پوهندوی دوکتور انور ترابی
اشعار، آثار و تألیفات امیرعلی شیرنوایی
امیر علی شیر نو ا یی شخصیت چند بعد ی ، جا مع ا لصفا ت و ا ز ا فر ا د نا مو ر تا ر یخ قر ن نهم خر ا سا ن به مثا به مر د سیا ست ، مشا و ر سلطا ن ، فر ما ند ه لشکر ، شا عر ، نو یسند ه ، متفکر ، مو سیقی د ا ن ، مر بی و سر پر ست ا نو ا ع هنر ها ی ز یبا و تز یی نی کشو ر ما بو د ه ا ست .
ا میر نظا م ا لد ین علی شیر نو ا یی فر ز ند غیا ث ا لد ین کچکینه بها د ر ا ست که د ر هفد هم ر مضا ن 844هجر ی قمر ی مطا بق 9 فر و ر ی 1441میلا د ی د ر قر یه د و لت خا نه سر پل تو لکی هر ا ت ( ا کنو ن شا مل نو ا حی شهر هر ا ت ) د ید ه به جها ن گشو د ه و د ر د و ر ا ن فر ما نر و ا یی سلطا ن حسین با یقر ا آ خر ین سلطا ن مقتد ر تیمو ر یا ن ز ند گی سیا سی و فر هنگی خو یش را با ا عز ا ز و ا کر ا م به ا نجا م ر سا نید و سر ا نجا م ر و ز سه شنبه سو م جنو ر ی 1501میلا د ی بر ا ثر سکته قلبی و یا مغز ی د ا عی ا جل ر ا لبیک گفته ا ست .
با ر تو لد شر ق شنا س معر و ف ر و سی د ر کتا ب ( زند گا نی سیا سی میر علی شیر نو ا یی ) ا ز قو ل با بر چنین مینو یسد که متصر فا ت سلطا ن حسین با یقرا تا ز ما ن مر گ ا و ما ه می 1506میلا د ی ، شا مل ا ر ا ضی بو د که بین خو ا ر ز م ا ز طر ف شما ل ، و قند ها ر و سیستا ن ا ز طر ف جنو ب و بلخ و غز نی ا ز جا نب مشر ق و د ا مغا ن و بسطا م ا ز سمت غر ب ا فتا د ه بو د . پایتخت ا و شهر ز یبا ی هر ا ت ، مر کز بز ر گ سیا سی فر هنگی ا مپر ا طو ر ی ا و نا مید ه می شد که ا میر علی شیر نو ا یی د ر طو ل د و ر ه حکمر و ا یی 29سا له ا و نا مد ا ر تر ین شخصت علمی فر هنگی و سیا سی آ ن د و ر ا ن شمر د ه می شد .
محتر م محمد ا سلم ا فضلی سر محقق ا کا د می علو م ا فغا نستا ن د ر کتا ب ( هر ا ت د ر عهد تیمو ر یا ن ) به آ ثا ر و تأ لیفا ت ا میر علی شیر نو ا یی ا شا ر ه مبسو طی د ا ر د که د ر ا ینجا ا ز آ ن به ا ین گو نه یا د آ و ر میشو یم :
یکی ا ز مهم تر ین شا خه ها ی تلا ش و تکا پو ی علی شیر ، آ فر ینش ها ی ا د بی و هنر ی ا و به عنو ا ن شا عر ، منتقد و نو یسند ه ا ست . ا و به سه ز با ن ، فا ر سی ، تر کی و پشتو شعر میگفت و به ز با ن عر بی هم تسلط د ا شت . آ ثا ر منظو م و منثو ر ی ا ز و ی بد ین ز با ن ها بر جا ی ما ند ه ا ست . ذ و ق و د ا نش ا د بی ا و ، هم سطح بر جسته تر ین شا عر ا ن و ا د یبا ن ر و ز گا ر ش بو د و معا صر ا نش شعر شنا سی ا و ر ا ا ر ج می گذ ا شتند و سر و د ه ها ی خو د را بر ا ی نقد و ا رز یا بی نز د ا و می آ و ر د ند . علی شیر ر ا که د ر ا شعا ر فا ر سی خو د ( فا نی ) تخلص می کر د و د ر آ ثا ر تر کی ( نوا یی ) ، بنیا ن گذ ا ر ا د بیا ت تر کی چغتا یی می د ا نند که د ر د و ر ا ن زما م د ا ر ی ا بو ا لقا سم با بر و سلطا ن حسین با یقر ا د ر خر ا سا ن و به و یژ ه د ر هر ا ت ا ین ا د بیا ت گستر ش یا فت . نو ا یی بز ر گتر ین عا مل گستر ش ا ین نهضت ا د بی به شما ر می ر فت . با آ نکه فا نی ز یر نفو ذ شد ید شعر نظا می گنجو ی و ا میر خسر و د هلو ی قر ا ر د ا شت ، خو ر ا ا ز این شا عر ا ن بر تر می د ا نست .
د ر ا ینجا با ا یجا ز به معر فی آ ثا ر ا ین بز ر گ مر د ا د ب و فر هنگی نا مو ر می پر د ا ز یم :
1-- ( رسا له مفر د ا ت ) د ر میا ن آ ثا ر منثو ر ا و به ز با ن فا ر سی ا ثر ی ا ست د ر فن معما که آ ن ر ا د ر 899 هجر ی قمر ی ( 492-- 493 میلا د ی) برا ی نو ر ا لدین عبد ا لر حمن جا می تأ لیف نمو د ه ا ست .
2-- رسا له ها ی ( تحفت ا لملو ک و سیر ا لملو ک ) د ر با ر ه ا ین ر سا له ها نشا ن د ا ده نشد ه ا ست که به چه ز با نی تأ لیف شد ه ا ست ، و لی ا حتما ل فا ر سی بو د ن ا ین ر سا یل و جو د د ا ر د .
3-- ( خز ا ین ا لمعا نی ) د یو ا ن ا شعا ر تر کی نو ا یی ا ست که د ر بر گیر ند ه چها ر د یو ا ن ا ست که هر د یو ا ن به تقلید ا ز د یو ا ن ها ی ا میر خسر و د هلو ی نا م گذ ا ر ی شد ه ا ست . ا ین د یو ا ن پنجاه و پنج هز ا ر بیتی ، قصا ید ، غز ل ها و قطعا تی ر ا د ر بر د ا شته ا ست که ا و د ر چها ر د و ر ه ز ند گی خو د سر و د ه ا ست . نو ا یی شعر ها ی د و ره تا ز ه سا لی خو د ر ا ( غر ا یب ا لصغر ) ، شعر ها ی د و ر ه جو ا نی ا ش را ( نو ا د ر ا لشبا ب ) ، ر و ز گا ر میا ن سا لی ا ش را ( بد ا یع ا لو سط ) و سر و د ه ها ی د و ر ه کهن سا لیش را ( فو ا ید ا لا کبر ) نا م نها د .
4-- ( خمسه ) ا ثر د یگر نو ا یی ا ست که به تقلید ا ز مثنو ی ها ی نظا می گنجو ی و ا میر خسر و د هلو ی د ر پنج کتا ب تد و ین شد ه ا ست :
الف -- حیر ت ا لا برا ر ، یا د آ و ر مخز ن ا لا سر ا ر نظا می و مطلع ا لا نو ا ر ا میر خسر و .
ب -- فر ها د و شیر ین ، یا د آ و ر خسر و شیر ین نظا می و شیر ین خسر و ا میر خسر و .
ج -- لیلی و مجنو ن یا د آ و ر مثنو ی ها ی نظا می و ا میر خسر و به همین نا م .
د -- سیعه سیا ر ، یا د آ و ر هفت پیکر نظا می و هشت بهشت ا میر خسر و .
ه -- سد سکند ر ی ، یا د آ و ر سکند رنا مه نظا می و آ یینه سکند ر ی ا میر خسر و .
5 -- ( لسا ن ا لطیر ) مثنو ی صو فیا نه ا ست مشا به به منطق ا لطیرعطا رنیشا پو ری .
6 -- شش قصید ه نو ا یی به عنا و ین ( تحفت ا لافکا ر ) ، ( نسا یم ا لهد ا ) ، ( عین ا لحیا ت ) ، ( قو ت ا لقلو ب ) و ( رو ح ا لقد س ) تد و ین گر د ید ه ا ست و آ ن ها را سته ضرو ریه نا م نها د ه ا ست .
7 -- ا ثر د یگر نو ا یی سر و د ن چهل ر با عی د ر تر جمه چهل حد یث ا ز فا ر سی به تر کی ، بر ا سا س کتا بی فا رسی به همین مضمو ن ا ز نو ر ا لد ین عبد ا لر حمن جا می ا ست ( محمد یعقو ب و ا حد ی --- علی شیر نو ا یی ، ا ر بعین شما ره 1و 2 آ ر یا نا ا نجمن تا ر یخ ) .
8 --- ( نظم ا لجو ا هر ) که مجمو عه ا ی ا ز کلما ت حضر ت علی ( ع) ا ست و د ر 260 ر با عی تر کی به نظم کشید ه شد ه ا ست .
ا کنو ن که سر و د ه ها ی فا ر سی و ترکی علی شیر نو ا یی را بر شمر یم ، ز یبا خو ا هد بو د که به ا ین نکته ا ز تکا پو ها ی شعر ی نو ا یی نیز ا شا ره کنیم که ا ز ا ین شا عر پر کا ر د یو ا نی هم به ز با ن پشتو به جا ی ما ند ه ا ست و نشا ن مید هد که ا و بد ین ز با ن نیز شعر سر و د ه ا ست ، هر چند آ ثا ر و تذ کره ها ی ا د بی به ا ین د یو ا ن ا شا ره ا ی نکر ده ا ند.
9-- ( مجا لس ا لنفا یس ) مهم تر ین ا ثر منثو ر علی شیر نو ا یی د رز با ن ترکی ا ست که د ر سا ل 897هجری قمری مطا بق به ( 1491—1492میلا د ی ) تحریر گرد ید ه و میتو ا ن آ ن را نخستین تا ریخ ا د بیا ت تر کی شر قی نا مید . د ر ا ین کتا ب ا ز 300 شا عر تر ک ز با ن نا م بر د ه ا ست که 90 فیصد آ ن ها به فا ر سی نیز شعر می سرو د ند . مجا لس ا لنفا یس نخستین تذ کره ا د بی ا ست که ا ختصا صأ به معا صرا ن خو د پردا خته ا ست . نو ا یی د رمقد مه هد ف خو د ا ز تأ لیف ا ین کتا ب ر ا تکمیل ( بها رستا ن جا می ) و تذ کرت ا لشعرا ی د و لت شا ه سمر قند ی د ا نسته ا ست .
10-- ( میز ا ن ا لا و ز ا ن ) ا ثرد یگرنو ا یی ا ست که پس ا ز 899 هجری قمری (1492—1493 میلا د ی ) به رشته تحریر د رآ مد ه و رسا له ا ی ا ست د رعرو ز ترکی . کا ند ید ا کا د میسن محمد یعقو ب و ا حد ی جو ز جا نی ، میز ا ن ا لاو ز ا ن را نخستین کتا ب عرو ض ز با ن تر کی مید ا ند و تصریح میکند که رهنما ی نو ا یی د را ین کا ر ، ا شعا ر ا میرخسرو د هلو ی بو د ه ا ست . به نو شته عبد ا لحکیم شر عی جو ز جا نی ، نو ا یی با ا ین ا ثر مرا حل طو لا نی ا نتقا ل شعرا و ز بکی را ا ز ا و ز ا ن عرو ضی به کما ل رسا نید
11-- ( محبو ب ا لقلو ب ) نیز تأ لیف امیرعلی شیر نو ا یی ا ست که د رسا ل 906 هجری قمری (1500—1501میلادی) نگا رش یا فته ا ست و تقلید ی ا ز گلستا ن جا می ا ست .
12-- ( نسا یم المحبه من شما یم الفتو و ه ) تذ کره صو فیا نه ا ست که تکمله ( نفحا ت ا لا نس ) عبد ا لرحمن جا می ا ست که تو سط نو ا یی تأ لیف گرد یده ا ست .
چند ا ثرد یگر ا ز نو ا یی ، به نا م ها ی ( حا لا ت پهلو ا ن حسن ا رد شیر) ، ( حا لا ت پهلو ا ن محمد ا بو سعید )وجوددارد.
13-- ( تا ریخ ملو ک عجم و تا ریخ ا نبیا و حکما ) ، همچنا ن ( منا جا ت نا مه ) و ( قصه شیخ صنعا ن ) و ( محا کمت ا لغتین ) به نا م نو ا یی ذ کرگردیده ا ست ، که د را ثراخیر برخی جنبه ها ی ز با ن ترکی را با مقا یسه با ز با ن فا رسی بررسی کرد ه ا ست .
14-- ( فلسفه شر ق ) : کتا ب د یگرنو ا یی ا ست که با رو حیا ت ا سلا می ا متز ا ج یا فته ا ست و د رسبک تحریر با برخی آ ثا رجا می ، د و ست نو ا یی هما نند ا ست .
15-- کتا ب د یگری د ربا ره مو ز یک و مو سیقی تحریر نمو د ه ا ست که د را ین کتا ب موأ لف با ا ستفا د ه ا ز تجا رب علمی خو د میلو د ی ها ی مختلف را تمثا ل کرد ه ا ست .
همچنا ن د رخصو ص معما ری قد یم و صنا یع مستظر فه و نفیسه و معا ملا ت مر و ج با زا ر و غیر ه نیز نو شته ها یی با ا رزشی د ا رد و سز ا و ا را ست که نا م ا و د رتا ریخ علمی و مد نی شر ق با کما ل احترا م ثبت گرد د .
بالا
بازگشت