انسان شناسی بيدل

محقق و دانشمند گرانقدر ، جناب دکتر سيدنورالحق کاوش دو جلد اثر علمی و تحقيقاتی اش را تحت عنوان « انسان شناسی بيدل » که دارای حجم  بزرگ است برايم فرستاده اند.  اين اثر پژوهشی که بخش اول و دوم  آن  در سنبله 1389  و بخش سوم  در ماه دلو 1391 به نشر رسيده ، حاوی  1140 صفحه  است که با قطع وصحافت زیبا توسط موً سسه (آیدا ) درشهر بوخم آلمان به چاپ رسیده است.

انگونه که دربارهء آثار دیگر عارفان وشاعران زبان فارسی  توسط پژوهشگران ایرانی تحقیق صورت گرفته،دربارهء آثار بیدل، کمتر انجام یافته است.  در افغانستان نيز با انکه  بیدل در حلقه های فرهنگیان و مردم عام،جایگاه ویژه ای دارد وبیدل خوانی و بیدل شناسی، یکی از سنت های فرهنگی مردم ما بشمار میرود، باآنهم کار در زمینهً پژوهش آثار بیدل نسبت بدیگر شاعران وعارفان اندک وسطحی است. یکی از دلایل انهم،عدم درک وفهم شعر بیدل است.

جناب دکتر محمد رضا شفيعی کدکنی نويسندی کتاب « شاعر آيينه ها »  با انتقاد از عدم آگاهی تعدادی  دست اندرکاران ادبيات فارسی ار بيدل و اشعار او می نويسد :  " هم زبانان ما در خارج از مرز های کنونی ایران، و همه ی کسانی که فرهنگ و سنت ادبی آنان با سنت شعر فارسی مرتبط است، بیدل را در کنار حافظ و در مواردی بیشتر از حافظ می پسندند و از شگفتی ها این که در ایران، حتی تحصیل کردگان  رشته ی ادبیات، و بسیاری از شیفتگان جدی شعر، او را نمی شناسند، حتی بسیاری از آنان نام او را نشنیده اند. شاید چنین امری در مورد هیچ شاعری، در تاریخ ادبیات هیچ ملتی دیده نشده باشد."

وی در ادامه می نويسد : " بی گمان همه ی دوستداران شعر، آمادگی کامل برای التذاذ از شعر او را ندارند. یا بهتر است بگویم: بیدل کشوری است که به دست آوردن ویزای مسافرت بدان، به آسانی حاصل نمی شود و به هر کس اجازه ی ورود نمی دهد ولی اگر کسی این ویزا را گرفت تقاضای اقامت دایم خواهد کرد. شاید به این حساب او در میان بزرگان ادب ما، دیر آشنا ترین چهره ی شعر فارسی باشد. پس به آن ها ـ که شعر را با همان عجله ی می خوانند که روزنامه یا رُمان بینوایان یا هزار و یک شب را ـ توصیه می کنم که بیهوده وقت عزیز خود را درین راه صرف نکنند. شعر بیدل معماری جدیدی است، با هندسه ای ویژه ی خویش. التذاذ ِ از آن باید از رهگذر ِ مقداری حوصله و اندکی آشنایی با رمز ها و کلید های خاص شعر او باشد. "  

محترم دکتر کاوش  در یک خانوادهء فرهنگی در هرات باستان بدنيا آمده است . مدت زيادی  در دانشکاه کابل  به حيث استاد ايفای وظيفه نموده است  و اکنون در کشور آلمان زندگی ميکند. وی  به بیدل وآثارِ او عشق اتشین داشته و دیدگاهها،اندیشه ها ،عرفان و مکتب بیدل را از دید جامعه شناسی وروان شناسانه تحقیق و بررسی کرده است. ايشان درمعرفی اثار،عرفان واندیشه های بیدل کار محققانه ای انجام داده که سزاوار ستایش است.

جناب کاوش ، در اين اثر گرانسنگ ، بررسی دگر گونی از  اشعار بيدل بدست داده است که برحق او را در مقام يکی از چهره های بزرگ ادبی کشورما قرار ميدهد . وی در مقدمه بخش اول و دوم اين اثر می نويسد : "  انسان شناسی ابوالمعانی ميرزا عبدالقادر بيدل (1054 ق ـ 1644م ـ1133 ق ـ 1721م) ، شاعر انديشمند ، سخن دان فرزانه و نويسنده نکته پرداز  با توجه به اين حقيقت در اين نوشته موضوع پژوهش انتخاب شد که با همهً محبوبيت کم نظير اين شاعر وحدت الوجودی در ميان همزبانانش در افغانستان ، تاجيکستان ، ايران و فارسی دانان ساير کشورهای جهان به دلايل گوناگون ، حق پژوهش معياری در " انسان شناسی" او ادا نگرديده و به تبع آن ،  " انسان گرايی" وی به عنوان مهم ترين پهنهً ارج ناک ديدگاههای فلسفی او باز نشده است. در نوشتهً که از نگارنده زيرعنوان " آيين زاهد در آيينهً ديوان بيدل" در پی فاجعه آفرينی تبانی شده ، از سوی اسامه بن لادن قوماندان شاخهً وهابی بخش عوام فريبی استخبارات نظامی استعمار غارت گر جهانی و بهانه انگيز اشغال افغانستان در اپريل 2002 ـ حمل 1381 روی انگيزهً معينی نشر گرديد ، نيز در حد فشرده و کوتاه آن کلياتی از " انسان شناسی" و مفرداتی از " انسان گرايی" بيدل توضيح شدند ، ولی التزام به عنوان اثر و عجله در افشای ضمنی چهرهً آن " شياد قرن" سبب شد ، شرح بالنسبه کامل " انسان شناسی" بيدل در بستر " هستی شناسی" فلسفی و عرفانی اش ، از نوشتن باز ماند و در نتيجه نوشتهً ياد شده با کاستی های ملازم شتاب زدگی عرضه شود. به همه حال به دنبال  چنان آغازی در " انسان شناسی" بيدل ، نگارنده در پهلوی اشتغال به مطالعهً موضوعات ديگر ، هرگز از ضرورت تحقيق " انسان شناسی " بيدل غافل نبود ، تا اين که در اين اواخر به او فرصتی دست داد آثار بيدل را مجددا واکاود و طرح ابتدايی سامانهً " انسان شناسی" وی را مطابق اصول اکادميک پژوهش و تدوين انديشه های فيلسوفان جهان ، شالوده ريزد و در جهت تحقق آن در وجود نوشته ای به کار پردازد."

فهرست مطالب

بخش يکم و دوم

فصل اول زندگی

ـ از تولد تا ترک مدرسه

ـ آموخته های بيدل از هم نشينی با استادان بيرون از مدرسه

ـ تجربهً تلخ سپاهی گری

ـ آوارگی و خودسازی

ـ  آغاز به آفرينش آثار ، تاهل ، پيوستن به سپاه و گسستن آن و آوارگی ها

ـ روزنهً از اميد به زندگی و کار فرهنگی

ـ مراحل پايانی زندگی در بساطی از ناآرامی های ناشی از جنگ های جانشينی حکام روزگار

ـ ناگزيری مهاجرت به تاوان پرداخت يک رباعی ، بازگشت و درگذشت

فصل دوم :  آثار

ـ آثار منثور

ـ آثار منظوم

فصل سوم : اوضاع روزگار

ـ بيدل و و دربار حکام عصر او

ـ  جاه طلبی ، استبداد و بيدادگری

ـ ناهموا ری های اقتصادی و نابسامانی های اجتماعی

ـ ناهنجاری ها و تباهی زدگی های فرهنگی

بخش دوم

مهم ترين پيشينه های اثر گذار برهستی ـ جهان ـ  انسان شناسی بيدل

فصل اول : منشأ انسان در  اساطير يونانی و هندی

ـ منشأ انسان در معروف ترين اساطير يونانی

ـ منشأ انسان در مهم ترين اساطير و باورهای عرفان آيين کهن هندی

فصل دوم : منشا انسان ئز مشهورترين پنداشت ها و باورهای سامی

ـ منشأ انسان به پنداشت های اساطير مشهور سامی

ـ منشأ انسان در اديان سه گانه سامی

ـ يهوديت

ـ مسيحيت

ـ اسلام

فصل سوم : منشأ انسان از ديدگاه فلسفهً يونانی

ـ منشأ انسان از نظر فلسفه های  پيش از نوافلاتونی : کسنوفانس ، پيتاگورس ، الکماين، فيلولائوس ، هراکليتوس، اميدوکلس ، آناکاساگوراس ، پروتاگوراس ، سفرات ، افلاتون ، ارستو ، روی کردهای دامنهً فرودين قلل انديشهً يونانی در غرب و شرق ، کلبيان ، اپيکوريان ، روآقيان ، مکتب گنوسی

ـ نوافلاتونيان

ــ از نو افلاتونيان مسيحی تا نو افلاتونيان اسلامی

ـ مهم ترين زمينه ها و مدارک اثرگذار بر روی کرد نو افلاتونی جوامع نو اسلامی شده