع آثار منظوم و منثور نوایی را سی و دو اثر می دانند و از تاریخی بنام زبده التواریخ نیز یاد می کنند که امروز متاسفانه بدسترس قرار ندارد.
خمسه نوایی شامل پنج داستان بلند ، خمسته المتحیرین در شرح حال جامی، خزائن المعانی، محاکمته اللغتین، محبوب القلوب، مجالس النفایس و دیوان فارسی نوایی از مهمترین آثار وی محسوب می گردد که در این میان خمسه نوایی شاهکار خلاقیت این شاعر بزرگ است.
امیر علی شیر نوایی منحیث بنیانگذار ادبیات ترکی در پهلوی ستاره گان درخشان ادبیات شرق همچون مولانا جلال الدین بلخی، سعدی شیرازی، حافظ شیرازی، نظامی گنجوی، عطار نیشاپوری هشتمین ستاره درخشان ادبیات شرق محسوب می گردد.
در مورد عقاید مذهبی نوایی نظریات مختلف ابراز گردیده. بعضی ها او را اهل تشیع دانسته اند و عده یی هم او را اهل تسنن می دانند. مورخین او را صوفی وارسته یی دانسته اند به هیچ مذهبی تعلق نداشته فردی دیندار اما فارغ از هرگونه تمایل عامی گری و آمیخته یی از تسنن و تشیع و تصوف بوده است.
او پیرو طریقه نقشبندیه بوده، پیروان همه مذاهب را به یک چشم می دیده و اهل تساهل و تسامح بوده است.
نوایی مفسر قرآن بوده در موسیقی نیز شخص وارد و صاحب صلاحیت بوده است. تضیف های وی در موسیقی ازبکی و ترکمنی در ماورا النهر، فرغانه، خوارزم و آذربایجان مورد علاقه مردم بوده در دو تار پرده یی بنام نوایی مسمی است. در مجموع بیست و یک آهنگ بنام نوایی در دوتار نواخته می شود که آهنگ گلزار وی در تعریف طبیعت و بهار خیلی مشهور است. استاد خواجه یوسف بورتانی استاد نوایی در موسیقی شمرده می شود.
امیر علی شیر نوایی در احداث بناهای عام المنفعه و انجام امور خیریه سرآمد روزگار خود بوده در حدود سه صد و هفتاد مرکز عام المنفعه و خیریه را به او نسبت می دهند.
از مهمترین بنا ها و نهاد های خیریه که او احداث نموده می توان از کتابخانه نوایی در هرات، آرامگاه جامی، عطار و شاه قاسم، مسجد جامع تر شیز، مسجد سرخس ، مدرسه فنائیه هرات، پل بابا کمال هرات، پل انبار که بعدا شهر انبار به سرپل شهرت یافت، کاروان سرا و حمام چهل دختران هرات، دارالحفاظ در جوار زیارت امام رضا در مشهد، کتابخانه مدرسه اخلاصیه و کتابخانه مدرسه سرپل انجیل هرات را می توان تذکر داد.
بعد دیگر شخصیت نوایی که از اهمیت بالایی برخوردار است، حمایت او از اهل فرهنگ و هنر است.
مورخان نامدار آن زمان میرخواند و خواند میر، نقاش و منیاتوریست بزرگ کمال الدین بهزاد، شاعر بلند مرتبه و صوفی وارسته نورالدین عبدالرحمن جامی خطاط مشهور سلطان علی مشهدی و دانشمند بزرگ واعظ کاشفی از حمایت و کمک عام و تام نوایی بهره جسته اند.
در مورد خصائل ذاتی نوایی حرف های زیادی گفته شده است. از جمله اینکه او مردی خیراندیش، کریم و بخشنده بوده در تشویق هنرمندان، نویسنده گان، شعرا اهل حرفه و صنعت همیشه تلاش ورزیده در سازماندهی امور فرهنگی و سپردن کار به اهل کار توجه جدی مبذول می داشته است. نوایی عناصر تنبل، بیکاره و باردوش را جدا مورد انتقاد قرار داده همچون حافظ بزرگوار که گفته بود:
اسپ تازی شده مجروح بزیر پالان
طوق زرین همه در گردن خر می بینم
نوایی گفته است که:
ای نوایی خلق نی کوردیم عجایب بی تمیز
سو کیلترگن خواروزاروکوزه سیندرگن عزیز.
او درین فرد از ابنای زمان و وضع ناهنجار محیط شکایت نموده است.
امیر علی شیر نوایی در دوستی و رفاقت ثابت قدم بوده با دانشمندان و بزرگان علم و ادب زمان خود رابطه نهایت صمیمی و دوستانه داشته است. دوستی نوایی و جامی بسیار صمیمی و بی آلایش بوده هردو پیرو طریقه نقشبندیه بوده اند. مولانا نورالدین عبدالرحمن جامی اهمیت ایجاد یات نوایی مخصوصا خمسه او را چنین ارزیابی نموده است:
به ترکی زبان نقش آمد عجب
که جادومان را بود مهر لب
زچرخ آفرین بر آن کلک باد
که این نقش مطبوع از آن کلک زاد
ببخشید بر پارسی گوهران
به نظم دری در نظم آوران
که گربودی آن هم به نظم دری
نماندی مجال سخن گستری
به میزان آن نظم معجز نظام
نظامی که بودی وخسرو کدام
چو او بر زبان دگر نکته راند
خرد رابه تمیز شان ره نماند
سخن را که از رونق افتاده بود
به کنج هوان رخت بنهاده بود
تو دادی دگر بارهاین ابروی
کشیدی به جولانگه گفت وگوی
صفا یاب از رای تو شد
نوایی ز لطف نوای تو شد
برین نخل نظمی که پرورده ام
به خون دلش در بر اورده ام
نشد باعثم جز سخندانی ات
به دستور دانش سخنرانی ات
نوایی نیز به پاس دوستی بی شائبه در مرگ دوست بزرگوارش مرثیه مشهوری سروده است که با این مطلع آغاز می شود:
هردم از انجمن چرخ جفای دیگراست
هریک از انجم او داغ جای دیگراست
نوایی مدافع سرسخت حق و عدالت بوده، آسایش جامعه را در وجود نظام عادلانه و حکمرایی حاکم دادگر می دانست. او جوانمردی، انسان دوستی، راستی و راستکاری، نیکی، قناعت، عزت نفس، سخاوت، تمکین و دوراندیشی را توصیه نموده، مردم را به کسب دانش و کار و پیشه تشویق نموده است.
نوایی بزرگ بعد از عمری خدمت گذاری در سوم جنوری ۱۵۰۱ م در شصت سالگی داعی اجل را لبیک گفته به جاودانگان پیوسته است.
مقبره او در هرات در کنار مرقد گوهر شادبیگم و عده یی از شهزادگان تیموری قرار داشته، اخیرا به همت عده یی از مردمان خیر هرات گنبدی بر بالای مقبره او اعمار گردیده است. گرچه گنبد در شان چنین شخصیت عالی مقام نیست اما ازینکه سالیان متمادی هیچ توجه یی به مقبره او صورت نگرفته بود غنیمتی شمرده می شود.
یاد و نام گرامی نوایی جاودانه باد
بالا
بازگشت