محمد عالم افتخار
تراژیدی۲۸حوت؛ عقبه ای کمتر از موتر بمِ انتحاری ندارد!
(با ضمیمه یک مقاله علمی و تحقیقی)
در چهل سال نویسندگی؛ امروز حالتی کاملاً متفاوت درد انگیز و عذاب دهنده دارم. عرق شرم و سرافگندگی سوزان از تمامی سلول های پوست بدنم جاریست؛ شرم و سرافگندگی از انسان بودن و افغان بودن و مسلمان بودن و ایضاً مرد بودن یعنی اشتراکات ناگزیرم با تعویز گران شاه دوشمشیره و اوباشان و لومپن هایی که عصر روز 28 حوت 1393 فاجعه باور نکردنی در تاریخ افغانستان و اسلام و حتی عالم بشریت را به منصهِ ظهور رسانیدند.
دختر خانمی مؤمنه و محجبه و تحصیلکرده که به سایقه ایمان و عقیده اش به زیارت رفته بوده است؛ به ناگهان در دام یک توطئه شوم بی سابقه و مرموز می افتد که پرده نخست آن توسط باصطلاح مجاوران زیارت سردار مدفون عرب؛ کارگردانی میگردد.
دختر خانم که فرخنده نام داشته و جوانی 27 ساله از اهالی خیرخانه است؛ توسط مجاورانی به سوختاندن قرآن؛ متهم و به چنگ اوباشان متعددی داده میشود که معلوم نیست در کدام سوراخ سومبه ها کمین کرده ولی با احضارات تام مترصد بوده اند تا فاجعه ندیده ونشنیده ای را در قلب افغانستان فلاکت زده؛ عملی بدارند.
در ویدیویی که از مقدمات سانحه بر داشته شده و در شبکه های اجتماعی نشر گردیده فرخنده محجبه با کسانی که او را به قرآن سوزی متهم میکنند؛ با عقلانیت و منطق رسا در مجادله بوده اظهار بیگناهی میکند ولی آنان؛ زن بی پناه را تحت شماتت گرفته منجمله به او نسبت “عامل امریکا بودن” میدهند.
بر اساس گزارش های مورد اشاره آژانس کوکچه؛ به نقل از والدین مقتول آمده است که؛ دختر گویا مشکل عصبی داشته و مدتی قبل برای حل مشکلات خود به مجاور تعویذنویس زیارت شاه دوشمشیره مراجعه کرده و تعویذنویس در مقابل پول غالباً هنگفت؛ برایش قول داده بوده است که مشکل او را حل میکند. اما این بار، فرخنده به دلیل رفع نشدن مشکلش؛ به تعویذنویس مراجعه کرده و از وی میخواهد که پولش را پس دهد. تعویذنویس از استرداد پول دخترجوان خودداری و سپس پرخاشگری می کند؛ فرخنده با عصبانیت؛ کتابهای تعویذ نویس را روی چراغ می اندازد؛ تعویذنویس فریاد می زند که این دخترک کتاب خدا را آتش زده است!….
با نظر داشت اینکه؛ طبق اظهارات شاهدان عینی؛ دختر حتی از ساعت 11 قبل از ظهر؛ در محوطه زیارت بوده، توسط مبلایل با پدر خود در تماس شده و گفته است که به خانه جهت صرف طعام چاشت آمده نمیتواند و منجمله نماز پیشین خوانده و صحن زیارت را جاروب کرده است؛ مسلماً اینکه در حوالی ساعت 4 عصر با این غایله روبرو میشود؛ مسئاله؛ عمیقتر و گسترده تر از آوازه ها و شایعات تا کنون انتشار یافته است.
اما هرانچه جدال این دختر خانم با تعویز نویس؛ جدی و دارای شاخ و پنجه بوده و منجمله در جمع کتاب های رمالی و تعویزات اگر نسخه قرآن هم به اثر عصبانیت او؛ به آتش شمع و شمعدان تماس نموده باشد؛ از هرگونه احتمال عقلانی بعید است که صرفاً حرکات و عملکرد دختر؛ موجب راه افتادان یک چنان فاجعه عظیم و دامنه دار دهشت افگنانه و حتی بلوا برانگیز شود.
البته واکنش های مملو از خشم و عاطفه هموطنان؛ مسئولان دولتی و امنیتی و مدنی و نیز مسولان و ناظران نقاط مختلف جهان منحیث المجموع محترم و تا حدودی ارجمند و سازنده میباشد؛ ولی به نظر نمیرسد که چیز هایی مبتنی بر تلقیات اتفاقی، لحظه ای و تصادفاً راه افتاده بودنِ این اَبَر جنایت قرن؛ درست باشد.
در کشور فلکزده ای که بیش و کم از نیم قرن بدینسو میدان بزرگترین و مخوفترین جنگ های نیابتی استخباراتی است؛ و مردمان آن نیز از جنگ و آشوب و بلوا حقیقتاً به جان آمده اند؛ راه اندازی یک چنین حرکت عظیم؛ تداراکات و سازماندهی های مقدماتی دامنه دار و مصارف پولی هنگفتی را ضرورت دارد.
مرم عادی افغانستان؛ منجمله به دلیل هزاران تجربه عینی اسفناک فریب خوردگی که در دوسه دهه اخیر از سر گذشتانده اند و هزاران تجربه که در حافظه تاریخی خود دارند؛ مدت هاست که در برابر سروصدا های فتنه گرانه و دعوت ها برای بلوا و آشوب و تحرکات فراقانونی و خشونت آمیز مقاومت پیدا کرده اند و بخصوص به اشتعال در آوردن و از کوره به در بردن آنی و بدون انگیزه های کاملاَ مشهود و بالفعل آنان؛ اغلباً غیر ممکن شده است.
این حکم مخصوصاً در مورد سانحه 28 حوت کابل؛ بیش از همه مصداق دارد. بنابر این همانگونه که از قول ریاست عمومی امنیت ملی نیز پخش گردیده؛ رویداد به تمام و کمال «عمدی»، از پیش طراحی شده و قبلاً سازمان یافته به نظر می آید.
در چنین شرایطی؛ محتمل است که فرخنده مظلوم نامراد هم پیشاپیش برای قربانی ساختن انتخاب شده باشد؛ چرا که غایله ای از قبل پلان شده؛ نمیتواند دارای جزئیاتی تعیین ناشده باشد؛ لذا اینکه فرخنده اسیر ومحصور قبل از سانحه حد اقل چهارساعت در محوطه زیارت نگهداشته میشود؛ میتواند معنای خاصتری پیدا نماید.
هکذا قراین نشان میدهد که قربانی این سانحهِ بخصوص می بایستی زن یا دختر؛ و نه ـ مرد یا پسر ـ می بوده است چرا که طراحان فاجعه بدینطریق میخواسته اند ضمناً جامعه زنان را مرعوب تر کنند و منجمله علیه تحرکاتی فمنیستی از قبیل تظاهر منفی و ماجراجویانه که همین روز های نزدیک خانم کبرا خادمی در آن استعمال گردیده بود؛ واکنش داشته باشند.
انتخاب بدترین و تکاندهنده ترین اشکال اِعمال خشونت چون بیرحمانه ترین حملات با خشت و سنگ و میله های آهنی؛ پاره پاره کردن عمدی لباس های قربانی به هدف بی سیرت کردن، هجوم های شدیداً هستریک نما مانند درهم شکستن پنجره ها؛ تلاش برای به بام بالا کشیدن و از آن به زیر پرت کردن هدف؛ زیر تایر موتر ساختن، به عقب موتر بستن و روی زمین کشیدن جسد به فواصل زیاد، افگندن جنازه به دریا و آتش زدن آن با فراهم سازی تمامی وسایل محترقه ... همه و همه گویای پلانگذاری قبلی و اجرای توأم با قومانده داعشی و القاعده ای این اَبَر جنایت قرن میباشد.
به وضوح معلوم است که مردمان عادی افغانستان اعم از اینکه به کدام قوم و ملیت تعلق داشته باشند؛ از ملکات اخلاقی و فضایلی بالاتر از آن برخوردار میباشند که ولو با زنان خارجی و ناهمکیش خویشتن؛ علی الحساب یک چنین قساوتکارانه و پست فطرتانه روش و رفتار نمایند.
بنابر این می توان؛ حدس زد کسانی که چون موتور محرکه در سراپای این غایله عمل کرده اند؛ افراد استخدام شده، تربیت شده، تِرینینگ دیده و تابع دستور و قومانده مضبوط و محکم میباشند که طبق روال آزموده ده ها ساله در افغانستان وپاکستان و سراسر جهان از میان لومپن های جوامع؛ دست چین، استخدام و شست وشوی مغزی ـ روانی میگردند و یا هم به طریق قاچاق کودکان؛ گردآوری و در شرایط قرنطین؛ قسم جانی و جلاد پرورده میشوند.
به هرحال؛ مجموع پروسه ها وجود سازمان و تشکیلات اکیداً پردامنه و حایز بالاترین امکانات را در عقب خویش نشان می دهد که علامات متبارز شده توسط برخی از شاملان غایله در رسانه ها و منابر... ثبوت های قانع کننده تر مزید هستند که مقاماتی بلند پایه از پولیس؛ اطلاعات و فرهنگ، سنا وغیره را شامل میگردد.
علی الوصف گستردگی عجالتاً مبرهن شده این تشکیلات شوم و شیطانی و مدافعه برهنه و خود شیفته مولوی محمد ایاز نیازی خطیب و امام مسجد جامع وزیر اکبر خان از این جنایت سنگین و ننگین و عاملان آن و مورد تهدید قرار دادن دولت و قوای امنیتی از بابت تعقیب و رسیدگی به جنایت؛ اغلباً خود مسجد و زیارت شاه دو شمشیره؛ جغرافیای بسیار مهم و اساسی سازمان ابلیسی مورد نظر بوده در واقع ملا ها و تعویزگران و مجاوران و خدماتی ها و ارتباطی آن؛ باید تا مغز استخوان تفتیش و تصفیه شوند.
گرچه پیشنهادات غلیظ تری هم در رسانه ها عنوان گردیده ولی کاملاً ضروری به نظر میرسد که این مسجد و زیارتگاه لااقل برای مدتی الزامی که تحقیقات و محاکمات ایجاب میکند؛ باید بسته و لاک و مهر و موم گردد و سپس مطابق حقایق مکشوفه در مورد بقا یا عدم آن اتخاذ تصمیم شود.
همانگونه که عرض کردم در تمام عمر این نخستین بار است که حین نوشتن؛ عرق شرم و سرافگندگی سوزان از تمامی سلول های پوستم جاریست؛ شرم و سرافگندگی از انسان بودن و افغان بودن و مسلمان بودن و ایضاً مرد بودن یعنی اشتراکات ناگزیرم با تعویز گران شاه دوشمشیره و اوباشان پست و دنی ایکه این ابر جنایت قرن را مرتکب گردیدند.
ولی میدانم اقلاً دو ثلث از هموطنان یعنی زنان و مردان بالغ افغانستان اعم از اینکه در درون کشور یا بیرون آن اند؛ به لحاظ عاطفی وضع من و حادتر از وضع من را دارند و طی روز های اندک گذشته عملاً ثابت گردید که ابر جنایت ارتجاع سیاه و اجیران ابلیس؛ وجدان عمومی را قسم کاملاً بیسابقه تکان داده و قضاوت و موضعگیری روشنبینانه و عادلانه و خردمندانه همه گانی را موجب گردیده است تاجاییکه امیدواری ها برای وقوع یک تحول کیفی فکری ـ عقیدتی و روانی را شگوفا کرده است!
روی همه این براهین، علی الرغم هرقدر خشم و درد و تأثر، نسبت دادن مسئولیت و ملامتی این مورد به عامه مردم کشور پذیرفتنی نیست:
به متنی که در یکی از رسانه ها درج شده؛ توجه و اندکی مکث می نمائیم:
از زمان رسمی شدن آزادی مطبوعات و بیان، در ظرف پانزده سال، ده ها خبرعریان را شنیده و خوانده ایم که ملا یا عامی دختران را مورد تعدی به عنف قرار میدهند و فرار می کنند! مردانی مسلمان، به ساده گی دختران شان را باردار کرده و زمانی که به خاطر سوختاندن صفحاتی از قرآن کریم از سوی نیروهای خارجی تظاهرات استخباراتی راه افتاده، همین پدر با ناموس، جلو تر از دیگران علیه بی ناموسی و کفر شعار داده و دهانش کف کرده است.
ملاصاحب صمد یکی از علمای جید کشور، دخترک قرآن آموز را در ماه رمضان بار ها و بارها در خانه خدا مورد تجاوز قرار میدهد؛ مگر هیچ کسی از مردم دین پرور ما، خم به ابرو نمی آورد. مردی در بغلان، هرات و دیگر ولایات که این چنین خبرها زیاد روزانه به اشتراک گذاشته می شوند؛ بر دختران، برمحارم شان دست درازی و تجاوز می کنند تا آن جا که فرزندانی از آنان چشم به دنیا میگشایند؛ مگر جوهره دینی هیچ یک از دین مداران به جوش نمی آید تا بروند او را بکشند و بسوزانند تا عبرتی برای متخلفان احتمالی شود.
مردمی که با دختر خود جماع می کنند؛ از دین چه می فهمند؛ فهم دینی آن ها به درد چه کسی میخورد؟
گزارش شده که در کشتن فرخنده (بیمار قابل ترحم روانی) پلیس هم ثوابی مشارکت داشته و حتی یک شخصی در شبکه مجازی با افتخار مدعی شده که «خود» نیز در کشتن و آتش زدن آن دختر بی پناه دست داشته است!
به نظرمی رسد که این آغاز عصبیت سالاری از نوع جدید است. برخی ها بیهوده آه وفنا راه می اندازند که این عمل مخالف احکام قرآن است و قس علیهذا... این دسته نیاز به مطالعه تاریخ اصلی اسلام و قرآن شناسی دارند ونباید نا دانسته از قرآن نماینده گی کنند.
فعلاً بحث قرآن و احکام دینی در میان نیست؛ وحشتی فراتر از تصور هم نیست؛ فهرست اعمال دهشت افگنی مردم اغوا شده که غیر از قدرت جادویی تلقین پذیری، هیچ سرمایه یی انسانی ندارد؛ مطابق قرآن ویا غیرقرآن، براساس فرمان رهبر تنظیم یا قوماندان ... بسیار طولانی است. آن چه واقع شده، شناعتی غیرقابل وصف است که فقط می تواند از دست مردم شهید پرور ما سر بزند. چرا هماره برچنین مردمی اشک تأسف ریختانده می شود که های درفقر و فلاکت افتاده، بی سواد اند و لایق یک زنده گی بهتر اند.
این مردم که کلاه گشاد و دروغین شهید پروری و دین داری را برسر کوچک شان گذاشته اند؛ اگر درعمق واقیعیات روزمره زنده گی شان دقت کنی، بسیار بی عزت، فاقد غرور، فقیرترین ازنظر فهم و درایت و شخصیت وبالاخره در بهترین حالت تفاله های دو پا اند. پس چرا داعش نیاید؟ چرا داعش نیاید؟ اگر داعش درین فلاکت کده نیاید؛ پس درکجا برود؟
عجالتاً صغرا وکبرا کردن زیاد پیرامون این شعارهای آتشین که علی القاعده خشک و تر را به یکجایی میسوزاند نه ضرور است و نه مفید. فقط بار دیگر به «شاه بیت» هایی از این سرایش؛ یک دقت مجدد نموده و از آن نتیجه زمانی و مکانی خود را استحصال میداریم:
به نظرمی رسد که این آغاز عصبیت سالاری از نوع جدید است. برخی ها بیهوده آه وفنا (فغان) راه می اندازند که این عمل مخالف احکام قرآن است و قس علیهذا... این دسته نیاز به مطالعه تاریخ اصلی اسلام و قرآن شناسی دارند و نباید نا دانسته از قرآن نماینده گی کنند.
اگر بخواهیم معنایی از این شاعرانه مرثیه وار بیرون آوریم همین میشود که تمامی بر و گز این ابرجنایت و نظایر آن نه مخالف قرآن که عین قرآن است و کسانی که با آه و فغان؛ اینهمه را «مخالف قرآن» میخوانند؛ عدم «مطالعه خود از تاریخ اصلی اسلام» و عدم «قرآن شناسی» خود را ثابت میدارند. آنها و فقط همانها نیاز به مطالعه تاریخ اصلی اسلام و قرآن شناسی دارند و نباید نا دانسته از قرآن نماینده گی کنند.
شک نیست که دسته های مورد نظر هم به شدت نیاز به مطالعه تاریخ اصلی اسلام و قرآن شناسی دارند و حتی نا دقیق نیست بگوئیم که اغلب «نا دانسته از قرآن نماینده گی میکنند.»
معهذا سایران و منجمله من و نویسنده این شاعرانه و زعمای کشوری و لشکری و پوزیسیون و اپوزیسیون دولت ها و همه آحاد فعالان اجتماعی و مدنی و علمی و رسانه ای به شدت و به مرگ « نیاز به مطالعه تاریخ اصلی اسلام و قرآن شناسی» دارند و نباید نا دانسته در گستره اثر و رسوخ قرآن و اسلام قرآنی؛ حرکت و مانور نمایند. و مخصوصاً نباید هوای کدام تحول و بهبود و بهشد را درین گستره بر سر بپرورانند و به دل راه دهند!
برای آنکه به رأی العین دریابیم و قانع و راحت با هم به تفاهم برسیم؛ بنده در ذیل فشرده تنها یک مقاله حتی الوسع تحقیقی ولی کمتر اکادمیک دراین زمینه را چون برگ سبز تحفه درویش؛ خدمت همه تقدیم میدارم لطفاً آنرا در پرتوی شعله خون قهرمان جاودانه فرخندهِ مؤمنهِ محجبه مرور بفرمائید:
*****************
آیا؛ قرآن و اسلام اصلاً تاریخ افتخار آمیزی داشته است؟!
بررسی عوامل انحطاط مسلمانان طی قرون پنجم و ششم هجری
تعمق در تاریخ تمدن اسلامی نشان میدهد که این تمدن در فاصله قرون دوم تا چهارم و پنجم هجری از نظر رشد و گسترش علوم، درخشش و بالندگی خاصی داشته و پرتوافکن علم و معرفت به اقصی نقاط جهان و بویژه دنیای ظلمتزده قرون وسطای اروپا بوده است. این درخشش و شکوفایی اگرچه از طریق ارتباطات علمی، تجاری و... و نیز جنگهای صلیبی موجبات پیدایش رنسانس یا تجدید حیات علم و ادب را در اروپا فراهم کرده، لیکن در جایگاه اصلی خود؛ بتدریج راه افول و خاموشی را در پیش گرفته است.
عوامل دخیل در موفقیتهای علمی و فرهنگی مسلمین عبارتند از:
ـ روح تساهل و عدم تعصب،
ـ روح کنجکاوی و تحقیق،
ـ استفاده از میراث علمی ملل دیگر و
ـ تکیه بر تعقل و تدبر به جای استناد صرف به نقل و حدیث.
عوامل دخیل در انحطاط علمی و فرهنگی را میتوان به سه دسته کلی:
ـ عوامل منتسب به اسلام،
ـ عوامل مربوط به عملکرد مسلمین و
ـ عوامل خارجی؛
تقسیم کرد. از جمله مهمترین این عوامل میتوان به سختگیری مذهبی و تعصب و جمود فکری، رکود تعقل و اکتفا به نقل و حدیث، فراموشی جنبه فریضه ای دانشپژوهی و توسعه و گسترش مدارس اهل سنت در سرتاسر بلاد اسلامی اشاره کرد.
آیا مسلمین اصلاً تاریخ افتخار آمیزی داشته اند؟
در بررسی علل و عوامل انحطاط علمی و فرهنگی جامعه اسلامی ابتدا این سؤال مطرح میشود که آیا مسلمین اصلاً تاریخ علمی افتخارآمیزی داشتهاند؟
اگر پاسخ به این سؤال مثبت باشد، چه عامل یا مجموعه عواملی به وجود آورنده این تاریخ افتخارآمیز و یا موجب کمرنگ شدن یا نابودی آن شده است؟
در پاسخ به بخش اول سؤال باید گفت که کمتر کسی است که در وجود گذشتهای افتخارآمیز و سرشار از فعالیتهای علمی و تحقیقی برای مسلمین تردید داشته باشد. همه کسانی که در این زمینه مطالعه کرده و قلم زدهاند، معتقدند که مسلمین در طی قرون دوم تا پنجم هجری تحرّک چشمگیری داشته و توانستهاند در تمام رشتهها و قلمروهای دانش عصر خویش، حرف اول را بزنند.
همین اندوخته علمی بود که از طریق جنگهای صلیبی و سایر ارتباطات، موجبات پیدایش رنسانس و پایان یافتن دوران تاریک قرون وسطی را برای اروپاییان فراهم آورده است. استاد شهید مطهری در مقدمه کتاب "انسان و سرنوشت" چنین مینویسند:
در این مطلب جای تردید نیست که مسلمین دوران عظمت و افتخار اعجابآوری را پشتِ سر گذاشتهاند، نه از آن جهت که در برههای از زمان، حکمران جهان بودهاند و به قول ادیب الممالک فراهانی "از پادشاهان باج و از دریاها امواج گرفتهاند"، زیرا جهان، حکمرانان و فاتحان بسیاری را به خود دیده است که ... بلکه از آن جهت که نهضت و تحولی در پهنه گیتی به وجود آوردند و تمدنی عظیم و با شکوه بنا کردند که چندین قرن ادامه یافت و مشعلدار بشر بود. اکنون نیز (به لحاظ تاریخ) یکی از حلقات تمدن بشر به شمار میرود و تاریخ تمدن به داشتن آن به خود میبالد.۱
در اینکه ریشه و سرچشمه علوم و دانشهای اسلامی در خود اسلام و مسلمین است و یا اینکه از یک منبع خارجی نشأت گرفته است، اختلاف نظرهایی وجود دارد؛ به گونهای که برخی مستشرقان بر این باورند که مسلمین ضمن ترجمه متون علمی یونانی، ایرانی، سریانی، هندی و... اطلاعاتی را کسب، و سپس از طریق مبادلات فرهنگی، آنها را به اروپا منتقل کردهاند. آنان بویژه به اهمیت میراث تمدن یونانی تأکید داشته، بر این باورند که مسلمین حامل این میراث بودهاند و تغییر چندانی در آن به وجود نیاوردهاند.
"مهدی نخستین" (۱۳۶۷) در کتاب "تاریخ سرچشمههای اسلامی آموزش و پرورش غرب" علم و دانش را به مشعل فروزانی تشبیه کرده است که مسلمانان آن را از یونان قدیم تحویل گرفته و روشن نگه داشته و فروزانتر نیز کردهاند، امّا هنگامی که روشنایی آن رو به خاموشی نهاده و جوهر آن در شرف فراموشی بوده، آن را به افراد دیگری (یعنی اروپاییان) که آمادگی احیا و ماهیت مجدّد بخشیدن بدان را داشتند، سپردهاند.۲
مسلم است که مسلمین صرفاً ناقل علوم و دانشهای ترجمه شده از یونانی به عربی نبوده و پس از ترجمه آن مطالب؛ به پروراندن و تکمیل و توسعه آنها نیز اقدام کردهاند. اگرچه صرف انتقال علوم و فراهم کردن یک موقعیت مساعد برای این امر، خود خدمت بزرگی است و اگر سعه صدر مسلمین و فراهم سازی زمینه ترجمه و نیز اعطای آزادی عمل به دانشمندان مذاهب مختلف نبود، امکان توسعه این گنجینه دانش فراهم نمیشد. بعلاوه در این جریان در بسیاری از زمینهها، مطالبی مطرح شده که برای اولینبار توسط دانشمندان مسلمان عرضه گردیده و قبلاً نمونهای از آنها در جای دیگری مشاهده نشده است.
"گوستاولوبون" مؤلف کتاب "تمدن اسلام و عرب" مینویسد:
....
هر اندازه در تمدن عرب۳
دقت کنیم و کتابهای علمی و صنایع و اختراعات ایشان را از نظر بگذرانیم،
حقایق تازهتری برای ما روشن میشود و بخوبی درک خواهیم کرد که عرب در قرون
وسطی؛ ملت دانشمند و فاضلی بوده و مردم مغرب زمین در طول پانصد سال جز
کتابها و تألیفات ملّت عرب چیزی در دست نداشتهاند و همانها بوده که
شالودههای تمدن را در ریشههای زندگی و علم و اخلاق اروپاییان ریختهاند و
تاریخ سراغ ندارد که در زمانی اندک آن همه پیشرفتی که نصیب عرب شد، نصیب
دیگران شده باشد و در هیچ صنعتی به پایه عرب نمیرسند...۴
روشن است که درخشش و شکوفایی تمدن اسلامی در سدههای نخست، بیش از اینکه
ناشی از میراث تمدن یونانی باشد، از روحیه مسلمین و جوّ حاکم بر جامعه
اسلامی حکایت میکند که همواره مؤید و مشوق دانشمندان، حکما و متفکران بوده
است و حکام و صاحبان قدرت نیز از فعالیتهای علمی و تحقیقی پشتیبانی
میکردهاند. افزون بر این، فضای آزاد به دور از تعصب و قشرینگری نیز در
جامعه اسلامی وجود داشته و هر کسی با هر دین و عقیدهای، اگر تمایل به
فعالیت علمی و فکری داشته، در جامعه اسلامی با آغوش باز پذیرفته شده و مجال
تحقیق و تتبّع مییافته است.
این روحیه تساهل و آزادمنشی، فرصتی را فراهم آورده که دانشمندان نقاط مختلف دنیا به دور از دغدغه و نگرانی به فعالیتهای علمی خویش در دامان امپراتوری نوظهور اسلامی ادامه دهند. همه اینها ناشی از فرهنگی است که دین مبین اسلام بر جامعه حاکم و موقعیت را برای رشد و بالندگی علمی و فرهنگی مهیا کرده بود.
از سوی دیگر علل انحطاط و افول این روحیه علمی را باید در میزان پایبندی مسلمین به این فرهنگ و مقتضیات آن جستجو، و روشن کرد یعنی ویژگیهای فرهنگ اسلامی کدامند که مسلمین با دست کشیدن از آنها، از رشد و تعالی علمی و فرهنگی باز ماندهاند. این نکته را میتوان با تعمقی در اوضاع سیاسی و فرهنگی جهان اسلام در فاصله قرون چهارم تا ششم هجری کشف کرد و در نتیجه درعوامل موفقیت مسلمین؛ اینها برجسته میگردد:
۱: روحیه تساهل و عدم تعصب ـ
یکی از ویژگیهای مهم و برجسته، که موجبات گسترش و شیوع علم و دانش را در جامعه نوبنیاد اسلامی فراهم کرد، روح تساهل و عدم تعصبی بود که در بین مسلمین و دستاندرکاران دولتهای اسلامی وجود داشت؛ به گونهای که امپراتوری اسلامی در آن برهه زمانی تنها پناهگاهی بود که دانشمندان توانستند در پناه آن، با آزادی کامل به فعالیتهای علمی و تحقیقی بپردازند.
فرهنگ اسلامی زمانی به میدان فعالیتهای علمی و تحقیقی آمد که روح تساهل و اعتدال به سطح جهان آن زمان؛ در حال زوال بود. "از دو نیروی بزرگ آن روز دنیا، بیزانس در اثر تعصبات مسیحی که روز بروز بیشتر در آن غرق میشد، هر روز علاقه خود را بیش از پیش با علم و فلسفه قطع میکرد. تعطیل فعالیت فلاسفه به وسیله ژوستینیان، (اعلام) قطع ارتباط قریبالوقوع بین دنیای روم با تمدن و علم بود.
در ایران ...(هم وضع مشابه استیلا داشت). در چنین دنیایی که اسیر تعصبات دینی و قومی بود، اسلام نفخهای تازه دمید؛ چنانکه تعصبات قومی و وطنی را با نوعی "جهان وطنی" چاره کرد و در مقابل تعصبات دینی نصاری و مجوس، تسامح و تعاهد با اهل کتاب در عرصه علم و حیات را توصیه کرد.
۲: روحیه ابتکار و خلاقیت و کنجکاوی در پدیدهها
مسلمین نخستین بر خلاف اروپاییان قرون وسطی، که جز آنچه که در متون مذهبی کلیسا آمده بود را، مطرود میدانستند، به تحقیق و تفحص در جهان خلقت تشویق میشدند و کنجکاوی در رمز و راز جهان آفرینش را وسیله کشف آیات الهی و تقویت خداشناسی دانسته، بدان جنبه عبادی و معنوی بخشیدند. این روح کنجکاوی و ابتکار و عدم اکتفا به گفتهها و نوشتههای صاحبنظران و بزرگان سلف، زمینه ابداع و ابتکار و کشف نکات بدیع و تازهای را برای مسلمین فراهم کرد که اروپای قرون وسطی بشدت از آن محروم بود.
در این دوران واژه علم به مطلق آموختنها اطلاق میشد یعنی که منحصر به علوم الهی و دینی نبود و هر آنچه به بهبود زندگی انسان کمک میکرد؛ علم شناخته میشد و به همین دلیل، یادگیری آن عبادت به شمار میآمد. بعلاوه مسلمین پای خویش را از این حد هم فراتر نهاده به تحقیق و جستجو در اموری پرداختند که بظاهر فایده عملی بر آنها مترتب نبود و صرفا آن را برای ارضای غریزه کنجکاوی خویش انجام میدادند.
۳ : ایجاد وحدت بین ملیتهای با سوابق گوناگون
مسلمین نخستین؛ بین اقوام و ملل مختلف و با پیشینههای علمی و فرهنگی گوناگون وحدت به میان آورده؛ همه آداب و سنتهای پسندیده آنها را اخذ کرده و از مزایا و نقاط مثبت هر ملت به نفع جامعه نوبنیاد اسلامی، بیشترین بهرهبرداری را کرده است. در سدههای نخست تشکیل جامعه اسلامی همه به زبان عربی مینوشتند، بدون اینکه از نوشتن به یک زبان بیگانه احساس حقارت و کمبودی کنند؛ چرا که زبان عربی را زبان مقدسی میشناختند که خداوند با آن سخن گفته است و نه زبان قومی خاص به نام عرب. از آنجا که برای آن تقدسی خاص قائل بودند، براحتی به یادگیری و کاربرد آن تن میدادند.
وحدت زبان و ترجمه متون علمی سایر ملل به زبان عربی اطلاعات نسبتا کاملی را برای صعود سریع به سوی قلههای علم و دانش فراهم کرد. هنگامی که این مجموعه اطلاعات حاصل تجربه های ملل مختلف ؛ با عواملی از قبیل تساهل و عدم تعصب، کنجکاوی و ذوق معرفت جویی و تکیه بر براهین عقلی پیوند خورد، منجر به پدیدهای در جهان علم و فرهنگ گردید که بیشتر به یک معجزه میماند تا یک واقعیت.
این پیشرفت از این لحاظ معجزه آساست که نوع بشر تاکنون چنین وضعی را تجربه
نکرده است. وضعیتی که در آن، این چنین بدور از تعصب و خالصانه در جستجوی
علم و دانش باشند و آن را اگرچه در دورترین نقطه زمین؛ جستجو کنند و در
آموختن نیز حاضر باشند از هر کسی، حتی از اهل نفاق هم بیاموزند، چراکه
اهمیت علم و علمآموزی بر هر امر دیگری؛ برتری دارد.
۴ : اتکا بر تعقّل و استدلال
عاملی که در توسعه و گسترش علم و دانش در قرون طلایی تمدن اسلامی نقش محوری داشته، توجه به عقل و استدلال منطقی به جای پذیرش بدون قید و شرط گفته های دیگران است. این نکته در واقع سنگ بنای هرگونه فعالیت علمی و تحقیقی بوده و هر کجا وجود داشته، پیشرفت علم و دانش را به دنبال آورده است. در تاریخ علم و فرهنگ اسلامی نیز نقطه اوج و نقطه حضیض دقیقا با توجه یا بیتوجهی به این مهم انطباق دارد.
آنجا که طرفداران عقل و استدلال برتری یافتند، تحرک بود و بحث و پیشرفت، و آنجا که باب اجتهاد مسدود شد و عقل را از فضولی در امور منع کردند، جامعه اسلامی از تحرک ایستاد و مجامع علمی و آموزشی به تکرار و حاشیه نویسی بر آثار بزرگان گذشته سرگرم شدند.
عوامل انحطاط علمی و فرهنگی مسلمین
اکنون میتوان به بررسی علل ضعف و انحطاط در این زمینه، پس از قرون پنجم و ششم هجری پرداخت. "علل ضعف و انحطاط مسلمین را میتوان به سه دسته تقسیم کرد: عوامل مربوط به اسلام، عوامل مربوط به مسلمین و عوامل خارجی".۶
بسیاری از مستشرقان و کسانی که از دین مبین اسلام، شناخت کاملی ندارند و یا اینکه با هدف خاصّی به این زمینه وارد شدهاند، علت انحطاط علمی و فرهنگی مسلمین را در مبانی و اعتقادات اصلی این آیین دانسته، بر این نظرند که این دین در درون خود واجد دو گرایش متضاد تعالیجویی و انحطاط طلبی است و این دو گرایش متضاد همواره با یکدیگر در ستیز بوده و با توجه به سایر شرایط در هر برهه ای از زمان یکی بر دیگری برتری میجسته است.
از سوی دیگر کسانی هستند که نه به خاطر اغراض سیاسی یا تبلیغاتی، بلکه از روی ساده انگاری، این دیدگاه را پذیرفته، خود را از تحقیق و تفحص در سایر جوانب و زمینهها بینیاز دانسته، و گناه همه کوتاهیهای خویش را به گردن اسلام و ناقص بودن آن میاندازند و البته چنین موضعی در یک بحث علمی و استدلالی قابل قبول نیست.
مگر به درستی؛ دسته دوم عواملی که میتوان به عنوان عوامل دخیل در انحطاط علمی و فرهنگی مسلمین مورد بررسی و تفحص قرار داد، عملکرد مسلمین است. این نکته حایز اهمیت زیاد است و از آنجا که مسئولیت را مستقیما متوجه خود مسلمین میکند، میتواند در شناسایی عوامل انحطاط و روش مبارزه با آنها به ما کمک بکند و بر این اساس میتوان رهنمودهایی را برای بازیابی ارزشهای علمی و فرهنگی گذشته ارائه کرد و جامعه اسلامی را مجددا به راه رشد و تعالی که برای چند قرن از آن به دور افتادهاند، باز گردانید.
برخی دیگر از پژوهشگران از دسته سوم عوامل انحطاط علمی و فرهنگی تحت عنوان عوامل خارجی نام بردهاند. اینان خواستهاند که علت تمام مشکلات فعلی جامعه اسلامی را به هجوم اقوام بیگانه و مبارزات و مخالفتهای پیروان سایر ادیان و مذاهب نسبت دهند. اگرچه چنین عواملی در این مسأله بیتأثیر نبودهاند و لیکن اکتفا به این عوامل و صرفنظر کردن از مجموعه عوامل دیگر، نشاندهنده نوعی کوته نظری و سلب مسئولیت از خویشتن است. لذا آنچه در این زمینه حایز اهمیت است، این است که عوامل زمینهساز تهاجم اقوام بیگانه و تضعیف کننده قدرت دفاعی جامعه اسلامی در مقابل آنها را مورد بررسی قرار دهیم.
▪عوامل منتسب به اسلام
برخی بر این باورند که علت انحطاط علمی و فرهنگی مسلمین نه در عملکرد مسلمین و نه در هجوم اقوام بیگانه، بلکه در ماهیت دین اسلام نهفته است و همانگونه که این آیین موجبات گسترش و شکوفایی دانش را فراهم کرده، خود نیز عامل انحطاط و عقبگرد مسلمین در این زمینه بوده است. "نخستین" (۱۳۶۷) معتقد است که پیشرفتهای خیره کننده دانشمندان اسلامی در سدههای میانی ناشی از فعالیتهای علمی است که در چارچوب اسکولاستیسم اسلامی صورت گرفته، امّا این اسکولاستیسم در خود واجد حالتی دوگانه بوده است. نامبرده در مقام استدلال چنین مینویسد:
... دانش اسلامی در خلال سدههای میانی با افراد خلاقی چون الکندی، رازی، فارابی، ابنصنعان، ابنسینا، مسعودی، طبری، غزالی، ناصرخسرو، خیام و دیگران به پیشرفت های خیرهکننده ای نایل شد و تحقیقات گستردهای در پزشکی، صنعت، ریاضیات، جغرافیا و حتی تاریخ انجام داد و لیکن تمام این فعالیتها در چارچوب اسکولاستیسم اسلامی صورت میگرفتند.
یک دلیل دال بر اینکه اسلام در مدت چنان کوتاه به چنان موفقیتهایی در تحقیق نایل آمد و سپس با آن شتاب دچار ثبات گشت، در اسکولاستیسم اسلامی نهفته است که از یکسو، خلاق و پویا بود و از سوی دیگر واپسگرایی داشت. در حالی که شماری از خلفا و سردمداران اسلام، کتابخانهها را سوزانیده و محققان را به خاموشی وامیداشتند، دیگران به واسطه استخدام نویسندگان و کتابفروشان جهت گردآوردن کتابخانههای افسانهای و تبدیل آنها به مراکز آموزش و تحقیق عمومی به خود میبالیدند...۷
نویسنده در اینجا جنبه های انحرافی و سنتهای فکری غیر اصیل را جزئی از اسکولاستیسم اسلامی قلمداد کرده و بر این باور است که اسکولاستیسم اسلامی در آنِ واحد دارای دو گرایش ارتقایی و ارتجاعی است. اگرچه در عمل ممکن است چنین بوده باشد، لیکن باید این نکته را روشن کرد که اولاً گرایش ارتجاعی جزو ماهیت اسکولاستیسم اسلامی نیست، بلکه در اثر بدعتها و تحولات فکری بعدی به آن ضمیمه شده است. ثانیا شاهد مثالی که برای این گرایش دوگانه آورده شده، واهی و بیاساس است و اگر در تاریخ اسلام حاکمان بسیار نادری؟ بودهاند که محققان را به خاموشی وادار کرده و یا اینکه نوع خاصی از کتاب ها را کفریات دانسته و مستحق نابودی قلمداد کردهاند، لیکن این به معنای مخالفت با هر نوع علم نیست، بلکه ناشی از گرایش های فرقهای و مذهبی بوده و قبل از اینکه به متن دین و اسکولاستیسم اسلامی مربوط باشد، به عملکرد مسلمین و برداشت های متفاوت آنها از علم مفید مربوط است.
لذا باید این نکته را روشن کرد که اینگونه حرکات از سوی برخی حکام و خلفای اسلامی؛ جزو ماهیت اسلام نیست بلکه ناشی از عملکرد ناصحیح مسلمین است و در صورتی که جزو عملکردهای ناصحیح مسلمین باشد اصلاحپذیر است، امّا اگر ناشی از ذات اسلام باشد، اصلاح آن ناممکن بوده و بیانگر نقصان این دین به عنوان یک آیین زندگی است. البته مورد اول صحیح است و مسلمین موظفند با ملاحظه عملکرد های ناصحیح به اصلاح و رفع نواقص موجود بپردازند.
نویسنده مذکور برای تکمیل استدلال خویش مبنی بر نارسایی اسکولاستیسم اسلامی برای پیشرفت های علمی و فرهنگی به ذکر نامههای خلیفه دوم خطاب "عمربنعاص" و "سعدبنابیوقاص" فاتحان مصر و ایران پرداخته، اظهار میدارد که خلیفه دوم در پاسخ به نامههای آنان نوشته است که: "اگر کتاب های موجود با قرآن موافق است، بدانها نیازی نیست و اگر مخالف قرآن است، آنها را از بین ببر"۸؛
این در حالی است که چنین داستانهایی کاملاً ساختگی بوده و از سند معتبری برخوردار نیستند و اگر هم به فرض این قول صحیح باشد و خلیفه دوم چنین نامه هایی را نوشته باشد، اولاً در مقابل این همه دستورات صریح و مؤکد اسلام به کسب علم و دانش و احادیث و روایات پیامبر اکرم(ص) و ائمه معصومین (علیهما السلام) بسیار ناچیز و قابل اغماض است. ثانیا نمیتوان گفته یک انسان را که معصوم نیست و تازه سندیت آن گفته نیز قابل تردید است، به حساب اسکولاستیسم اسلامی گذاشت.
در اتهاماتی که برخی مستشرقان به اسلام مبنی بر عامل انحطاط مسلمین وارد کردهاند، این نکته به چشم میخورد که آنها برای علم در اسلام قائل به حجاب هایی هستند و معتقدند که این حجاب ها و موانع باعث شدهاند که انحطاط و ضعف بر جامعه اسلامی مستولی گردد. "جورجیو سانتیلانا" در مقدمه کتاب "علم و تمدن در اسلام" چنین مینویسد:
"... در اسلام نه تنها حجاب هایی برای علم وجود داشت، بلکه برای حکمت (فلسفه) نیز تا آنجا که به این جهان ارتباط پیدا میکرد چنین بود. باید به خاطر داشته باشیم که خود ابنسینا را نیز بالاخره به بددینی منتسب کردند. تنها اشراق تأملی عرفانی دست نخورده ماند..."۹
آیا براستی چنین است؟ و اسلام خود برای علم و حکمت حجاب هایی را در بردارد؟ اگر چنین است، پس چگونه میتوان این همه پیشرفت های علمی را در سده های دوم تا پنجم تبیین کرد؟ چرا در آن زمان این حجاب ها مانع نشدند ولی در دورههای بعدی وارد میدان شدند؟
اینکه گفته شده، ابنسینا را بالاخره به بد دینی منتسب کردند، باید پرسید
چه کسی وی را متهم کرده است؟ آیا قشر و گروه خاصی این اتهام را بر وی وارد
کرده یا دین اسلام؟ حال اگر جریان فکری خاصی در یک مقطع زمانی حاکمیت داشته
و ابن سینا را محکوم کرده باشد آیا میتوان این برخورد را به حساب اسلام
گذاشت؟
روشن است که جریانی انحرافی باعث شده است که برای علم حجاب ها و محدودیت
هایی پدید آید و زمان شکلگیری و نضج این جریان در تاریخ نیز مشخص است و
سردمداران این نحله فکری بودهاند که ابنسینا را به بددینی متهم کردهاند
و این جریان به هیچ روی به متن اسلام مربوط نبوده و نیست.
▪عوامل مربوط به مسلمین
اعتقاد بر این است که انحراف مسلمین از اصول و اعتقادات صحیح و اصیل اسلامی، رشد و ترقی جامعه نوپا و در حال رشد اسلامی را دچار رکود و انحطاط کرده است. در این زمینه حرکتی خلاف جهت عوامل موجد موفقیت؛ رخ داده است؛ به بیان دیگر، موقعیت به گونهای بوده است که عواملی که روزگاری موجبات شکوفایی علم و تمدن اسلامی را فراهم آورده بودند، از ایفای نقش مؤثر بازمانده و به دلیل تضعیف یا نابودی آنها، زوال و انحطاط در جامعه اسلامی و علم و تمدن آن هویدا شده است.
از جمله مهمترین عواملی که به این جریان کمک کرده است میتوان به زوال روح تساهل و سعه صدر و پیدایش سخت گیریهای مذهبی و تعصب و جمود فکری، زوال روح کنجکاوی و تحقیق و تدبّر و اکتفا به نقل و حدیث، زوال وحدت جامعه اسلامی و رواج درگیری های فرقهای و عقیدتی، به حکومت رسیدن حکام و سلاطین متعصب و قشری، فراموشی جنبه فریضهای علم و دانشپژوهی و اکتفا به فراگیری علوم صرفا مذهبی و زوال علوم عقلی در پی رونق گرفتن مدارس نظامیه و تکیه بر مباحث صرفا نقلی در آنها، اشاره کرد:
● سختگیری مذهبی و تعصب و جمود فکری
از زمان تشکیل جامعه اسلامی به دست با کفایت پیامبر گرامی اسلام به علم و
دانش توجه خاصی مبذول شد. این حرکت علمی و عقلی تا زمان خلافت المتوکل
علیاللّه ادامه داشت. در این زمان به دلیل توجه خلیفه به طرفداران اهل
سنت، مباحث عقلی کم کم از صحنه خارج شد و طرفداران عقل و استدلال،
رفتهرفته به کنج انزوا خزیدند و روز بروز عرصه بر دانشمندانی که به مطالعه
علومی غیر از علوم دینی میپرداختند تنگ و تنگتر شد. «ذبیحاللّه صفا» (۱۳۳۶)
علت رکود را سختگیری و تعصب حاکمان معتقد به مذهب اهل سنت دانسته، چنین
مینویسد:
...
انحطاط علوم و تمدن اسلامی در حقیقت از موقعی در ممالک اسلامی آغاز شد که
متعصبین اهل سنت و حدیث و فقها توانستند مبارزان (علیه) خود را از فلاسفه و
حکما و علما و معتزله در بغداد شکست دهند، یعنی از اوایل قرن چهارم به بعد
و یا اگر بخواهیم بیشتر در مقدمات این شکست تعمق کنیم از اواسط قرن سوم و
دوران خلافت المتوکل علیاللّه (۲۳۲ـ۲۴۷).
در واقع از دوره المتوکل علیاللّه که میلی عظیم نسبت به اهل سنت و حدیث داشت، مخالفت با اهل نظر آغاز شد ... سختگیری نسبت به معتزله که اهل بحث و نظر و استدلال بودند، از این هنگام شروع شد و اندک اندک به نهایت شدّت رسید...۱۲
رواج چنین جوّ تعصبآلودی برای اهل سنّت و حدیث و افراد متعصب، فرصتی فراهم کرد که ریاضیون، فیلسوفان و متکلمان معتزله را به اتهام کفر و زندقه طرد کرده، تحت فشار قرار دهند. در پی اوجگیری این تعصبات مذهبی و سلطه متعصبان بر مناصب حکومتی؛ بزودی روح تساهل و سعه صدر از هیئت حاکمه و سپس عامه مردم جامعه اسلامی رخت بر بست و تعصب و جمود فکری سایه شوم خویش را بر سرتاسر آن گسترد.
تنها حکومتها و فرقههای کوچکی نظیر اسماعیلیان و خلفای فاطمی مصر از این بلا مصون ماندند که آنان نیز همواره از سوی متعصبان مورد حمله و تعرّض قرار میگرفتند. یکی از اهرم های این مبارزه فرهنگی با مخالفان، تأسیس مدارس نظامیه بوده است.
در این دوران معنای محدودی از دانش مدنظر بود که به هیچ روی با دورانهای قبلی قابل مقایسه نیست. البته منحصر کردن دانش به امور دینی و آن جهانی به یک دوره خاص محدود نبوده و همواره دانشمندان و فیلسوفان را تحت فشار قرار میداده است لیکن در برخی دورانها به دلیل تسلط متعصبان بر حکومت، عرصه را بسیار تنگ میکرده و امکان هرگونه تحرکی را از دانشمندان غیردینی سلب میکرده است.
نمونه آشکار این نکته مدارس نظامیه و جوّی است که همزمان با گسترش این مدارس بر جهان اسلام حکمفرما بوده است. "تمام علوم ریاضی و طبیعی و فروع مختلف آنها یعنی طبّ و فلک و موسیقی و کیمیا و جز آن با حمایتی که از طرف عدهای از خلفا و امرا نسبت به آنها میشد، مورد اعتراض گروه بزرگی از متعصبان اهل سنت و حدیث بوده است و هر کس را که بدان علوم توجهی داشت، زندیق و ملحد دانستهاند. اتهام مأمون به زندقه نزد بعض اهل مذهب از همین جهت بود".۱۳
تعصب و جمود فکری در قرون چهارم تا ششم هجری آن چنان بیداد میکرد که کمتر متفکر یا دانشمندی را میتوان یافت که به کفر متهم نشده باشد، مگر اینکه بجز حدیث، تفسیر و اخلاق از پرداختن به هر علم دیگری پرهیز کرده باشد؛ حتی برخی از علما چنان تحت تأثیر این جوّ قرار گرفتند که در اواخر عمر از اشتغال به برخی فعالیتهای علمی اظهار ندامت و پشیمانی کردند؛ مثلاً " در ترجمه حسن بن محمد بن نجاءالاربلی" (متوفی به سال ۶۶۰) که فیلسوف رافضی و مردی مشهور در علوم عقلی بود، آوردهاند که آخرین سخن وی در بستر احتضار این بود که: "صدق اللّه العظیم و کذب ابن سینا".۱۴
ابنالاثیر در شرح حوادث سال ۲۷۹ مینویسد که «در این سال ورّاقان (صحافان و کتابفروشان) از فروش کتاب های کلام و جدل و فلسفه ممنوع شدند. سوزانیدن کتابهای فلسفی و آزار صاحبان آنها در قرون پنجم و ششم امری معتاد بود و ما در متون تاریخی به نمونههایی فجیع از آن برمیخوریم... فقها و محدثین مانند شافعی و مالک و احمد بن حنبل و سفیان ثوری به قول غزالی قائل به حرمت کلام بودند و میان این قوم خصوصا معتزله بیش از دیگران به کفر و زندقه نسبت داشتند و جزو فرقی بودند که ابلیس آنها را از راه راست منحرف کرده بود...»۱۵
روشن است که در چنین فضای مسموم و آلودهای، انجام دادن فعالیتهای علمی و پژوهشی تا چه اندازه مشکل و حتی ناممکن است؛ چون دانشمند هم از سوی عامه مردم به عنوان کافر طرد میشود و هم از سوی قدرت حاکم به دلیل نقض فرمان و حرکت در جهت مخالف نگرش حاکم، مورد تعقیب و آزار قرار میگیرد، و به فرض هم که تتبعات و تحقیقات جالب و نابی داشته باشد به خاطر تعصب و عدم پذیرش از سوی جامعه، نه فرصت انتشار مییابد و نه برای حفظ و انتقال آن به نسل های بعدی تضمینی وجود دارد.
بعلاوه محو و نابودی آثار علمی مغایر با نگرش حاکم در نظر متعصبان نه تنها کاری مطلوب که نوعی عبادت الهی قلمداد میشود، لذا اگر هم کارهای قابل توجهی در این دوران تاریک انجام شده باشد، که قطعا نیز شده است، به دست متعصبان ناآگاه طعمه حریق شده و عاملان این اقدامات جاهلانه به شکرانه این خدمت بزرگ به دین و درگاه الهی؛ خویشتن را مستحق بهشت نیز دانستهاند.
در این دوران خواندن فلسفه؛ نوعی گمراهی و پیروی شیطان تلقی میشده و اعتقاد بر این بوده که مسلمان واقعی نباید راهی بجز تقلید و پیروی بزرگان سلف را بپیماید. علت اتخاذ این موضع، ضعف اهل سنت و حدیث در رویارویی و مبارزه با طرفداران عقل و استدلال بود، لذا بهترین طریق مقابله با آنان را در تحریم عقل و فلسفه مییافتند.
آنچه مسلم است در این دوران به دلیل رواج تعصبات مذهبی و آزار و اذیت
دانشمندان و دارندگان کتابهای مربوط به علوم اوائل ـ علومی که مستقیما به
امور دینی مربوط نبودند و از علوم یونانی نشأت گرفته بودند ـ روح
آزاداندیشی و تفکر مستقل بشدّت آسیب دید و کمتر اثر بدیع و تازهای پدید
آمد و هر آنچه انجام شد در باره کارهای به عمل آمده در دورههای قبلی بود.
مهدی نخستین در این زمینه چنین مینویسد:
...
در طی قرنهای
۱۲
و
۱۳ [میلادی]
این روح آزادمنشی به ثبوت (ایستایی)عقیده و الگوهای ثابت اندیشه بدل شد و
ابتکار و اصالت به انتخاب و گلچین کردن تبدیل شده و آثار درجه
۲
و
۳
کلاً ظاهر شدند که فاقد بارقه ابتکار و روح اندیشه خلاّق گشتند که وجه
مشخصه دو قرن پیشین بود. اساسا محققان این دوره به ارزشیابی، قانونبندی،
تفسیر و انتقاد آثار عصر طلائی اشتغال داشتند. از اینرو با از میان رفتن
این روح آزادمنشی، زوال اندیشه اسلامی هویدا گشت و از شمار اندیشمندان و
نویسندگان خلاق کاسته شد به گونهای که در سالهای
۱۳۰۰ [میلادی]
به استثنای ابنخلدون فیلسوف و تاریخدان نامور کسی باقی نمانده است...۱۶
در این نکته که در قرون
۱۲
و
۱۳
میلادی، کارهای تازه و بدیعی به وجود نیامده و بیشتر به تکرار و
حاشیهنویسی کارهای گذشتگان پرداخته میشده ـ بویژه در زمینه علوم تجربی و
علومی که با معارف مذهبی ارتباط مستقیمی نداشتند ـ بین بیشتر صاحبنظران
اتفاق نظر وجود دارد. امّا اینکه نویسنده ادعا کرده که بجز ابنخلدون، کس
دیگری پای به عرصه علم و دانش ننهاده، چندان با واقع مطابق نیست، بلکه
تعداد بسیاری از افراد صاحب نام را میشناسیم که همزمان با وی یا اندکی پس
از وی، آثار قابل توجهی را به جامعه بشری عرضه کردهاند. اگرچه در میان
معاصران و افرادی که بعد از ابنخلدون پای به عرصه علم و دانش نهادهاند،
تعداد کسانی که به علوم مذهبی نظیر فقه، حدیث، تفسیر و... پرداختهاند، از
سایر دانشمندان خیلی بیشتر است.
● رکود تعقل و اکتفا به نقل و حدیث
همانگونه که در بحث عوامل موفقیت مسلمین مطرح شد، توجه به عقل و استدلال و رواج مباحث عقلی یکی از عوامل مهمی است که زمینه ساز شکوفایی علمی و فرهنگی تمدن اسلامی بوده است و تا زمانی که این نکته مورد توجه و عنایت بوده، دانش و فرهنگ مسلمین مسیر ترقی و تعالی را می پیموده است. استاد شهید مطهری توجّه به عقل و بیتوجهی به عقل را به عنوان دو جریان تاریخی در انحطاط و تعالی مسلمین مورد توجه قرار داده چنین مینویسند:
... بیاییم سراغ آن جریانهایی که به صورت مکتب پدید آمدند. یکی از آنها مکتب اشعری است که واقعا بزرگترین ضربت ها که در تاریخ اسلام به تعقل مسلمین وارد شده از ناحیه این جریان بوده است.
از اواسط قرن دوّم هجری در دنیای اسلام راجع به تفکر در اصول عقاید اسلامی دو جریان پیدا شد. گروهی طرفدار این شدند که عقل میتواند خودش یک مقیاس باشد برای درک اصول عقاید اسلامی ... این گروه بعدها معتزله نام گرفتند. نقطه مقابل اینها گروه دیگری بودند که باز به علت تاریخی اشاعره نام گرفتند. اشاعره طرفدار تعبّد و تسلیم محض شدند. گفتند عقل، حق فضولی در مسائل اسلام را ندارد... اینجا بود که تعقل در یک جناح قرار گرفت و تعبد محض در جناح دیگر...
این جریان که فوقالعاده در دنیای اسلام اوج گرفت، از اواخر بنیامیه شروع شد و در اوایل بنیالعباس که آزادی فکر بیشتری بود و خلفای به اصطلاح روشنفکری نظیر هارون و بالخصوص مأمون پیدا شدند و آن مجالس مجادلات و احتجاجات را تشکیل میدادند به اوج رسید.
مأمون بالخصوص به حکم اینکه خودش مرد عالمی بود و فکرش فکر منطقی و فلسفی بود طرفدار معتزله شد و اشاعره را درهم کوبید. اینجا بود که به اصطلاح طرفداران تعقل بر تعبّد پیروز شدند و سخت هم پیروز شدند... زمان متوکل فرا رسید، متوکل یک خلیفه بسیار قشری بود... متوکل طرفدار سنت شد و سخت مخالف تعقل و معتزله و دستور داد آنها را تار و مار کردند... و احمد بن حنبل را بُرد در آن اوج عالی... خلفای بعد؛ روش متوکل را بیشتر حمایت کردند و روش مأمون برای همیشه در دنیای اسلام محکوم شد...۱۷
اشاعره و اهل سنت به دلیل مخالفت با عقل به عنوان ملاک درک احکام، بزرگترین موانع را در مقابل حیات عقلی جامعه اسلامی و در نتیجه توسعه و ترقی دانش در آن به وجود آوردهاند. آنها بر این باور بودند که عقل انسان در درک حقیقت از توانایی لازم برخوردار نیست و لذا در منابع فقهی به جای عقل از حدیث نام بردند، به گونهای که منابع فقه که در بین اهل تشیع عبارت از:
قرآن، سنت، اجماع و عقل
بودند، در بین اهل سنت عبارت بودند از:
قرآن، سنت، اجماع و حدیث.
در قرون پنجم هجری و بعد از آن به دلیل سلطه کامل اهل سنت و اشاعره بر نظام آموزشی و حکومتی روزبروز عرصه بر عقل و عقلگرایان تنگتر شد و هر کس به فعالیت عقلایی و استدلالی میپرداخت، بزودی با اطلاق کافر و زندیق از صحنه خارج و یا منزوی میشد.
"زیانهایی که جلوگیری از بحث و نظر و اعتقاد به تسلیم و تقلید بر اندیشه بحّاث مسلمین که تازه در حال تکون و ترقی بود، وارد آورد، بیشمار و از همه آنها سختتر این است که با ظهور این دسته در میان مسلمین، مخالفت با علم و علما و عناد با تأمل و تدبر در امور علمی و دوری از تحقیق در حقایق و انتقاد آرای علمی سلف آغاز شد. زیرا طبیعت محدثان متوجه به وقوف در برابر نصوص و احترام آنها و محدود کردن دایره عقل و احترام روایت به حد اعلی و منحصر ساختن بحثها در حدود الفاظ است.
این امور سبب عمده ضعف تفکر و تفضیل نقل بر عقل و تقلید بدون اجتهاد و تمسّک به نصوص بدون تعمق در مقاصد آن و بغض و کراهیت نسبت به فلسفه و اجزای آن و در آوردن متفکران در شمار ملحدان و زندیقان گردید. اینها نتایجی بود که بعد از اختناق مکتب اعتزال؛ بر عقلهای مسلمین چیره شد و آنچه در کتابها بود بر آنچه در عقل محترم است، برتری یافت... و عالم مقلّد از عالم مجتهد برتر شمرده شد و اکرام محدث و فقیه بر بزرگداشت فیلسوف و متفکر فزونی یافت و در نتیجه، فلسفه و سایر علوم عقلی روزبروز از رونق و رواج افتاد تا جایی که نظایر محمد بن زکریا و ابونصر و ابوریحان و بوعلی حکم سیمرغ و کیمیا یافتند و جای شخصیتهای بارز در طب و طبیعیات و ریاضیات و منطق و الهیات را فقها و محدثین ومفسرین و متکلمین اشعری و کرامی و جز آنان گرفتند.۱۸
بعلاوه برنامه آموزشی مدارس و بویژه مدارس نظامیه که تقریبا سرتاسر ممالک اسلامی را تحت نفوذ خود داشتند در این راستا بود؛ به گونهای که «در برنامه این نهادها علوم عقلی جای نداشت و تدریس فلسفه بالاخص ممنوع بود. ابوحامد محمد غزالی استاد برجسته نظامیه بغداد دست به تألیف کتاب "تهافةالفلاسفه" زد و افضل الدین عمر بن علی بن غیلان، فقیه متنفذ نظامیه مرو، به کفر و گمراهی فیلسوفان رأی داد و کار بدانجا رسید که در قرن بعد، اندیشمندی همچون ابنخلدون در کتاب "المقدمه" فصلی را به بطلان فلسفه و فساد فیلسوفان اختصاص میدهد».۱۹
در این دوران و قرون ششم و هفتم نیز ضربه بزرگ دیگری بر پیکر علوم عقلی و خصوصا فلسفه که آن را برای درک حقایق کافی نمیدانستند وارد آمد و صوفیگری نیز رواج یافت و افرادی چون خاقانی و سنایی در ذمّ فلسفه؛ اشعاری سرودند.
رواج دیدگاه اشاعره و طرفداران سنّت و حدیث آن چنان فعالیتهای علمی و تحقیقی را تحت تأثیر قرار داد که حتی یکی از معروفترین و ملموسترین علوم طبیعی، یعنی ستارهشناسی را نیز بینصیب نگذارد و برخی اظهار کردند که در این زمینه احادیث بهتر از مشاهدات میتوانند حقایق را روشن بکنند. "... و حتی متکلم بزرگی چون فخرالدین رازی معتقد است که معرفت عالم سماوات از راه اخبار بهتر میسر میشود تا از طریق علم فلک. به همین علل است که میبینیم بعضی از اهل حدیث گفتهاند که مبادی اهل هیئت مردود است. "و قواعدهم منقوصه و مقدماتهم ممنوعه" و نیز به همین سبب است که "ابنالجوزی" منجمین و اصحاب فلک را در شمار کسانی آورده که ابلیس آنان را فریفته و از راه راست بیرون برده است."۲۰
روشن است که در چنین زمانی که ملموسترین و طبیعیترین علوم را میخواهند از طریق حدیث و اخبار رسیده از گذشته تبیین و توجیه کنند، هیچ فضایی برای ابداع و ابتکار و تعقل باقی نمیماند و هنرمندترین و تواناترین فرد کسی است که بهتر بتواند گفتهها و نوشته های دیگران را تفسیر کرده بر آنها حاشیه بزند.
تعداد دندانهای اسب؛ معمایی جاودانه!؟
این فضا و وضعیت، انسان را به یاد داستان منسوب به بیکن در باره نزاع به وجود آمده در مورد تعداد دندانهای اسب میاندازد. این داستان که بیانگر تفکر کلیسای قرون وسطی است، چنین ادامه پیدا میکند که جوانی برای خاتمه دادن به نزاعی که چهارده روز طول کشیده و متون کلیسا پاسخ قانع کنندهای برای آن نداشته است، پیشنهاد میکند که اسبی را بیاورند و دندانهای آن را بشمارند، امّا اصحاب کلیسا از این سخن سخت آشفته میشوند و آن را نشانه حلول شیطان در کالبد جوان میدانند و بالاخره توافق میکنند که این امر را معمایی جاودانه اعلام کنند، زیرا در متون موجود کلیسا در این مورد مطلبی بیان نشده است.۲۱
انسان؛ از همانندی های تفکر مسلمین آن دوران با تفکر قرون وسطایی اروپا دچار بهت و حیرت میشود، تنها تفاوت در این است که در اروپا؛ این دوران؛ به سر آمده و رنسانس شروع شده بود و لیکن جامعه اسلامی بتازگی به این ورطه خطرناک گرفتار آمده بود.
در مورد سایر علوم و از جمله هندسه نیز دیدگاه حاکم دچار تنگنظری خاصی بوده و گفته شده که "ابن عباد که از وزرای معروف قرن چهارم و از عدلی مذهبان بوده است، با تمام روشنبینی معتزله؛ نسبت به هندسه با نظر بغض مینگریسته و مهندسان را احمق میخوانده است".۲۲
لذا هیچ مجالی برای علوم غیرمذهبی باقی نمانده و موجبات فراموشی و انزوای دانشمندان این علوم را فراهم کرده است.
● فراموشی جنبه فریضهای دانشپژوهی
یکی از عوامل موفقیت و شکوفایی علم و تمدن اسلامی، عبادی بودن تعلیم و تعلم است و مسلمین در دوران شکوفایی علوم اسلامی خود را در جریان یادگرفتن و یاددادن، در حال عبادت خداوند می دانسته اند، عبادتی که افضل از سایر عبادات بوده است. البته کسب علم فقط به علوم مذهبی منحصر نبوده و کنجکاوی و تفحص در گوشه و کنار جهان خلقت نیز به این دلیل که موجب افزایش معرفت و کشف آیات الهی میشده، عبادت تلقی شده و لذا مقدس بوده است؛ حتی یادگیری زبان عربی و ادبیات عرب نیز به لحاظ اینکه مقدمه کار مقدسی بوده، واجد ارزش معنوی خاصی بوده است.
با توجه به این دستورات و این فضای علمی، مسلمین هم به تحقیق و تفحص در جهان خلقت می پرداختند و هم به اکتساب و فراگیری علوم سایر ملل اشتغال می ورزیدند و بدین طریق موجب پیشرفت علمی و فرهنگی جامعه خویش شدند. امّا این روند در طی زمان دچار فراز و نشیب هایی شده و در مرحله ای از زمان، مسلمین دیگر کسب هر نوع علمی را عبادت ندانسته و حتی فراگیری برخی از علوم را گمراهی و گرفتاری در دام شیطان تلقی کردهاند که این نظر ناشی از دیدگاه های تعصبآلود اشاعره و اهل سنّت بوده است.
این دیدگاه باعث شد که رفتهرفته کسب علوم فقط به نوع خاصی محدود شده و به سمتی سوق پیدا کند که به مسائل معنوی و آن جهانی بپردازند و رابطه خویش را با مسائل روزمره و مبتلا به جامعه انسانی روز بروز بیشتر بگسلد.
دکتر "ذبیحاللّه صفا" نقش فقها و دانشمندان اهل سنت را در این سیر
قهقرایی چنین بیان میکند:"... اصولاً پیشروان دین و فقها و زهاد در میان
اهل سنت و جماعت؛ لفظ علم را جز بر علم موروث از نبی اطلاق نمیکردند یا آن
را علم نافع نمیشمردند و علمی را که نفع آن برای اعمال دینی ظاهر و آشکار
نبود "عدیمالفایده" میپنداشتند و میگفتند به تجربه دریافته شده که چنین
علم به خروج از صراط مستقیم منتهی خواهد شد..."۲۳
تفکیک علوم به علوم مذهبی و غیر مذهبی و عدیمالفایده دانستن علوم غیرمذهبی
موجب شد که جامعه اسلامی فقط دستهای از علوم را مورد توجه قرار داده و از
دسته دیگر غفلت کند و خود را بینیاز از آن احساس کند و کم کم سیر قهقرایی
و انحطاط را آغاز کند. علاوه بر فراموشی دسته دوم علوم، بعدها فراگیری علوم
مربوط به آن کفر و زندقه به حساب آمده و جنبه فریضهای دانشپژوهی یا بکلی
به دست فراموشی سپرده شد و یا اینکه در مجرای بسیار محدود و تنگ نظرانهای
ادامه یافت.
● توسعه و گسترش مدارس اهل سنت
همانگونه که ملاحظه شد، اهل سنت با استدلال و تعقل و علومی چون فلسفه رابطه خوبی نداشتند و افرادی را که به این علوم میپرداختند مورد مذمّت و نکوهش قرار میدادند. پیروان این دیدگاه در قرون چهارم و پنجم هجری و بعد از آن کم کم بر مناطق وسیعی از حکومت اسلامی تسلط یافتند و تنها مناطق محدودی از جمله قلاع اسماعیلیان و حکومت فاطمیان در مصر از قلمرو نفوذ و تأثیر ایشان خارج ماند. اینان برای رویارویی با گروهها و دیدگاههای مخالف به گسترش مدارس پرداختند و لیکن برنامه های درسی این مدارس دارای محدودیتهای خاصی بود و به علوم مذهبی و معنوی منحصر بوده و از تعلیم و تعلم علوم دیگر که آنها را "عدیمالفایده" تلقی میکردند، پرهیز داشتند.
میان مدارس شیعی و اهل سنت از لحاظ برنامههای درسی اختلاف اساسی وجود داشته است. مواد آموزشی در مراکز آموزشی اسلامی عموما قرآن، صرف، نحو، تفسیر قرآن، فقه، کلام و ادب بود و به زبان عربی تدریس میشد. امّا در مدارس شیعی شهرهای ایران و قلمرو پارسی زبانان از آغاز و در مناطق مصر در دوره خلفای فاطمی توجه به علوم اوایل و مسائل فلسفی و عرفانی رواج داشت. پیشوایان شیعه با الهام از آیات قرآن و غور در آفرینش جهان، توجه به مسائل (غیر) ماوراءالطبیعه را جایز میشمردند و در موارد بسیار پیروان و دانشجویان خویش را به تحصیل و تحقیق در این علوم تشویق میکردند.
این؛ سلسله علومی بود که در محیط های سنّی بشدّت با آن معارضه میشد و بسیاری از علمای اهل سنت یا نسبت به آن بیگانه بودند و یا چون امام محمد غزالی (از آن استفده میکردند) که با اطلاعات جامعی که در این علوم کسب کرد با قدرت قلم و بیان به ستیز علیه فلسفه پرداخت.۲۴
بعلاوه اگر ویژگیهای مدارس نظامیه را مورد بررسی قرار دهیم، ملاحظه میکنیم که به رغم گستردگی نفوذ، امکانات آموزشی و... مدارس نظامیه متأسفانه در روند انحطاط علمی و فرهنگی جامعه اسلامی نقش مهمی داشتهاند و اگرچه در تاریخ آموزش و پرورش اسلامی از افتخارات هستند، امّا در تاریخ حیات عقلی مسلمین از نقاط تاریک به شمار میروند. "با توجه به نحوه عملکرد این مدارس و جوّ تعصب و تشقف حاکم بر آنها و همچنین ناتوانی در تربیت عالمان و اندیشمندانی از آن دست که در دوره قبل به وجود آمده بودند، اگر از این دوره به عنوان سرآغاز عصر انحطاط یا نقطه حضیض نام ببریم؛ سخنی به گزاف نگفتهایم".۲۵
از جمله ویژگیهای مدارس نظامیه، سنّتگرایی و توجه به آثار گذشتگان در
برنامه درسی این مدارس است که آزادی اندیشه و نیروی ابداع و ابتکار را در
مراکز علمی اسلامی از بین برده و سیر اندیشه و آزادی افکار را در مسیر زوال
و رکود قرار داده است. گذشته از محدودیت برنامه درسی، این مدارس واجد پیامد
های اجتماعی زیانباری بودهاند. از آنجا که یکی از اهداف نظامالملک از
تأسیس مدارس نظامیه، ایجاد پایگاه های مناسب برای پیشگیری از تبلیغات
فاطمیان اسماعیلی در جامع الازهر بود، مبارزه با اسماعیلیان در حکومت
سلجوقی و خلافت عباسی با سرسختی دنبال شد و در مقابل، گروه تندرو فداییان
اسماعیلی به اتخاذ فعالیت های سرّی و مخفی و ایجاد ترور و وحشت در تودههای
رقیب توسل جست و در نتیجه این زد و خوردها، امنیت سیاسی و اجتماعی از مناطق
وسیعی از دنیای اسلام در اواخر سده پنجم تا نیمه دوم سده هفتم رخت بربست...۲۶
در هر حال گسترش و توسعه مدارس نظامیه که بر فقه و حدیث تکیه داشتند و نیز
برچیده شدن مدارس شیعی، زمینه را برای پایان بخشیدن به حیات عقلی جهان
اسلام فراهم کرد و رفته رفته وضعی را پدید آورد که مسلمین دیگر نتوانستند،
اثر برجستهای را در بسیاری از زمینههای علمی به جامعه بشری عرضه کنند.
▪
عوامل خارجی
دسته دیگری از عوامل که در انحطاط و عقبگرد علم و دانش در جامعه اسلامی تأثیر داشتهاند، عوامل خارجی هستند. این عوامل نه به ماهیت دین اسلام مربوطند و نه به عملکرد مسلمین، بلکه از اموری ناشی شدهاند که سرچشمهای خارج از این دو داشته و بر جامعه اسلامی اثر گذارده و موجبات انحطاط علمی و فرهنگی آن را در طی زمان فراهم کرده و یا حداقل سیر رشد و ترقی آن را با موانعی روبرو کرده است.
این دسته عوامل هم از سوی مستشرقان و هم متفکران مسلمان مورد توجه قرار گرفته است و در تأثیر آنها در انحطاط علمی و فرهنگی مسلمین تردیدی نیست، امّا در این زمینه باید همواره این نکته را مدنظر داشت که فرایند پژوهش با کشف عوامل خارجی متوقف نشود و به جستجوی عواملی پرداخته شود که شرایط توفیق این عوامل را در رسیدن به اهداف خویش فراهم کردهاند؛ به عبارت دیگر، در این زمینه نیز باید در صدد کشف عوامل مربوط به عملکرد مسلمین بود، چه اینکه تکیه صرف بر عوامل خارجی، علاوه بر اینکه نوعی سهلانگاری در این موضوع است به دلیل اینکه خارج از اختیار مسلمین بوده، به احساس مسئولیت و تلاش مسلمین در مقابله با آنها لطمه میزند.
در صورتی که اگر عوامل دخیل در مؤثر واقعشدن عوامل خارجی کشف شوند، تکلیف
و مسئولیت ما در برابر آنها روشن میشود و روحیه تلاش و مبارزه جایگزین
تسلیم و پذیرش میشود.
در بررسی عوامل خارجی برخی به هجوم اقوام وحشی و برخی به مبارزات دشمنان
اشاره کردهاند. نظر به اینکه این موضوع خود مستلزم مطالعه مستقل و جامعی
است از ورود بدان خودداری کرده، از خداوند متعال توفیق محققان اسلامی را در
کشف علل و عوامل دخیل در این زمینه طلب میکنم.
پا نوشت ها :
۱۲ـ
صفا، همان، ص۱۳۸
۱۹ـ
صفا، همان، ص۱۴۶
۱۴ـ
صفا، همان، ص۱۴۳
۱ـ
مطهری، مرتضی، انسان و سرنوشت، چاپ اوّل، صدرا،
۱۳۴۵،
صپنج مقدمه
۱۰ـ
حسینی، همان، ص۱۰۰
ـ
۹۹
۱۱ـ
صفا، ذبیحاللّه، تاریخ علوم عقلی در تمدن اسلامی، چاپ دوم، دانشگاه
تهران،
۱۳۳۶،
ص۱۳۴
۱۶ـ
مطهری، مرتضی، تعلیم و تربیت در اسلام، چاپ اول، صدرا،
۱۳۶۷،
ص۳۰۳
ـ
۲۹۹
۱۳ـ
صفا، همان، ص۱۴۰
۱۵ـ
نخستین، همان، ص۱۷۵
۱۷ـ
صفا، همان، ص۱۳۶
ـ
۱۳۵
۱۸ـ
حسینی، همان، ص۱۵۷
۲۴ـ
حسینی، همان، ص۱۶۰
۲۰-
Donald Ary, Lucy cheser Jacobs, Asghar Razavieh, introduction to
Research in Education, Fourth Edition, Holt , Rinehart and winston, Inc.
۱۹۹۰.
P.۷
۲۲ـ
صفا، همان، ص۱۳۸
۲۵ـ
غنیمه، همان، ص۲۸
۲۶-
لوبون، گوستاو، تمدن اسلام و عرب، ترجمه سیدهاشم حسینی، چاپ دوم، کتابفروشی
اسلامیه،
۱۳۵۴،
ص۳
۲ـ
نخستین، مهدی، تاریخ سرچشمههای اسلامی آموزش و پرورش غرب، ترجمه عبدالله
ظهیری، آستان قدس رضوی،
۱۳۶۷،
ص۲۰۵
۲۱ـ
صفا، همان، ص۱۴۵
۲۳ـ
غنیمه، عبدالرحیم، تاریخ دانشگاههای بزرگ اسلامی، ترجمه نوراللّه کسایی،
انتشارات یزدان،
۱۳۶۴،
ص۱۱
۳ـ
نویسنده در کتاب خویش به جای "تمدن اسلام" از لفظ "تمدن عرب" استفاده کرده
است. بر خواننده روشن است که تمدن اسلام اختصاص به قوم و ملت خاصی نداشته و
تمام مسلمین اعم از عرب، ترک، فارس، هندی و... در آن نقش داشتهاند. البته
اگر منظور نویسنده از "تمدن عرب" زبان رسمی این تمدن باشد. از لفظ مناسبی
استفاده شده، زیرا زبان رسمی تمدن اسلامی بویژه در دوران اوج شکوفایی آن،
عربی بوده و تمام متون علمی و از جمله متون یونانی نیز به این زبان
برگردانده شده است.
۴ـ
زرّینکوب، عبدالحسین، کارنامه اسلام، چاپ دوم، امیرکبیر،
۱۳۵۵،
ص۲۲
۵ـ
مطهری، همان، ص چهارده مقدمه
۶ـ
نخستین، همان، ص۱۵
۷ـ
نخستین، همان، ص۱۵۰
۸ـ
نصر، حسین، علم و تمدن در اسلام، ترجمه احمد آرام، خوارزمی،
۱۳۵۰،
ص۱۷
۹ـ
حسینی، سیدعلیاکبر، سیری اجمالی در تاریخ تعلیم و تربیت اسلامی، چاپ اول،
دفتر نشر فرهنگ اسلامی،
۱۳۷۲،
ص۹۸
منبع : سایت طوبی
بالا
بازگشت