پروفیسور داکتراحمد لقا نجم
هامبورگ 01.06.2015
بسم الله الرحمن الرحیم
گاهشمار هجری اسلامی
سال هایی که گذشت، شاهد عدم همآهنگی زمان مناسبت های دینی در اکثر ممالک جهان اسلام بودیم ( مانند آغاز ماه مبارک رمضان و روز های اول عید فطر و عید قربان). بعضی ها استدلال می کنند، در این عصر پیشرفت علوم وتخنیک که درهرلحظه میتوان موقیعت خورشید و ماه را در آسمان به صورت دقیق تعیین کرد، باز هم تفاوت ها در آغاز ماه های قمری ( گاهشماری اسلامی ) در ممالک مختلف اسلامی به مشاهده میرسد ومیپرسند که چرا سالنامه های قمری (گاهشماری اسلامی) در همهء ممالک اسلامی یک سان نیست؟
قبل از آنکه به این پرسش ها بپردازیم لازم میدانیم راجع به گردش زمین به دور خورشید، گردش زمین به دور محورخودش، گردش ماه به دور زمین و گردش ماه با زمین یکجا به دور خورشید، معلومات فشرده یی را بیان کرد، تاباشد که به استناد این معلومات بتوان به این سؤالها جواب های مقنع داد.
حرکات زمین : مسیر دوران جرم زمین به دور خورشید به شکل بیضوی بوده و مدت دورآن 2563، 365 شبانه روز یعنی یک سال نجومی میباشد و به نام حرکت انتقالی زمین یاد میشود. از اثر این حرکت، سال های خورشیدی محاسبه میگردد. حرکت دیگر زمین عبارت از حرکت دورانی آن به دور محور فرضی آن که از قطب شمال و جنوب کرهء زمین میگذرد، میباشد و بنام حرکت وضعی زمین یاد میشود. از اثر این حرکت شب وروز ایجاد میگردد. مدت نجومی یکشبانه روز 23 ساعت و56 دقیقه و 45 ثانیه میباشد. اما برای ساده گی امور، مدت یکشبانه روز 24ساعت پذیرفته شده است. گاه شمار خورشیدی با در نظرداشت این دو حرکت ترتیب میشود. در سال عادی، یک سال تقویمی 365 روز و در سال کبیسه 366 روز می باشد.
گردش ماه: موقعیت و مدت حرکت ماه به دور زمین، نظر به دو مبداء مطالعه میشود: یک حرکت آن نسبت به یک سیاره ثابت که بنام حرکت نجومی Sidereal Revolution یاد میگردد و مدت این دوران مساوی به 27.322 شبانه روز میباشد. قابل یاد آوری است که چرخش ماه به دور محور آن «حرکت دورانی یک نواخت» می باشد. این بدان معنا است که فواصل مساوی را به زمان های مساوی طی می کند واین چرخش ماه نسبت به حرکت های زمین چنان عیار شده است، که همیشه یک رخ ماه مشاهده می گردد. این حرکت به نام رخ گرد ماه نیز یاد میشود. در سال 1959 میلادی اولین بار، فضا پیمای « لونای 3 » روسیه، عکسهای عقب ماه را به زمین مخابره کرد و انسان ها توانستند نخستین بار عکسهای عقب ماه را مشاهده کنند. حرکت دیگر ماه با زمین یکجا به دور خورشید میباشد وبنام حرکت هلالی Synodic Manth یاد میشود. این حرکت ماه از نزدیکترین فاصله خورشید آغاز و الی بر گشت ماه به آن موقعیت محاسبه میشود. مدت زمان آن نظر به تقرب دوباره با خورشید، برابر به 29.531 شبانه روز میباشد. این حرکت بنام حرکت « مقارونی » ماه نیز یاد میشود. در این حرکت از اثر انعکاس پرتو خورشید میتوان چهار مرحله را که بنام اهله های ماه (مرحله یا فاز های ماه Phases of the Moon ( یاد میشود، مشاهده کرد وعبارت اند از:
1- مرحلهء نخست یا فاز اول : ماه نو یا حالت محاق New Moon ( به نام مقارنهء داخلی Conyunction نیز یاد میشود.) در این مرحله، ماه نزدیکترین فاصله را به خورشید دارد. زمین ، ماه و خورشید در یک خط مستقیم قرار دارند. دراین مرحله حدود دو روز لازم است تا انعکاس پرتو خورشید از سطح ماه به بعضی از مناطق زمین برسد، و مهتاب بصورت هلال (باریک) دیده شود.(بناءً در یک زمان، درهمهء ممالک هلال ماه دیده نمیشود.) باید به خاطر داشت که طرف تحدب آن به سوی خورشید میباشد و جهت شرق منطقهء رصد گر را نشان میدهد واین پدیده علامت رؤیت ماه نواست.
2- مرحله دوم یا فاز دوم: بعد ازگذشت هفت روز از ماه نو، حالت دوم،که به نام تربیع اول(First Quarter) یا مرحلهء اول یاد میشود، آغاز میگردد. در این مرحله نیم قرص ماه روشن و نصف دیگر آن تاریک است. هرگاه هواصاف باشد و گرد وغبار نباشد، در نیمه ء روز، میتوان ماه را در آسمان دید. با گذشت زمان، روز به روز قرص ماه بزرگ و بزرگتر میشود و بعد ازگذشت 7 روز از تربیع اول، مرحلهء مقابل Opposition آغاز میگردد. ماه بدر (ماه چهارده شبه ) همزمان با غروب آفتاب ، طلوع می کند و همه شب در آسمان دیده میشود. با طلوع دو بارهء خورشید، ماه غروب میکند در این مرحله، به مرور زمان از قرص ماه کاسته شده بعد از هفت روز از حالت بدر، تر بیع آخر آغاز میگردد.
3- مرحله سوم یا فاز سوم : در تربیع آخر بازهم نیمی از کرهء ماه روشن و نیم دیگر آن تاریک است، در این حالت سمت تحدب مهتاب به طرف غرب و جهت مستقیم آن به طرف شرق است.
4- مرحله چهارم یا فاز چهارم : با گذشت روز ها به تدریج قرص ماه تاریک میشود و به صورت هلال باریک درآمده و قبل از طلوع آفتاب در آسمان هویدا میشود، ودوباره داخل مرحلهء محاق میگردد. دراین حالت در حدود دو روز لازم است تا ماه دوباره به مرحلهء تربیع اول برسد.
بشراز زمان های بسیار دور، از ملاحظات حرکات ماه وخورشید، تغییراتی را در زمین مشاهد کرده ومتوجه شده که این تغییرات با گذشت زمان تکرار میشوند. این پدیده های طبیعت عبارت از تفاوت های چهار گانهء سال بوده که بعداً بنام فصل یاد شدند. بعدها متوجه گردیدند که در هر فصل مهتاب سه بار کوچک وبزرگ میشود. طول زمان در هر ماه حدود سی روز است که بنام ماه قمری (مهتابی ) مسما شده است. مجموعهء تغییرات چهار فصل را بنام سال قمری یاد کرده اند. لازم به یاد آوری است که سال خورشیدی نیز همان چهار فصل را دارا است ، و مدت آن 365 روز و چند ساعت میباشد. این سال خورشیدی با سال قمری که دوازده بار تغییر ماه میباشد و قریب 354 روز است برابر نمی شود. باید یاد آورشد که سال مهتابی منشاء حسی دارد. زیرا از تحولات کرهء ماه، این گاه شماری محاسبه میشود. اما سال خورشیدی نظر به قرار داد های قبول شده، محاسبه میگردد. نظرگذرا به سیر تاریخ گاهشماری ها مبین آنست که برای برابری گاهشماری خورشیدی و مهتابی در بعضی از سال های قمری ماه سیزدهم را که بنام ماه کبیسه یاد میشد، علاوه می کردند. و از طرف دیگر چهار ماه حرام (ذی القعده و ذی الحجه ،محرم و رجب ) را که جنک و تجاوز به مال مردم در این ماه ها حرام بود، تاجران بااستفاده از این حکم، ماه های حرام را ،به خواست خود به بهترین وقت سال برای تجارت در شهر ها تغییر می دادند. بناءً جای ماه ها در گاهشمار مهتابی هر سال در تغییر بود. از آن جاییکه مناسبت های دین اسلام چون رمضان، حج، اعیاد ... تابع زمان دقیق گاهشماری مهتابی است، لذا از طرف حضرت محمد (ص) با در نظرداشت آیه های 36و37 سورهء توبه درایام حج الوداع (سال دهم هجرت) جایگاه ماه ها وتعداد آنها (دوازده ماه ) تثبیت گردید. ( جا داشت که تاریخچه و انواع گاه شماری ها به صورت مبسوط بررسی وتحریر می شد،اما نسبت امکانات محدود این نشریه به همین قدر بسنده کردیم. )
یک دور نجومی ماه 29.531 روز میباشد. ازحرکات ماه دونوع گاهشمار استخراج میشود: یک : گاهشماری «مهتابی» که طول ماه ها رابه صورت متوالی 29 روز وماه دیگر را 30 روز می پذیرند. دو: گاهشمار اسلامی که با «گاهشمار مهتابی» تفاوت های زیاد دارد.چون بحث ما در این نبشته « گاهشماری اسلامی» است که به نام «تقویم هجری قمری » نیز یاد میشود، بناءً بحث مبسوط را در بارهء گاهشمار « مهتابی» میگذاریم به زمان دیگر و امکان دیگر!
سرآغازگاهشمار « هجری مهتابی اسلامی» مانند گاهشمار هجری خورشیدی، سال دهم هجرت پیامبر اسلام حضرت محمد مصطفی (ص) از مکه به مدینه، روز دوشنبه اول ربیع الاول مطابق 24 ماه سنبلهء سال اول هجری برابر به شانزدهم ماه سپتامبر سال 622 میلادی میباشد. وآغاز گاه شماری « هجری مهتابی اسلامی» روز جمعه اول محرم سال یکم هجری قمری مطابق 27 سرطان سال اول هجری خورشیدی و 19 جولایی 622 میلادی میباشد.ماه های این گاهشمار به ترتیب عبارتند از : « محرم، صفر، ربیع الاول، ربیع الاخر، رجب، شعبان، رمضان، شوال، ذیقعده و ذیحجه» روز اول هر ماه در این گاهشمار بر اساس مشاهده یا «پیش بینی مشاهده پذیری» هلال ماه نو، در شامگاه روز 29 یا 30 ماه قبل که بنام «استهلال» یاد میشود، تعیین میشود. استهلال (هلال بینی) تلاش برای رؤیت هلال ماه را گویند. استهلال مربوط شرایط نجومی خورشید؛ ماه و فتوای مراجع تقلید میباشد. پیش بینی وضعیت رؤیت هلال ماه های قمری مربوط به مقادیر مشخصات ماه و خورشید در لحظهء غروب خورشید و ماه درشب بیست ونهم و موقعیت جغرافیای رصد گر می باشد. همچنان رؤیت با افزاراپتیکی و چشم رصد کننده متفاوت می باشد. باید یاد آور شد که هر گاه ماه در یک شهر نظربه موقعیت ماه در کرهء سماوی و مشخصات خورشید و ماه در شب 29 قمری ، رؤیت شود، امکان آن میرود که در شهر دیگر نظر به موقعیت ماه وخورشید اصلا ًماه مشاهده نشود. شاید که ماه هنوز از مرحله یا فازاول (فاز محاق ) خارج نشده باشد. بنا به حکم شرعی اگرهلال ماه در شب بیست ونهم (ماه ناقص) رؤیت نشود، ماه سی روز (ماه مکمل) می شود. در گاه شماری « مهتابی هجری اسلامی» برای توالی ماه 29 و 30 روز نظم و قاعدهء مشخص وجود ندارد. در این گاهشمار امکان چهار ماه متوالی 30 روز و سه ماه متوالی 29 روز میباشد. هرگاه در یک شهر ماه دیده شود، فردای آن ، روز اول ماه پذیرفته میشود. دربعضی از شهرهای غرب این شهر، احتمال رؤیت خورشید میرود. اما شهر های که در شرق آن است، امکان رؤیت ماه نیست. ازآنجاییکه شرط آغاز مناسبت های دینی در گاهشماری «هجری اسلامی » تابع رؤیت مهتاب است و در عین زمان امکان رؤیت مهتاب درسراسرجهان در یک زمان نمی باشد. به این سبب است که آغاز مناسبت ها چون اول ماه رمضان، روز اول عید ها و همچنان «تقویم هجری اسلامی » در سراسر جهان اسلام یک سان نمی باشد. باید یادآورشد که فتوای علمای کرام مقلد در رؤیت ماه نیز موثر است. هر گاه مشاهدهء ماه توسط وسایل اپتیکی اجازه باشد، در این صورت رؤیت ماه یکروز قبل امکان پذیر است. این خود نیزباعث تفاوت آغاز اول گاهشماری« هجری اسلامی » حتی در یک شهرمیشود. از آنچه در فوق گفته شد، حاصل میشود: « بنا به عدم رؤیت ماه در سراسر جهان در یک زمان، اغاز مناسبت های دینی در یک روز امکان پذیر نیست! » چون ماه در سراسر جهان اسلام درعین روز رؤیت نمی شود ، بناءً امکان آن میرود که گاهشماری « هجری اسلامی » در اکثر ممالک یک سان نباشد.
با استفاده از فُرصت، لازم میدانم که در بارهء زمان «امساک » در شبهای سفید -- شهر هایی که بالاتر از 48 درجه عرض البد زمین قرار دارند، نیز معلوماتی را تقدیم خواندگان کنم. زیرا در دوسالی که گذشت زمان« امساک » در مساجد اکثر شهرها یک سان نبوده حتـی از نظر نجومی بازمان شرعی « امساک » بسیار تفاوت داشت. در صفحه(63 ) جلد دوم تفسیر المیزان، تحت تفسیر آیه 187 سورهء بقره (... کلوا واشربوا حتی یتبین لکم الخیط الابیض من الخیط الاسود من الفجر ) چنین بیان میدارد: « فجردو تاست یکی «فجر اول » وآنرا ازجهت اینکه زود زایل میشود «کاذب » و از نظر شبیه بودن بدم گرگ (ذنب السرحان) مینامند ودیگری « فجر دوم » که در آخرش هنگامی که فاصله خورشید تا دایرهء افق هیجده درجه زیر افق است بصورت یک شعاع عمودی در طرف مشرق ظاهر میشود و بعد پهن شده بشکل خط سفیدی که بروی افق کشیده شده درمیآید وچون تا طلوع خورشید دوام داشته و براستی از آمدن روز خبر میدهد، آنرا « فجر صادق» میگویند. باز هم درجلد دوم تفسیر المیزان صفحهء (67) حدیثی از حضرت پیغمبر (ص) در « الدر المنثور » چنین نقل شده است: « فجر دو تاست، آنکه مانند دم گرگ است، نه چیزی را حلال میکند و نه حرام. اما آنکه افق را فرا میگیرد نماز را جایز و غذا را حرام مینماید» از تفسیر آیه و حدیث فوق حاصل میشود که زمان امساک همان « فجر صادق » میباشد. از نظرعلم نجوم زمانی این فجر صورت می پذیرد که خورشید 18 درجه تحت افق شهر قرار گیرد. اما مناطق بالاتراز 48 درجهء عرض البلد در شبهای سفید نظر به حرکت «مستوی زمین » خورشید کمتر از هیجده درجه نسبت به سطح افق، میرسد و در این ماه ها روزها بسیاز دراز میشوند ( حرکت مستوی زمین آن حرکتی است که خط فرضی محور آن همیشه موازی بخودش میباشد ). بناءً در شبهای سفید، فجر صادق در این مناطق کرهء زمین صورت نمی پذیرد و از طرف دیگر زمان «امساک» تابع زمان فجرصادق میباشد. چون فجر صادق نسبت روشنی فضاء، صورت نمی پذیرد، بناءً در دو سال اخِر، اختلاف زیاد در زمان «امساک » شهرها و حتی در یک شهر به مشاهده رسید. بناء به فتوای مراجع تقلید در شب های سفید « لحظهء تغییر روشنی که درافق ایجاد میشود، به حیث زمان امساک پذیرفته شده است.» با در نظرداشت این فتوی به لطف و توجه ایزدمتعال بعد از پژوهش ده ساله توانسیم روشی راکه توسط آن میتوان لحظهء تغییر روشنی درافق را محاسبه کرد، پیشنهاد کنیم. تا باشد که مراکزی کلتوری اسلام در آلمان، بتوانند به ساده گی ایام امساک را در شبهای سفید تعیین کنند. این روش عبارت اند از : « نیم شب نجومی جمع سه دقیقه. » در روز چون خورشید طلوع کند، پیوسته ارتفاع او متزاید میشود. باگذشت زمان به نقطهء اوج (زمان زوال ) خود میرسد ( زمان آذان ظهر ) وبعد از آن منحدر میشود و از اوج به زیر آمده به خط سرحد افق وصل میگردد و به مرور زمان قرص خورشید به تحت افق فرورفته تا به حد انحطاط خود میرسد. این موقعت خورشید بنام « نیم شب نجومی» یاد میشود. بعداً از انحطاط آن کاسته شده به سطح افق نزدیک میشود زمانیکه هیجده درجه تحت افق میرسد، پدیدهء « فجر صادق » واقع میشود. و بعدا از سمت مشرق طلوع می کند. در حقیقت این حرکت دورانی زمین است که باعث اوج و انحطاط خورشید در یک شبانه روز میشود؛ و باعث ایجاد پدیده های آسمانی میگردد. زمان زوال( زمان آذان ظهر) خورشید جمع دوازده ساعت برابر به زمان نیم شب نجومی میشود. در فرجام امید واریم، بااستفاده از آنچه در فوق تحریر یافت است، بتوان مشکلات مناسبت های دینی را در ایام شب های سفید مرفوع کرده باشیم.
اجرام، که ساکنان این ایوان اند اسباب تردد خِرد مندان اند
هان، تا سر رشتهء خِرد گم نکنی آنان که مدبر اند سرگردان اند خیام
بالا
بازگشت