محمد عالم افتخار
بنیاد روشنگری «گوهر اصیل آدمی» تقدیم میکند:
با نصر ابوزید و «اصلاح اندیشه اسلامی» آشنا شوید!
ما با شخصیت های حقیقی و تاریخی و یا اساطیری به گونه های مختلفی آشنا میشویم. بیشترین و در عین حال بدترین نوع آشنایی های مان همانا آشنایی با آنها در دوران طفولیت و کودکی و نوجوانی است. این موارد؛ در واقع آشنایی به معنای شناخت و پذیرش به قسم آگاهانه و اختیاری نیست؛ تحمیلات و بار کردن هاست؛ حتی خوراندن است که توان دریافت قند بودن و زهر بودن آنها را نداریم؛ با اینهم در ما اغلب "نقش کالحجر" میشود؛ به باور و ایمان مبدل میگردد و متناسباً حب و بغض نسبت به آنها و مدح و ذم آنها در ما ملکه و اعتیاد میگردد.
اما کمترین و حتی نادر ترین آشنایی ها هست که در پخته سالی و دوران گرم و سرد روزگار دیده گی ؛ صورت می پذیرد. اینگونه آشنایی ها اغلب خردمندانه و با شناخت کاملتر و اراده و اختیار و عقل و منطق توأم است و میتواند بسا بهترین و درست ترین و نیکو ترین باشد.
آشنایی من با شخصیت بزرگ و برازنده کمنظیر روشنبین و روشنگر معاصر"جهان اسلام" نصر حامد ابوزید؛ حتی از گونه نیک و ارجح اخیری هم؛ متفاوت تر؛ متحقق گردید. من او را توسط مخالفان و منتقدان و حتی معاندانش؛ دریافتم و نخست سیل دشنام ها و تکفیر و تفسیق نسبت به او را مرور کردم و متعاقباً به ایرادات و انتقادات بسیار "دانشمندانه" و سرشار از صغرا و کبرا های منطقی و "عقلانی" در مورد اندیشه ها و آثارش رسیدم و هنوز حتی یک کتاب یا مقاله مستقل اورا نخوانده بودم که خبر در گذشت نابهنگام و جانسوزش را شنیدم .
در خبر افزوده شده بود که محاکم شرعی در میهنش ـ مصر؛ اورا به ارتداد محکوم نموده و حتی دستور داده بودند که خانم و شریک زندگانی اش بر وی تحریم و ازش تجرید ساخته شود. اینکه سازمان تروریستی مرتبط به القاعده تحت رهبری ابو مصحب الزرقاوی در صدد قتل جهادی و ثوابی او برآمده بود؛ البته با توجه بر انگیزی کمتری این گزارش را کامل میکرد.
تمام تجارب تاریخ بشری نشان داده است که یک چنین شخصیتی؛ دیگر نمیتواند کوچک و کم ارزش باشد؛ بلکه مسلماً بزرگ و شاید بزرگترین است و شاید هم مبتکر و هادی و رهبر یک انقلاب است. بر همین مبنا من در تکاپو افتادم تا نصر حامد ابوزید و اندیشه ها و آثارش را دریابم.
ولی اینجا علی الوصف میل و اشتیاق؛ نمیتوانم درین گستره پهناور قلمفرسایی کنم. اگر من نصر ابوزید را توسط مخالفان و معاندان و دشمنان قسم خورده و تشنه به خونش شناختم؛ آرزومندم شما او را به طریق خودش و اندیشه سترگ و با ابهتش به شناخت گیرید:
البته مقدور نیست که اینجا من همه آثار و افکار او را به محضر شما پیشکش نمایم. لذا برای مقدمه؛ کتاب موجز و مختصر ولی بسیار مهم و مبرم او «اصلاح اندیشه اسلامی» را به معرفی می گیرم.
ابتدا سخنانی از خود ابوزید در پیش درامد کتاب:
«واقعیت این است که جریان بنیادگرا و انحصارطلب در اندیشه اسلامی، به ویژه پس از رخداد شوک آور ۱۱ سپتامبر بروز و ظهور رسانه ایِ بارز و حتی مسلطی داشته است. اما به عکس، تمرکز اصلی این پژوهش بر واکنش های ایجابی، آزاد اندیش و شمو لگرایی خواهد بود که در نوشته های متفکران مسلمان بر جای مانده است؛ متفکرانی که در پی بازخوانی و بازنگری سنت اسلامی -شامل متون اصلی اسلام، یعنی کتاب مقدس اسلامی یا همان قرآن و نیز احادیث پیامبر یا همان سنت )قول و فعل پیامبر( بوده اند. بنابراین، پرسش اصلی این پژوهش از این قرار است:
تا چه حد این متفکران آزاد اندیش و اصلا حگرا درگیر نوسازی راستینِ اندیشه اسلامی هستند؟ آیا آنها موفق شد اند تصویر منفیِ ارائه شده از جغرافیای تمدن معاصر توسط سلفی ها را به چالش بکشند؟
پژوهش حاضر با طرح این پرسش و تلاش برای تحلیل داده ها بر اساس آن، به اثر منفی سیاست های جاری )اشغال عراق، مناقشه حل ناشده اسراییل- فلسطین و برنامه اصلاح تحمیلی نهفته در طرح «خاورمیانه بزرگ» ) اشاره دارد. شوربختانه، سیاست های جاری جهانی موجب شده است که سلفیه و افراطی ها و نیز رادیکالها و بنیادگرایان قدرتی بیابند که پیشتر هیچگاه تخیلش را نیز در سر نمی پروراندند.»
این اثر پژوهشی که صبغه کاملاً جهانی و معاصر دارد؛ به تصریح خود شاد روان ابوزید؛ "بسیار مدیون تشویق و پشتیبانی مالی و معنویِ «شورای علمی سیاستگذاری دولتیِ هلند » است." پروفسور دان دی دونک؛ مدیر شورای سیاستگذاری علمی هلند در آنچه منحیث "پیشگفتار ناشر" در ابتدای کتاب درج نموده تصویر زیبا و رسایی از محتوا و اهمیت زمانی و تاریخی آن به دست می دهد. توجه فرمائید:
«خیزش کنشگری اسلامی از دهه ۱۹۷۰ میلادی و اخیرا حملات تروریستی در غرب، موجب شده است که انحصارطلبان اسلامی و بنیادگرایی )خشونت پیشه( دیگربار مستقیماً به صحنه عمومی کشیده شوند.
نتیجه آنکه اکنون برای بسیاری از غیر مسلمانان در صحنه جهان، فرهنگ اسلامی و دین اسلام با حکمرانی خودکامه، سنت های وحشیانه و رنج بشری پیوندی تنگاتنگ یافته است.
اسفناک است که این غیر مسلمانان در واقع با بنیادگرایان مسلمان در باب «اسلام واقعی » همداستان شده اند، مثلاً آ نها باور دارند که اسلام با مدرنیته، دموکراسی و احترام به حقوق بشر سازگار نیست.
نشان دادن اینکه «اسلام » و جهان اسلام؛ چهل تکه ای رنگارنگ و پویاست، کار دشواری نیست. مُد ل های اخیر بنیادگرایی صرفاً تکه های از طیف عام تفکر اسلامیِ تحو ل خواه و جنبش ها و روندهای اسلامی است. همچنین یافتن مسلمانان صلحجو، پیشرو و فعال اجتماعی در مسائل عدالت اجتماعی، کثرت گرایی و برابری جنسیتی کار دشواری نیست.
با این حال، یافتن کنشگران مسلمانی که از تاملات نظام مند و نقادانه نسبت به سنت اسلامی، شامل متون اصلی اسلامی )قرآن و سنت( آگاهی مناسبی داشته باشند، دشوار است.
نتیجه آنکه مفسران ظاهرگرا، چه از میان مسلمانان و چه غیر مسلمانان، مقاصد این مسلمانانِ فعال در عدالت اجتماعی، کثرت گرایی و برابری جنسیتی را رد می کنند؛ با این توجیه که این مقاصد توهین به میراث )سطحی یا مدافعه جویانه( اسلام است.
متن حاضر، که توسط پژوهشگر برجسته مصری، نصر ابوزید، به دعوت «شورای سیاستگذاری علمی هلند» نوشته شده است، دقیقا حاصل درنگ عالمانه در سنت اسلامی است.
این پژوهش نشان میدهد که اصلا حگران مسلمان از مصر گرفته تا ایران و اندونزی تلاش کرده اند تا تفسیر های سلفی و قشری از اسلام را خلع سلاح؛ و بر روی ارز شهای اسلام «روشنفکرانه» و پویا تاکید کنند. بسیاری از افراد نسل های بعدی اصلا حگران مسلمان، اسلام جزم اندیشی را که رژیم های محافظه کار و خودکامه سیاسی از آن حمایت میکنند، رد میکنند؛ آ نها به جای این نوع از اسلام، اسلامی مدرن، معنوی و اخلاقی می خواهند.
متاسفانه، پارادایم مدرنیته به مثابه محصولی غربی و یکسا ن انگاری دموکراسی و حقوق بشر با غربیسازی؛ همچنان امر رایجی بیرون از حلقه های فکری است...
صمیمانه امیدوارم که این اثر به گشودن محیط فکری امن، باز و انتقادی کمک کند، محیطی که در آن مسلمانان و غیر مسلمانان به یکسان به قدر کافی اعتماد به نفس داشته باشند تا از کلیشه ها و الگوهای فلج کننده فاصله بگیرند.»
بدینگونه به نظر نمیرسد؛ دیگر به کشدار ساختن موضوع توسط ما نیازی باشد؛ تا عزیزان را به دریافت و خوانش و دانش این اثر مبرم ترغیب بیشتر نماید. لذا این شما و اینهم «اصلاح اندیشه اسلامی» شاد روان نصر حامد ابوزید نواندیش اسلامی والامقام مصری و جهانی؛ شامل:
...............
پیشگفتار ناشر 11
پیشگفتار نویسنده 13
۱. در آمد 15
۲. دور ه پیش از استعمار 19
................
۳. قرن نوزدهم 31
....................
۴ . قرن بیستم 53
۴.۱ درآمد 53
۴.۲ ظهور اسلام سیاسی 54
۴.۲.۱ مصر 54
۴.۲.۲ ایران و عرا ق 58
۴.۲.۳ اندونز ی 60
۴.۳ از اصلاح تا سلفیه 63
۴.۴ مساله دولت اسلامی 68
۴.۵ سیاسی سازی قرآ ن 75
۴.۶ جدال فکری: قرآن به مثابه متنی ادبی 77
۴.۷ نمونه ۱: اسلام فرهنگی در اندونزی: دموکراسی، آزاد اندیشی و حقوق بشر 85
۴.۸ نمونه دوم: حکومت اسلامی در ایرا ن 92
۴.۹ نتیجه 112
۵. گزیده هایی از آرای متفکران در باب اسلام، شریعت، دموکراسی و حقوق بشر 115
۵.۱ درآمد 115
۵.۲ محمد آرکون: بازاندیشی اسلا م 116
۵.۳ عبدالله نعیم: شریعت و حقوق بشر 121
۵.۴ رفعت حسن و دیگران: خوانش شناسیِ )هرمنوتیک( فمینیستی 125
۵.۵ طارق رمضان : اسلام اروپایی 128
۵.۶ نصر ابوزید: بازاندیشی شریعت، دموکراسی، حقوق بشر و جایگاه زنان 130
پسگفتار 139
کتا بنامه 142